De Revisor. Jaargang 12

[p. 29]

Jo van Apeldoorn
Les Géorgiques: Simon, Orwell en de Petit Larousse

De roman Les Géorgiques bestaat uit vijf delen. Het eerste deel begint met een niet chronologische samenvatting, in korte zinnetjes, van de omzwervingen en heldendaden van een voorouder van de verteller, een ‘koningsmoordenaar’, die, door voor de dood van Lodewijk de zestiende te stemmen, zijn nakomelingen te schande maakte. Volgens Claude Simon herhaalde een van zijn tantes voortdurend dat ‘die man die dag beter thuis had kunnen blijven!’. De verteller probeert inzicht te krijgen in het leven van deze voorouder aan de hand van archieven die hij nagelaten heeft: dagboeken, aantekeningen over zijn activiteiten als generaal, krijgsorders, brieven aan zijn voedster Batti met instructies omtrent zijn fokpaarden en het werk dat op het land moet gebeuren.

Tussen die samenvatting door, die als een kroniek wordt gepresenteerd, worden cursieve fragmenten opgenomen die gebeurtenissen tot onderwerp hebben die in uitgebreidere vorm al eens in La corde raide, La route des Flandres en Le Palace beschreven waren: de ‘drôle de guerre’, het debâcle van mei 1940, en de Spaanse burgeroorlog in Barcelona, momenten uit de Geschiedenis waar Simon zelf bij betrokken was.

Het tweede deel vormt een geheel, zonder cursieve gedeeltes, en daarin worden herinneringen opgeroepen aan de winter die vooraf ging aan de smadelijke Franse nederlaag tegen de Duitsers in de Ardennen, een thema uit La route des Flandres van 1960. Maar nu, twintig jaar later, en 40 jaar na dato, legt de schrijver de nadruk op de kou, de weersomstandigheden, de kosmische en poëtische dimensie van die overwintering voor iemand uit de buurt van Perpignan. Die winter wordt gezien als een ritueel dat tegelijkertijd voorbereidt op het voorjaar.

Het derde deel begint met de beschrijving van een kasteel dat bewoond wordt door een oude dame, afstammelinge van de koningsmoordenaar, haar overgrootvader. Tegen deze achtergrond en via een confidentie van een oom van de verteller, Charles, ons bekend uit Histoire van 1967, wordt een familiedrama zichtbaar. Is de koningsmoordenaar Jean-Pierre verantwoordelijk voor de dood van zijn broer, de émigré Jean-Marie? De oude dame heeft dit geheim meegenomen in haar graf. Door dit verhaal heen staan in cursief fragmenten uit de correspondentie die de koningsmoordenaar als secretaris van de Nationale Conventie heeft gevoerd met de Revolutionaire legers, met name die in het Noorden in de streek van de Sambre en de Maas. Zo ontstaan er dwarsverbindingen, ‘correspondances’, tussen de ontberingen van deze soldaten en de ervaringen van de verteller in 1940 op dezelfde locatie: honger, kou, luizen, geen schoeisel. De Geschiedenis herhaalt zich, krijgt een cyclisch karakter. Maar met dit verschil dat de Franse Revolutie een nieuwe wereld bracht terwijl de gebeurtenissen in Spanje van 1937 en de tweede wereldoorlog ons niets nieuws hebben gebracht. Die suggestie dringt zich tenminste aan de lezer op. Doordat deze legerorders afgewisseld worden met seizoensgewijze instructies aan Batti over het werk dat op het land moet gebeuren raken ‘les travaux de la guerre et de la terre’ met elkaar verweven (vandaar de keuze van de titel).

Het vierde deel brengt ons weer bij de Spaanse burgeroorlog, Barcelona en de loopgravenoorlog op de hoogvlakte van Aragon. In dit deel zijn geen familiedocumenten opgenomen maar wel wordt een personage ‘O.’ ten tonele gevoerd. Veel elementen van dit deel zijn ontleend aan George Orwell's Homage to Catalonia. We komen nog uitvoeriger terug op dit intertekstuele aspect.

In het laatste deel zien we hoe de oud geworden koningsmoordenaar met bevende hand zijn dagboek bijhoudt waarbij zijn handschrift steeds onzekerder wordt. De details omtrent het handschrift doen sterk denken aan de fascinerende kasboeknotities die de neerslag vormen van het leven van de oude tante Marie in L'herbe. Tevens verwijzen ze terug naar de opening van het boek waarin de schrijver-verteller zichzelf (zijn schrijvende en bladerende hand) afbeeldt, gezeten achter zijn bureau met uitzicht op de kazerne met de paarden van de Republikeinse Garde.

De voorouder van Simon probeerde een rol te spelen in de wanorde van de Geschiedenis maar was geen groot schrijver. Simon zelf voelt zich een speelbal van de Geschiedenis maar probeert daar achteraf, schrijvend, greep op te krijgen als geschiedschrijver en zo revanche te nemen.

Wat opvalt is het verschil in de manier waarop enerzijds de familiedocumenten verwerkt worden en de wijze waarop daarnaast Orwell's reportage over de Spaanse burgeroorlog, Homage to Catalonia (1938) als uitgangspunt wordt gebruikt in het vierde gedeelte.

De voorouderlijke documenten worden met piëteit gehanteerd, de verteller geeft ze door zijn eigen omringende tekst de status van een gedicht. Hij is er door gefascineerd, borduurt er op voort en ziet ze als voorteken van zijn eigen ervaringen en teleurstellingen. De tekst van Orwell ondergaat een heel andere bewerking, om te beginnen in de materiële presentatie.

[p. 30]

Nergens wordt deze integraal in cursief geciteerd, maar meestal gepresenteerd via een personage aangeduid als ‘O’. Simon zelf omschrijft in een interview met Jacqueline Piatier in ‘Le Monde’ de rol van de tekst van Orwell aldus: ‘Zoals die familiedocumenten voor mij een ferment geweest zijn, zo is het ferment voor degene die ik “O” noem, de reportage La Catalogne libre, waarin Orwell zijn avontuur in Spanje vertelt.’ Daarop resumeert hij in drie zinnen het verhaal van Orwell. Wanneer Simon hier de term ferment gebruikt dan blijkt daaruit dat voor hem de verhalende elementen, de fabel, niet zo belangrijk zijn. Want op het niveau van de gebeurtenissen, de anekdotes, de incidenten volgt hij het verslag van Orwell vrij precies, met dien verstande dat hij begint met het slot van het relaas van Orwell, de hoofdstukken dertien en veertien, waarin beschreven wordt hoe de Engelse vrijwilliger vijf dagen lang in Barcelona op de hielen gezeten wordt voordat hij definitief uit Spanje vertrekt. Deze vooruitwijzing is niet zonder bijbedoeling: hij geeft Simon de gelegenheid de nadruk te leggen op het absurde karakter van het avontuur, op het debâcle van Orwell die dacht de loop van de Geschiedenis te kunnen beïnvloeden maar door haar op de hielen gezeten wordt en zijn koffers moet pakken.

De houding van Simon tegenover Orwell vertoont twee verschillende kanten. Simon voelt sterk mee met Orwell waar het gaat om de ontberingen, de tijdloze ervaringen van de vrijwilliger die zich in het oorlogsavontuur stort. Orwell maakt hier en daar beschrijvende notities, hij heeft een scherp oog voor poëtische details maar spreekt ook vaak zijn onmacht uit om die te verwoorden: ‘I wish I could convey to you the atmosphere of that time’. Aan het slot komt Orwell nog eens terug op zijn onmacht als schrijver: ‘Ik denk dat ik niet meer dan een klein beetje heb kunnen overbrengen van wat die maanden in Spanje voor mij betekend hebben. Ik heb een paar van de externe gebeurtenissen vastgelegd, maar de gevoelens die ze in mij oproepen kan ik niet vastleggen. Het is helemaal verweven met beelden, geuren, geluiden die niet in woorden kunnen worden weergegeven: de geur van de loopgraven, het ochtendgloren in de bergen, dat zich in onvoorstelbare verten uitstrekt, het ijzig geknetter van kogels; het heldere, koude licht van Barcelona in de morgen en het gestamp van veldschoenen op het kazerneplein, in december toen de mensen nog geloofden in de revolutie.’

Wat Orwell hier in een machteloze opsomming voorbij laat gaan wordt door Simon als de essentie van het schrijven gezien: het verwoorden van ervaringen opgedaan via de zintuigen. Simon in daarin superieur aan Orwell. Hij werkt zelf fraai de details uit die Orwell slechts aanstipt. Simon leest Orwell de les in het beschrijven, hij heeft zijn hele leven lang gewijd aan het oplossen van de problemen van de beschrijving, en de loop van het verhaal, de geschiedenis, daaraan ondergeschikt gemaakt.

Ook over de rol die de oorlogservaringen in hun leven speelden en over de manier waarop het geheugen die verwerkt kan Simon het eens zijn met wat Orwell opmerkt: ‘Persoonlijk bekeken echter - vanuit het gezichtspunt van mijn eigen ontwikkeling - waren die eerste drie of vier maanden aan het front doorgebracht, minder nutteloos dan ik toen dacht. Ze vormden een soort interregnum in mijn leven, heel verschillend van alles wat vooraf gegaan was en misschien van alles wat nog komen moet, en ik leerde er dingen door die ik nooit op een andere manier had kunnen leren.’ Orwell geeft aan dat deze periode voor hem de ‘magic quality’ heeft die gewoonlijk alleen jarenoude herinneringen krijgen en Simon citeert hem met instemming en spreekt van ‘enchantement’.

Verder zitten Simon en Orwell ook op dezelfde lijn in hun teleurstelling over de politieke afloop van de Spaanse oorlog, de rivaliteit tussen de verschillende politieke stromingen. Orwell merkt op dat ‘het moeilijk was even naief idealistisch te denken over deze oorlog als voorheen’. Waarbij we ook weer denken aan de voorouder die de Spaanse opstand zag als het begin van het verval van het revolutionaire Franse regiem.

Tot hiertoe kan Simon zich in Orwell vinden. Maar Orwell probeert, ondanks zijn teleurstelling, in zijn verslag de loop van de gebeurtenissen te reconstrueren en het belang daarvan voor de Geschiedenis aan te geven. In zijn vijfde hoofdstuk onderbreekt hij zijn relaas over de loopgravenoorlog in Aragon, die even statisch is als de door Simon beleefde en beschreven ‘drôle de guerre’ (‘our sole preoccupation was keeping warm and getting enough to eat’), om vervolgens een analyse te geven van de politieke situatie. Orwell vraagt de lezer om dit hoofdstuk over te slaan als het hem niet mocht interesseren. In de Franse vertaling wordt geen rekening gehouden met deze Engelse traditie van zelfspot en is dit hoofdstuk, samen met hoofdstuk elf, van dezelfde algemene aard, in een aanhangsel weggestopt. Orwell wil laten uitkomen hoe belangrijk de gebeurtenissen in Spanje voor heel Europa zijn en het weerzien met Engeland geeft hem deze slotzin in: ‘alles verzonken in de diepe, diepe slaap van Engeland, waaruit we, denk ik soms met angst, niet zullen ontwaken totdat we wakker schrikken door het donderen van de bommen’.

Wat Simon in Orwell niet schijnt te waarderen is dat hij tegelijkertijd een persoonlijk getint verslag doet van zijn eigen ervaringen maar ook een globale kijk probeert te geven op de Geschiedenis waarin zijn eigen avontuur een plaats heeft. Dit avontuur heeft Orwell niet tot cynisme of ontgoocheling gebracht, zo zegt hij zelf. ‘Merkwaardig genoeg heeft de hele ervaring me eerder meer dan minder vertrouwen gegeven in de menselijke waardigheid.’ Deze uitspraak zou Simon misschien niet onderschrijven. Waar het gaat om de objectiviteit, het waarheidsgehalte van zijn verslag, is Orwell zo eerlijk om te bekennen dat een onpartijdig verslag onmogelijk is en hij spoort zijn lezers aan om er anderen op na te lezen en wantrouwend te blijven.

Hiermee komen we terecht bij het probleem of een min of meer objectieve geschiedschrijving mogelijk is, een onderwerp dat Orwell zal uitwerken in zijn Looking back on the Spanish war waarin hij het thema behandelt van de geschiedsvervalsing door propaganda of willekeur van een dictator.

De heel verschillende uitgangspunten tussen beide schrijvers blijken ook uit een interview dat Simon gaf naar aanleiding van het verschijnen van zijn roman Le Palace: ‘dit is geen boek over de revolutie maar over mijn revolutie omdat kunst nooit een getuigenis kan zijn’. En op de vraag of L'Espoir van Malraux dan geen getuigenis is, antwoordt Simon: ‘Voor mij is dat Kuifje en de revolutie. Het is een feuilleton, een avonturenroman geschreven door een avonturier tegen de ach-

[p. 31]

tergrond van de revolutie’. Eigenlijk wordt Orwell net zo getaxeerd wanneer Simon het eerste het beste personage dat Orwell in zijn boek beschrijft afschildert als een ‘verschijning die rechtstreeks uit een roman van ene Fenimore Cooper leek te komen’. Wild-west verhalen dus. Maar Cooper staat weer in de belangstelling en lijkt de ‘nouveau roman’ te overleven... Via Orwell en Malraux is de ‘litérature engagée’ mikpunt van Simon.

In het reeds geciteerde interview met Piatier gebruikt Simon nog een ander beeld om de tegenstelling literatuur versus geschiedschrijving te illustreren. Daarbij haalt hij de dichter Francis Ponge aan, met wie hij zich qua schriftuur verwant voelt, en die, zo merkt Simon op, ‘in een van zijn bundels naar aanleiding van Stalin er op wijst dat een lexicon uit twee gedeeltes bestaat, het deel waarin de helden een plaats vinden, personages zoals Stalin en alles wat tot de geschiedenis behoort. En dan is er nog dat andere deel, het deel waarin nu juist de zon, het water, de handpalm staan. Dat is het gedeelte van het woordenboek dat mij interesseert.’ Bernard Crick wijst er in zijn biografie op hoe bang Orwell was voor geknoei in het andere deel: ‘Orwell saw before his own eyes not merely the distortion of evidence through differing perspectives but the sheer invention of history. One aspect of Nineteen Eighty-Four was born.’

Met deze algemene opmerkingen hebben we Orwell recht

Barcelona 1936. Rechts Claude Simon

willen doen tegenover Simon, waarbij Orwell, zoals we hebben gezien, staat voor alle min of meer politiek geëngageerde schrijvers. Het zou in dit bestek te ver voeren om in detail na te gaan welke behandeling de tekst van Orwell onder de pen van Simon ondergaat. Dat staat elders te lezen. Hier zij volstaan met de opmerking dat de persoon van Orwell afgeschilderd wordt als lid van een kaste, als specimen van een Engelse kostschoolopvoeding, als lezer van onnozele penguinboekjes. Het meest sprekend is in dit verband de enigszins krampachtige manier waarop in Les Géorgiques een analogie wordt geconstrueerd tussen de bekering van kardinaal Manning tot het katholieke geloof (waarbij Simon diens biograaf Strachey in de Franse vertaling citeert) en de état d'esprit van Orwell. Een fraai stuk retoriek maar een hinderlijk breukpunt in het geheel.

In plaats van de confrontatie tussen Simon en Orwell verder in het geheel van de tekst te volgen is het interessanter om het hierna volgende fragment te gebruiken als illustratiemateriaal. Dit fragment is het derde segment van het vierde deel van Les Géorgiques, het deel dus waarvoor Homage to Catalonia als ferment dient.

Simon volgt op de voet de gebeurtenissen die Orwell vertelt in de hoofdstukken zes en zeven met als onderwerp de verveling, het nietsdoen op het front van Aragon met eindelijk als afwisseling de nachtelijke verrassingsaanval op een stelling van de vijand. Alleen de openingsscène, een vliegtuig dat pamfletten verspreidt komt uit hoofdstuk vier. Alle humoristische details in het verhaal, zoals de woordspeling over de soldaten die hun mannelijkheid dreigen te verliezen, het voorstel om een band om de arm te dragen als herkenningsteken, de pendelende granaat, de heel gebleven sigaar die aan het slot opgestoken wordt, komen van Orwell.

In de beschrijving van de ellende, de modder, de kou, de zenuwen, de ontberingen ademt de tekst dezelfde geest als die van Orwell, Simon kruipt in de huid van Orwell, hij kent ook de angst getroffen te worden door een kogel alsof je lichaam een grote schietschijf is. Vandaar ook dat Simon gevoelig is voor de reflex van Orwell die zijn linkerhand als bescherming voor zijn wang houdt. ‘An idiotie gesture’ voegt Orwell daar zelf tussen haakjes aan toe.

Ook in het doorprikken van de heroïek van de oorlog, het ‘debunking’, zitten Simon en Orwell op een lijn. De opmerking van Orwell omtrent de manier waarop de kranten een militaire actie verzwijgen of opblazen tot heldendaad al naar gelang de beschikbare ruimte, ook een manier van geschiedsvervalsing, wordt gaarne door Simon overgenomen en past bij diens presentatie van de oorlog als een geweldige grap, een macabere farce, een soort stratego-spel dat niet meer leuk is als het een kat-en-muisspelletje wordt, als het vliegtuig de tegenstander op de grond straffeloos kan tarten. Politieke achtergronden en structuren maken dan plaats voor een ander soort causaliteit, de onnavolgbare vingervlugheid van de goochelaar of de poppenspeler die de touwtjes hanteert (het vliegtuig hangt als aan een draad). Datzelfde vliegtuig lijkt ook een instrument van kwaadaardige machten die plezier of hier letterlijk schijt hebben aan de belachelijke streken van het mensdom. Ook de olympische positie van de piloot, voor wie de bergketens slechts kleine oneffenheden in het terrein zijn,

[p. 32]

past hierbij. Verder wordt niet als oorzaak van de oorlog gezien de ‘démesure’, de overmoed van de mens, maar juist de furie, de furor, van de vrijgekomen materie die blindelings wraak neemt op de mens. Deze flitsende uitweidingen komen op rekening van Simon die bezig is om het deel geschiedenis van het woordenboek uit zijn roman weg te schrijven, en het onder te brengen in dat andere deel waar het gaat om de natuur, het land, de kosmische elementen.

Het verdwaalde vliegtuig wordt met een schildersoog beschreven door Simon, van de pamfletten krijgen we geen letter te lezen, de inhoud ervan, de geschiedenis, die Orwell wèl vermeldt komt hier tussen haakjes te staan, we zien ze neerdwarrelen als bladeren. Ook van Simon is de uitgewerkte beschrijving van de lichtschakeringen van het ochtendgloren aan het eind van deze apocalyptische nacht.

Bij Orwell vinden we het kikkergezang dat de wedergeboorte van de natuur aangeeft in het seizoen dat, in de oorlog, voor de mens de dood brengt. Deze zelfde thematiek wordt sterker uitgewerkt in deel twee, een reprise van La route des Flandres. De Franse lezers zijn met dit thema grootgebracht, zij hebben Le dormeur du val van Rimbaud op school uit hun hoofd moeten opzeggen.

Met het zinnetje dat ons fragment inleidt, ‘in deze oorlog had je geen vliegtuigen’, wordt als het ware simultaan het beeld van de Duitse vliegtuigen opgeroepen die in mei 1940 de Franse cavalerie bestookten, een schrille tegenstelling met dat ene vliegtuig dat hier verschijnt. Simon vervangt de articulaties van het doorlopende verhaal door nevengeschikte tableaus (zo draagt een van zijn romans als titel Triptyque, geïnspireerd op een schilderij van Bacon, terwijl een andere roman, Le vent, als ondertitel heeft meegekregen ‘tentative de restitution d'un retable baroque’).

Binnen het hier voorliggende fragment vinden we dezelfde structureringstechniek terug in de evocatie van de monteur ‘of liever’, zoals Simon vaak preciseert, de autocoureur die zich even meticuleus voorbereidt op de strijd, maar wiens gevecht wel in een heel andere ambiance plaats vindt dan de oorlogsscène (‘met dit verschil echter dat’). In deze schilderingen is Simon op zijn best. Moeizamer wordt dezelfde juxtapositietechniek wanneer hij niet in de eerste plaats dient om te visualiseren maar om een redenering te ondersteunen, zoals hier in de constructie van de parallel: ‘boek/ander boek’ en ‘Mozes/die andere Mozes’ ook al is het vertrekpunt misschien een visueel detail, een baard. Maar hier laat Simon zich weer meeslepen door zijn rivaliteit met Orwell, die hij ziet als een bekeerling van Marx (zoals Manning een bekeerling van Newman was) en werkt hij toe naar een soort spatiale causaliteit, Marx leefde immers in London en werd daar begraven! In zijn geheel laat het fragment het ternaire ritme zien van immobiliteit - beweging - immobiliteit dat kenmerkend is voor het werk van Simon en dat hier in detail terug te vinden is in de golvende beweging van de als schildpadden voortkruipende soldaten.

Sterk komt ook in dit fragment naar voren hoe Simon Orwell toont als produkt van een kaste, een opvoeding en daartoe de tekst van Orwell aanvult. Zo laat Simon Orwell, in het begin van de besluiping van het vijandelijke fort, vanuit een ‘instinctieve jagersreflex’ betreuren ‘dat er geen rekening is gehouden

Bij 31ste Regiment Dragonders. Lunéville 1935

met de windrichting’, details die Orwell in deze context niet vermeldt maar die goed passen in het cliché van de Engelsman als jager, dat weer opduikt als Orwell aan het slot van de achtervolging voorgesteld wordt als ‘bredouille’, (dat zeg je van een jager die platzak thuiskomt) en ‘frustré’, hetgeen bij Orwell een reactie veronderstelt die in zijn tekst duidelijk afwezig is. Orwell beschouwt zijn tegenstanders als net zulke arme drommels als hij zelf terwijl het commentaar tussen haakjes van Simon (‘un pauvre diable’) daarentegen suggereert alsof de achtervolgde verdedigd moet worden tegen de bloeddorstige jager.

Laat deze apologie van Orwell niet de indruk vestigen dat wij geen liefhebber van Simons oeuvre zouden zijn. Veeleer proberen wij om op deze manier de te polemische dimensie uit Les Géorgiques weg te zuiveren, te neutraliseren en die als obstakel voor de lezer weg te nemen.

Voor enkele langere passages uit Orwell werd gebruik gemaakt van de vertaling van Aad Nuis, Saluut aan Catalonië, Amsterdam, Van Gennep, derde druk 1982.