De Revisor. Jaargang 13

[p. 52]

C.L. van Minnen
J.A. dèr Mouw en zijn ‘aëroplaan van kunst’

Johan Andreas dèr Mouw was ongetwijfeld een bijzonder man. Tegelijk prototype van de stoffige kamergeleerde en veelzijdig origineel, stadsmens maar soms ook tentbewoner op de hei, bezadigd kenner van de Sanskritliteratuur en geducht tegenstander in de wijsgerige polemiek van zijn tijd, ouderwets-alwetend leraar en onconventioneel van didactische opvattingen. De lijst van tegenstellingen is schier oneindig uitbreidbaar; en zo iemand noemt zich, nadat hij rond zijn vijftigste de poëzie heeft gevonden, Adwaita, ‘Ongedeelde’! De aloude clichéterm ‘vat vol tegenstrijdigheden’ is op hem als op geen ander van toepassing. Een regel, die dankzij een niet lang geleden verschenen Bert Bakker-bloemlezing gemeengoed is geworden, volstaat om te illustreren hoezeer (schijnbare) tegenstrijdigheid ook van zijn poëzie de motor is. Steeds is die de verwoording van het besef dat het grote en het kleine, het goddelijke en het menselijke, het absolute en het ik samenvallen.

De eenheid der tegendelen, of liever de eenheid uit tegendelen, is een concept dat minstens zo oud is als Heraclitus, de Griekse aforist. Maar voor Dèr Mouw, zelf classicus, was Wijsbegeerte vooral de Duitse filosofie met ingang van Kant. Hieruit putte men bij de discussies in zijn tijd; het waren de Neo-Hegelianen die Dèr Mouw bestreed. Het dichten van de kloof tussen subject en object is de opgave geweest waaraan de idealisten, de subjectieve en objectieve, zich in de negentiende eeuw met verve hebben gezet. Hegels absoluut idealisme (tevens titel van Dèr Mouws filosofisch hoofdwerk) gaat uit van de eenheid van subject en object in hun relatie, de waarneming. Het polemisch vuur dat Dèr Mouw liet ontbranden tegen contemporaine Neo-Hegelianen als Bolland lijkt gemotiveerd door meer dan alleen de verontwaardiging over hun manipulatie van de taal: in laatste instantie is een gevecht tegen de verleiding zelf de kloof tussen wereld en ik te overbruggen met een simpele metafoor. Die metafoor is de Brahmanpoëzie.

Wat is de drijfveer achter Dèr Mouws gedichten, wat wil hij ermee? Herhaaldelijk valt in de onlangs verschenen artikelenbundel Over J.A. dèr Mouw¹ het woord ‘verkondigen’; bezorger Marcel Fresco citeert zelfs een passage uit zijn eigen proefschrift (dergelijke cross-references zijn karakteristiek voor deze briljant-chaotische kenner van auteur en werk), waarin hij het woord laat vallen juist waar hij weerlegt dat hiervan sprake is. En al mag deze verschrijving dan zijn ingegeven door de vergelijking met de Romeinse leerdichter Lucretius, toch is het een illustratief geval. Men is kennelijk snel geneigd het werk van een dichter die zich zowat een leven lang als filosofisch polemist manifesteerde in een didactisch genre onder te brengen. Dit misschien temeer omdat het moeilijk is een houding te bepalen tegenover Dèr Mouws verwerking van de mystieke Voorindische Upanishad-literatuur, en vooral jegens Brahman, het toverwoord dat telkens valt als een donderslag bij heldere hemel.

In de praktijk is de reactie tweeërlei: ofwel men tracht, meer of minder energiek, het Oosters-mystieke element voor te stellen als poëtische sublimatie van een - uiteraard Westers - metafysisch probleem-met-oplossing; ofwel men benadert het met begrip, haast schoorvoetend, en plengt voor zoveel eerbiedwaardigs vaak geleerde noot na noot, onder erkenning van de onmogelijkheid tot een precieze begripsbepaling te komen, in de oorspronkelijke contekst en in Adwaita's gedichten. De eerlijkheid gebiedt te vermelden, dat een combinatie van beide benaderingen ook voorkomt; maar ook dan maakt men een scheiding, die miskent dat voor Dèr Mouw in zijn poëzie geen tegenstelling Oosters-Westers gold. Vraagstelling en antwoord zijn die van hem persoonlijk, en het valt te betwijfelen of de greep naar de hem vertrouwde Upanishad-wereld in termen van ‘sublimatie’ of ‘symboliek’ mag worden omschreven. Het ligt als bij Boutens' sterrenachten en het Elysium van Roland Holst: ook daar is men vaak te haastig met geruststellende typeringen als symboliek (het symbool verwijst gelukkig toch weer naar ‘onze’ werkelijkheid) en sublimatie (denk aan de psychologische, of liever psychiatrische associatie). Ook hen kunnen trouwens geen leer of predikersneigingen worden aangewreven.

De naam Adwaita koos Dèr Mouw als pseudoniem bij de eerste tijdschriftpublicaties in 1918 juist om het odium van leerdichter te vermijden: de naam J.A. dèr Mouw zal afschrikwekkend werken: ‘Is dat nu die man, die over philosofie schrijft? Hij doet nogal aan kennistheorie. Zoo. Gaat i nu colleges geven over Kant in sonnetvorm? Didaktische poëzie dus. Zou i de ruimte er ook in behandelen?’, schrijft hij zijn ex-pupil Van Vriesland². Ook Van Eeden had hem aangeraden identificatie met de filosoof Dèr Mouw uit de weg te gaan. Van Eeden deed voor hem ongeveer wat Van Deyssel voor de jonge Boutens had gedaan: hij bood wekelijks ruimte in het veelgelezen blad De Amsterdammer, hielp mee Versluys, de uitgever die met Tachtig was meegegroeid, bepraten en stelde voor een inleiding bij de bundel te schrijven. Van dat laatste is het nooit gekomen, misschien omdat Dèr Mouw, voor het overige zoveel meer timide en

1 ‘Over J.A. dèr Mouw. Beschouwingen.’ redactie Marcel Fresco. Uitg. Bzztôh, Den Haag.

2 A.M. Cram-Magré, ‘Dèr Mouw-Adwaita: denker en dichter’, diss. Gron. '62, p. 99.

[p. 53]

onzakelijk dan Boutens, niet gediend was van Van Eedens toenemende bezitterigheid, die deze trouwens na Dèr Mouws dood in een onverkwikkelijk conflict bracht met Van Vriesland, literaire erfgenaam en na de oorlog bezorger van het Verzameld Werk. Van Eeden was echter zeker niet alleen schuld hieraan, getuige de onwaarheden die Van Vriesland omtrent zijn eigen rol als ‘exclusief’ contactpersoon met de literaire wereld debiteert in zijn Herinneringen³.

De connectie met Van Eeden is minder verbazingwekkend dan die van bijvoorbeeld Boutens met Van Deyssel. Deze werd door Boutens waarschijnlijk beschouwd als niet veel meer dan kruiwagen, en ook de latere vriendschap had met literaire affiniteit niet veel van doen. Dèr Mouw echter kende en waardeerde het werk van Van Eeden: Omdat ik nu, vroeger, als er 'n nummer van de NG kwam, altijd et eerst zocht naar iets van jou...⁴; (naar aanleiding van een opvoering van Van Eedens Heks van Haarlem:) Ik ben altijd blij, wanneer ik iets lees of zie, waarin de aarde wordt voorgesteld als meer dan als een bolvormige gelegenheid voor Jan om te vrijen naar Marietje, voor Marietje, om te vrijen met Hendrik, en voor alle drie om niets te kunnen en te kennen en te willen, dan machteloos piekeren over al die verschrikkelijk gewichtige konflikten en zielepijnen.⁵ Het ‘meer dan’ verklaart waarom Dèr Mouw in zee ging met deze gewezen Tachtiger en geen andere. Uit 1906 reeds dateert de opmerking: Als er nog wijzen zijn in Europa, dan zijn het mensen als Tolstoi en Van Eeden⁶. Het zal de praktische bemoeienis van de stichter van Walden zijn geweest, in combinatie met zijn levensbeschouwelijk en religieus symbolisme, waartoe Dèr Mouw zich aangetrokken voelde. Ook Verwey immers uitte zijn bewondering, en er is gecorrespondeerd; in De Beweging verschenen enkele gedichten. Van Eeden wilde werk en dichter echter voor zichzelf houden, en is daarin - althans tot Dèr Mouws dood in 1919 - ook aardig geslaagd.

Toch is er van daadwerkelijke invloed nauwelijks iets te merken. Al ziet Van Eeden ook de lijn van Vondel oover Jacques Perk en oover mij⁷ vervolgd, een voorlopige inventarisatie leverde weinig meer op dan echo's en vage parallellen, neerslag van een literair klimaat eerder dan van rechtstreekse voortzetting⁸. Zoals gezegd was Van Eedens ietwat opgeschroefde propagandistennatuur (Ter Braak) Dèr Mouw volkomen vreemd, en de briefwisseling toont naar het einde toe dan ook een zekere wrijving op dit punt. Dèr Mouw blijft even waakzaam als voorheen tegen misbruik van mystiek; ook zijn gedichten zijn geen waarheid voor iedereen, maar een hoogstpersoonlijke metafysische belijdenis. In dit opzicht staat hij dichter bij de Tachtigers van '80 dan bij hun twintigste-eeuwse schimmen. Evenmin kan men echter zeggen dat Dèr Mouw zijn Brahmanbesef ‘uitzingt’. Van Vriesland valt zijn cerebrale werkwijze op - en dat wil wat zeggen - en ook wordt de correspondentie voor een deel in beslag genomen door wijzigingsvoorstellen van een nogal rationeel karakter. In de bundel Over J.A. dèr Mouw blijkt met name uit de bijdragen van Fresco het grote aantal invulbare varianten, uiteraard vooral bij fragmenten en gedichten in aanbouw. Opvallend is, dat de verwijten die men de dichter maakte, vaak zowel de geconstrueerdheid van zijn vers als zijn alledaags taalgebruik betreffen. Moderne apologieën richten zich, met het tij mee, veelal op het laatste. De verklaring luidt dan ongeveer, dat de Brahmandichter, voor wie wereld en zelf een goddelijke eenheid vormen, ook het banaalste onder de zon tot zijn materiaal rekent.

Op zichzelf genomen is deze voorstelling aannemelijk, maar zij biedt niet de gehele waarheid. Waar is de implicatie, dat Dèr Mouw iets grijpgraags over zich heeft. Neem alleen al de omvang van het in zeven jaar tot stand gekomen oeuvre! Een belangrijke trek is de frequentie van bepaalde begrippen, omschrijvingen (o.a. kleuren) en namen. Die is hoger dan thema's en gegevens van de gedichten dicteren⁹: het lijkt alsof Dèr Mouw vaak zonder aarzelen het meest voor de hand liggende, vertrouwdste of dierbaarste woord koos. Hij is typisch de dichter die niet vermag zijn lievelingen te doden. En wat dan als we sonnetten aantreffen met een voor zijn tijd uiterst vergezochte beeldspraak, dikwijls uit de natuurwetenschappelijke, soms zelfs uit de wiskundige sfeer? Het is niet aannemelijk dat die enkel voortkomt uit het voor-de-hand-liggen voor de dichter, die door Van Vriesland wordt gekenschetst als een universeel genie, zomin als zijn voorkeur voor alledaags taalgebruik in poëzie vanzelf sprak, al trachtte hij in zijn artikelen en verhandelingen de spreektaal te benaderen en had hij altijd gestreden tegen domineesrhetoriek. Door een paarse bril bezien is de wereld paars, en wie vervuld is van het Brahmanbesef springt de eenheid in de verschijnselen van alle kanten in het oog. Dèr Mouws universaliteit speelt zeker wel een rol bij de uitdrukking en haar quantitatieve reikwijdte, maar oorzaak is de universele reikwijdte van de verworven levenshouding. Het is niet zozeer dat er geen ondichterlijk materiaal is, maar dat alle materiaal evenzeer geschikt is, en dus gebruikt moet worden. Een tweede is natuurlijk dat Dèr Mouw, alleseter van kennis, in de loop van zijn ontwikkeling zovele omhulsels had losgepeld van het kentheoretisch positivisme, dat hij zich tenslotte zag teruggeworpen op de stellingen van het solipsisme, vanwaar de buitenwereld onkenbaar veraf is en slechts een hypothetisch bestaan ontleent aan de door het ik opgevangen signalen¹⁰.

Het beroemde essay Misbruik van Mystiek mag wel Dèr Mouws uiteindelijke afrekening met filosofie en wetenschap worden genoemd. Hij betoogt er, dat achter elke theorie formatieve a priori's schuilgaan, invallen die wezenlijk niets verschillen van de momenten die leiden tot een melodie, de konceptie van een schilderij, een beeld van een vers¹¹. Het is tevens de verdediging in proza van zijn nieuwe overtuiging: ‘Dus u doet tegenwoordig aan mystiek?’ Ja, ik doe aan mystiek. (...) We ondergaan onszelf en onze mystisch-religieuze, aesthetische en ethische neigingen, ik direct, u indirect; u tracht, ze te verbergen achter een systeem, ik niet.¹² Dit stuk, geschreven tijdens de zevenjarige vulkaanuitbarsting (dus nog voor de publicatie van beide bundels), is de schakel tussen filosofie en dichterschap. Het laat zien wat er overbleef, maar het toont ook dat dit zich niet op de oude manier laat verwoorden. Nu na alle weerlegging de ware aard der dingen onthuld moet worden, grijpt Dèr Mouw, Adwaita geworden, naar het Brahman, het Wereldwezen, waardoor de werkelijkheid op slag wérkelijk wordt en bereikbaar, en meer dan dat: identiek aan het eigen ik. Het ideale medium is - Plato ten spijt - de poëzie. Alleen zo kan de inval, het centrale begrip in Misbruik van Mystiek, rechtstreeks en ongecamoufleerd, productief gemaakt worden. Dit productief maken van het Brahmanweten,

3 Victor van Vriesland, ‘Herinneringen verteld aan Alfred Kossman’, Amsterdam '69, pp. 36-42.

4 H.G.M. Prick (Ed.); ‘J.A. dèr Mouw, brieven aan Frederik van Eeden’, Den Haag '71, pp. 71-72. De modernistische spelling, hier en bij volgende aanhalingen, is van Dèr Mouw zelf.

5 Prick p. 59.

6 Prick p. 7.

7 Prick p. 19 (dagboekaantekening van Van Eeden).

8 Fresco, ‘Dèr Mouw en de Tachtigers’, in Wildgroei 4, juni '83, pp. 25-31.

9 En, anders dan Van den Bergh (‘Over J.A. dèr Mouw’, pp. 77-78) suggereert, ook zonder vast-symbolische functie: als alles wat Dèr Mouw paars noemt ook tragisch moest zijn, viel er weinig meer te polemiseren over de vraag of hij in zijn gedichten optimist dan wel pessimist is.

10 Mij dunkt, dat het vooral de ruiterlijke erkenning van het cognitief bankroet is, de honnêteté van Dèr Mouw, die hem Ter Braak sympathiek maakte, meer dan zijn taalgebruik; Ter Braak trof hier een geest aan met een even sterke voorliefde voor het genadeloos démasqué als hij, en eenzelfde houding van ‘hier sta ik...’, maar ook een die niet, als hijzelf, was blijven steken in intellectuele zelfkastijding.

11 Verzameld Werk, VI (1951), p. 93.

12 VW VI, pp. 101-102.

[p. 54]

dat een steeds zich herhalende inval is, naar gelang de blikrichting van het oog van de dichter, is het enige, in zichzelf besloten doel van Dèr Mouws poëzie.

De vorm die zich bij uitstek leende voor de uitdrukking van de alleenheid was het sonnet, vaak in reeksen geschakeld. De traditionele behandeling van octaaf en sextet, contrast en/of verbinding van het geziene en de gegeven betekenis, leverde Dèr Mouw het procédé om keer op keer, met wisselend beeldmateriaal, de stap te zetten van de waarneembare wereld naar haar bestaansoorzaak in Brahman. In de reeks In de Hoogte noemt hij het sonnet zijn aeroplaan van kunst (100¹³). Hij zegt erover (104):

Ik weet: bestand tegen de hardste vlagen
Zijn de twee grote vlakken, mijn kwatrijnen,
En mijn terzinen zullen, de twee kleinen,
'T evenwicht, als 't schomm'len mocht, veilig schragen.

Deze verzen zijn meteen een aardige proeve van Dèrmouwiaanse iconiciteit, van het soort dat nogal gemaakt aandoet. De nadrukkelijke kruisstelling van beeld en verbeelde in de twee middenregels heeft een zekere gratie, en ook het tegenmetrische tegen is nog wel fraai. Teveel is het allemaal bij het laatste vers, dat totaan veilig schragen uit balans is. Zoals vaak bij Dèr Mouw, bespeurt men hier het kille oog waarmee de ritmische effecten zijn berekend. Eerder aangehaalde gegevens over zijn werkwijze versterken de indruk, dat conceptie van het gedicht en verbalisering aparte stadia zijn: Dèr Mouw werkt niet vanuit een woord-inval, maar met bedachte voorstellingen, en gaat dan verzen bouwen. De constructieve principes daarvan zijn derhalve, meer dan bij veel andere dichters, codificeerbaar. Om die reden ook is de bijdrage van Stuiveling in Over J.A. dèr Mouw, waarin getracht wordt langs statistische weg een beeld te geven van zijn metriek, minder onzinnig dan zij op het eerste gezicht lijkt. Vrijwel steeds laat zich, blijkens Stuivelings onderzoekingen, voor de ritmische en acoustische kramp (Diels) een suggestieve functie aanwijzen. Hij lijkt dat positief te waarderen; in elk geval zegt hij nergens - wat alleen al op grond van zijn tabellen zou kunnen - dat het nogal uit de hand loopt, vooral in de tweede bundel. Ritme dat op de vingers kan worden nageteld, getuigt nu juist niet van metrisch gevoel.

Vestdijk prijst in Dèr Mouw een virtuoze taalbehandeling en dichttechniek, met name een opmerkelijk strenge rijmbehandeling, die nergens de beruchte keurslijfwerking uitoefent¹⁴. Toch zijn de gedichten bijna nooit mooi of zelfs maar gaaf te noemen, al hoort men wel anders. Virtuoze taalbeheersing; jawel, als daaronder verstaan mag worden een wonderlijke mengeling van vernuft en ongedwongenheid. Terecht is meen ik het verwijt, door Bloem geuit¹⁵, dat Dèr Mouw onvoldoende onderscheid maakt tussen natuurlijke taal en spreektaal. Bovendien lijkt hij te streven naar een spreektaal in het kwadraat, wat verzen oplevert van een naïveteit die herinnert aan de vroege Gorter op zijn slechtst. Wat Vestdijks bewondering voor de rijmbehandeling aangaat: het is waar dat de - eventueel hinderlijke - voelbaarheid ervan door Dèr Mouw is geminimaliseerd. Deels zal dit komen door de afwezigheid van idiomatische restrictie, gepaard aan de omvang van dichters woordarsenaal. Belangrijker is, zoals blijkt uit de door Fresco aangehaalde fragmenten, het feit dat rijmwoorden vroegtijdig vaststonden en dus wellicht een stuwende kracht vormden achter de rest van het gedicht. Ook hier ontstaat de indruk dat er erg over is nagedacht, en dat poëzie in deze vorm een kwestie is van ingenieus invullen. Dèr Mouw is bepaald niet de geïnspireerde die de banden van het rijm als al te knellend ervaart en zich ervan tracht te ontdoen. In dit opzicht is hij stukken conventioneler dan Gorter en later Marsman, wier rijmen in al hun pijnlijke geforceerdheid een indruk nalaten van poëzie die uit de naden van haar vorm barst. Zij zijn, meer dan Dèr Mouw, de werkelijke vaders van de naoorlogse vernieuwingen.

De bundel Over J.A. dèr Mouw bevat ook een artikel van Willem Wilmink en een groep discipelen, waarin als ik het goed begrijp wordt bewezen dat filosoof en dichter één persoon zijn. Voorwaar een boude stelling! Het probleem wordt geschapen door het academisch onderscheid, dat Fresco en Cram maakten, absoluut te nemen. Vervolgens wordt een voor het geval nauwelijks relevant proefschrift als uitgangspunt genomen voor de verlossende benaderingswijze, die tenslotte niet veel meer oplevert dan de platitudes die al zoveel Dèr Mouw-artikelen ontsierden. Het stuk waarin Fresco reageert op de methodes en conclusies van de ‘projectgroep’ behoort dan ook tot het beste dat van hem in de bundel is opgenomen. Dit niet in de laatste plaats omdat hij zich dwingt uitspraken te doen over een aantal fundamentele zaken de poëzie van Dèr Mouw betreffende.

Wat Fresco echter niet tot zijn verdediging aanvoert en wel had kunnen aanvoeren, is dat de dichter zelf zijn ontwikkeling schetst als gebroken. In ‘Tis laat al in de nacht (36-37) heet het:

De tafel ligt vol opgeslagen boeken:

mijn leven heb 'k vermorst met wijsheid zoeken.

Nog uitgesprokener oordeelt hij over zichzelf in het eerste deel van het mijnbouwkundig triplesonnet (11):

IJv'rig in schachten van natuur en taal
Zocht lang mijn speurzin met voorzichtig boren
Voor wetenschaps wolkenkrabbende Toren
Naar deugd'lijk, bouwversterkend materiaal.

Al rilde mijn 't getril van 't schrille staal
Door pijnlijk merg van anders wenschende ooren,
Niets kon mijn koel geestdrift’ ge vlijt verstoren:
De Toren zag ik rijzen, zaal op zaal.

En dreigde al de doffe stiklucht ons te smoren,
Mij en mijn lamp, flikkerend flauw en vaal,

Niets kon mijn menschentrots zoozeer bekoren,
Als 't graven, trouw, naar nuttig mineraal -

Tot plots'ling 'k zag: alle arbeid is verloren;
Hij staat op brokk'lend zand, en zakt eenmaal.

Men moet die breuk serieus nemen, dunkt mij. Natuurlijk

13 De gedichten van Dèr Mouw zijn steeds geciteerd naar de al enige tijd bij Van Oorschot te verschijnen dundrukuitgave van het dichtwerk.

14 ‘Muiterij tegen het etmaal’ II, Den Haag, '66, p. 20.

15 J.C. Bloem, ‘Verzamelde Beschouwingen’, Den Haag 1950, p. 85.

[p. 55]

ontspringen filosoof en dichter aan eenzelfde bron - Dèr Mouw spreekt in dit verband van mijn regisseur weetgierigheid (105) -, maar men moet de naam Adwaita niet psychologiserend willen duiden. En helemaal mis is het zich voor dat doel van Misbruik van Mystiek te bedienen. De reeds aangehaalde opmerkingen daaruit mogen volstaan om aan te tonen dat het inzicht, dat wetenschap evengoed als kunst een kristallisering is van het irrationele, voor Dèr Mouw reden was haar de rug toe te keren en zich verder te wijden aan het kristalwerk van zijn verzen. Dit inzicht ligt, ook van buitenaf bezien, een niveau hoger dan zijn filosofische arbeid. Eenzelfde soort inval leidt tot een theorie en tot een vers, maar niet tot verzen als die van Dèr Mouw. Want zij zijn de bewuste versificatie van juist dat inzicht, waarbij de invallen (in engere zin) worden gegenereerd door de hulpconstructie van de mystiek en de daarmee samenhangende neiging tot concreet zintuiglijke beelding (Vestdijk).

Wilmink besprak Over J.A. dèr Mouw voor Vrij Nederland¹⁶ (prachtige verzameling opstellen), met veel citaten en uiteraard de bekende anecdotes. Hij vraag zich daar af waarom iedereen meent dat men Dèr Mouws verzen als een eenheid moet lezen. Ik begrijp dat niet: juist bij deze dichter namelijk ervaar je steeds weer gedichten als voor het eerst. En met elke nieuwe interpretatie van welke regel dan ook zou zich dan meteen die hele eenheid moeten wijzigen? Dat begrijp ik niet. Weinig dichters zijn zo eenduidig als Dèr Mouw; het vermoeden lijkt gerechtvaardigd, mede op grond van zijn fanatiek betrachte taalzuiverheid, dat verbale ambiguïteit hem ten enenmale antipathiek was. Vaak zijn gedichten die bij eerste lezing raadselachtig lijken met enige moeite te duiden tot een een-op-een-relatie met een gegeven uit de werkelijkheid. Een goed voorbeeld is het wiskundesonnet (114), waaraan voor een gewoon mens geen touw is vast te knopen. Voor een indruk hier het octaaf:

Je zag met de x de spokig toov'rende i
Meefladd'ren, als de zwevende exponent
Neerstreek tot reeks, die naar 't oneind'ge rent
In stormloop naar de kringperipherie:

Omsmolt dan algebraische alchemie
Tot tweelingen twee legers, en 't quotient,
Vervloeid tot optocht van kentauren, ment
De magier Logarithme voort naar π.

Het gedicht is door Tj. S. Visser¹⁷ teruggevoerd op de formules die eraan ten grondslag hebben gelegen, en een manuscriptvondst door Fresco¹⁸ bevestigde die theorie. Wanneer Wilmink laatdunkend verklaart dat dit hem boven de pet gaat, geeft hij er blijk van niet te zien dat het dat belangrijker is dan het hoe¹⁹: vooralsnog is het aan hem aan te tonen dat Dèr Mouws gedichten inderdaad zo polyinterpretabel zijn. Zijn vergelijking met het échec van het eenheidsconcept in de Achterberganalyse getuigt evenmin van veel inzicht: Achterberg en Dèr Mouw hebben slechts een paar oppervlakkige kenmerken gemeen. En tenslotte, het werk van een dichter die de eenheid in alle dingen expliciet tot zijn onderwerp maakt dient toch tot nader order als een eenheid gelezen te worden?

Al met al veel jus met weinig aardappelen, en die dan nog ongaar, om de vergelijking maar even voort te zetten. Hoogtepunten in de bespreking zijn de vergelijking met de amusementsmuziek - doordraven over de ‘humoristische’²⁰ congruentmaking van het incongruente - en de berg zout op een minuskuul slakje van Van den Bergh. Het betreft een inderdaad flagrante ontleedfout, die echter al door Fresco in een van zijn op brommerige toon toegevoegde noten was rechtgezet. Overigens vind ik het de taak van een bezorger door tijdig overleg met de betrokkene dergelijke blamages te voorkomen. Een overbodige trap in elk geval, en dubbel verwerpelijk wanneer men de verdiensten in dezen van Van den Bergh en Wilmink naast elkaar legt. Eerstgenoemde komt namelijk de eer toe als enig hedendaags auteur in de bundel een samenhangende visie te hebben gegeven van de dichter en zijn werk; voorts schreef hij een voortreffelijke, zij het wat letterlijk naar Beardsley gecomponeerde analyse van het imkersonnet (17). Een opvallende trek in bijna alle stukken over Dèr Mouw, in de bundel en elders, is dat men hardnekkig tracht hem voor de poëzie te behouden. Van den Bergh bijvoorbeeld lijft hem in bij het symbolisme, en iets dergelijks lijkt Mesland te willen. Ter Braak was teveel gecharmeerd van Dèr Mouw en maakte hem tezeer tot exempel om te zien hoe onpoëtisch, ja antipoëtisch hij was in het meeste van zijn werk, maar er zijn aanzetten. Vestdijk slaat de spijker op de kop: Waar Brahman (...) genoemd wordt, krijgt men haast de indruk van een al te gemakkelijke springplank naar het bovenzinnelijke, een deus ex machina, bijna nooit van een evocatie. Opvallend is ook, dat de gedichten die Van Eeden uitkoos voor de eerste tijdschriftpublicaties, zowat de meest Brahman-loze zijn. Een kwestie van tactiek, natuurlijk, maar kennelijk voelde ook hij dus nattigheid. Deus ex machina, de godheid die onverwacht, aan het einde, wordt neergetakeld om orde op zaken te brengen in menselijke ontreddering, de kunstgreep waarvan Aristoteles al een terughoudend gebruik bepleitte - het is een passende omschrijving voor de rol van Brahman in het dichterlijk leven van Dèr Mouw en Adwaita's ondichterlijke poëzie.

16 Vrij Nederland Boekenbijlage 19-1-'85, pp. 3-4.

17 ‘Over J.A. dèr Mouw’, pp. 264-271.

18 ‘Over J.A. dèr Mouw’, pp. 272-275.

19 Tevens toont hij zich ongevoelig voor wat Visser in zijn inleiding zegt ter aansporing van simpele alfa's: ‘De mathematische vormen hebben zelfs ònbegrepen hun schoonheid’. De breukenreeksen (‘optocht van kentauren’) zijn inderdaad charmant in hun gevarieerde regelmaat.

20 Vestdijk: ‘Men moet dit alles vooral ook niet humoristisch willen opvatten. Is men hiertoe niet in staat, dan doet men beter deze sonnetten ongelezen te laten.’ (Muiterij II p. 22).