De Revisor. Jaargang 11

[p. 16]

Joost Zwagerman
Het getik

Dennis is geen oude man maar wel snel vermoeid. Het is een kalme, zachtaardige vermoeidheid, die hem meestal overvalt op ongelukkige plaatsen en momenten. Vaak gebruikt hij deze tegenover andere mensen als excuus voor zijn banale uitspraken. Wat Dennis benauwt zijn de banale gedachten, die in vergelijking met zijn uitspraken van een onontkoombaar aantal zijn. Het totaal van deze gedachten registreert hij op een telraam. Er zijn weken dat het telraam aanwijst dat er zo'n vijfhonderd gedachten zijn geweest die er nooit hadden mogen zijn, die zichzelf hadden moeten elimineren op het strijdtoneel van zijn geweten.

Het woord ‘soms’ is voor Dennis van grote betekenis. Soms rechtvaardigt hij zijn banale gedachten door te stellen dat zijn leven, en dat van verreweg de meeste mensen, nu eenmaal is doordrenkt van banale voorvallen, en dat zijn gedachten daarmee op een legitieme wijze overeenkomen. Op die momenten laat hij alle gedachten toe. Hij laat toe dat hij ziet hoe het meisje dat twee keer in de week op de eerste rij van zijn klaslokaal zit zijn betogen met een provinciale geilheid verstoort. Hij laat toe dat onsamenhangende monologen van collega's, over de identiteitscrisis van de ouder wordende leraar, een bedenkelijke vonk van herkenning in hem teweegbrengen. Hij laat toe dat hij zich steeds vaker tussen de benen van Sara verschuilt, niet uit een soort hulpeloos verlangen, zoals hem dat vroeger wel eens is overkomen, maar omdat hij daar, in die vlakten vol warmte en beweeglijkheid, zonder enige vorm van excuus zijn vermoeidheid kan laten gedijen.

Deze dingen wekken geen vragen bij hem op. Hij denkt er slechts aan.

Soms is Dennis aan het praten. Alles wat hij zegt, zegt hij twee keer. De eerste keer is er om de anderen te laten luisteren, de tweede keer is er om het telraam te laten registreren. Ook wanneer Dennis er niet is, registreert het telraam. Omdat ook zijn afwezigheid als platitude kan worden aangemerkt.

Wanneer het telraam voor een periode achter slot en grendel gaat, heeft het getik van de balletjes zich inmiddels verschanst in andere voorwerpen in huis. De volumeknop van de televisie tikt. De geiser tikt. De brievenbus tikt. Sara tikt.

‘Vijfhonderd per week!’

(Dennis kent de vragen van zijn omgeving: ‘Laat jij je in de luren leggen door een telraam?’ ‘Kent jouw telraam andere telramen?’ ‘Hou je van je telraam?’ ‘Wat is ook alweer je achternaam, waar was je vandaag, waar ben je vandaag?’) Soms zijn het niet alleen de banale gedachten die hem benauwen. Soms ziet hij ook geen kans om daadwerkelijk het telraam te hanteren. Hij weet niet goed of weemoed ook moet worden ondergebracht bij de banaliteiten. Hij weet niet goed of het telraam hem misschien aanzet tot een vermeerdering van verwerpelijke overpeinzingen. Bovendien bemerkt hij soms tot zijn schrik dat zijn beelden van het meisje op de eerste rij door het regelmatig getik van de balletjes van het telraam een verregaande drang naar perversiteiten veroorzaken die hij maar moeilijk in de hand kan houden.

Dennis is pedagoog, hij verdient aan kinderen. Hij vertelt aan anderen hoe kinderen zijn en hoe je op een verantwoorde manier iets verantwoords van ze kunt maken. Van het geld dat hij daarvoor krijgt koopt Sara eten en kleren. ‘Iedereen is het produkt van zijn omgeving.’ Dat heeft Dennis eens gelezen. Hij handelt naar deze uitspraak, omdat hem dat weinig moeite kost. Maar Dennis weet dat het eigenlijk een kreet is die eindigt waar hij begint. Iedereen. Iedereen in zijn om-

[p. 17]

geving. Een ondoordringbare worst die zichzelf kneedt. En Dennis maakt inderdaad deel uit van die worst, door z'n praatjes over kinderen rond te strooien bijvoorbeeld. Maar wanneer hij zijn handen zo hoog mogelijk boven zijn hoofd houdt en zijn lichaam spant, is hij zijn eigen omgeving.

Maar hier tikt het telraam weer.

Het is ook niet gemakkelijk om over Dennis te schrijven. Hij denkt niet na over zijn jeugd, hij leest weinig boeken, hij zorgt ervoor dat hij geen nieuwe ontdekkingen doet die zijn leven zouden kunnen veranderen. Hij zegt tegen Sara dat hij van haar houdt en Sara zegt tegen hem dat zij van hem houdt en beiden weten dat ze de waarheid spreken. Hij is negers bang voor, behalve voor het feit dat hij misschien ooit ergens bang voor zal zijn. Zijn banale gedachten vindt hij lastig: zoveel draaien aan het telraam. Anderen, die zich - vermomd als ‘iedereen’, als ‘de omgeving’ - wentelen in de lege plekken van zijn vermoeidheid, zijn vermoeidheid die erg veel voor hem betekent. Wanneer hij moe is, is het telraam moe. Zo kalm, zo zacht is zijn vermoeidheid. Om te lachen.

De volumeknop van de televisie vandaag. De geiser vandaag. De brievenbus ook vandaag. Sara doet boodschappen en Dennis vergadert; het zweet maakt zijn voorhoofd groot en onbeholpen. (Een stomme vraag is een dubbele pijniging. Het meisje op de eerste rij laat haar lichaam zien. Haar vraag stelt ze glimlachend als een molen, Dennis ziet het en denkt aan regelmaat. Zijn telraam buitelt in zijn ruggegraat, hij antwoordt. Zijn antwoord doet niet ter zake, omdat de vraag al ontkennend was, en volgens Dennis is de vraag geliquideerd als hij de vraag nog eens ontkent. Geen omgeving.)

Vergaderingen: eigenlijk praat Dennis bijna nooit op zijn werk. Alleen tijdens de lesuren praat hij, omdat het moet. Hij vertelt aan leerlingen, die hij niet kent, hoe ze moeten omgaan met kinderen, hoe ze moeten opvoeden, hoe ze moeten onderwijzen. Hij zegt wat hij af- en wat hij goedkeurt, hij zegt welke boeken moeten worden gelezen, hij zegt veel, heel veel, tijdens een lesuur. Af en toe maakt hij een grapje en kijkt daarbij kort, zo kort dat hij achteraf tegen zichzelf kan zeggen dat hij eigenlijk helemaal niet heeft gekeken, naar het meisje op de eerste rij. Wanneer ze er niet blijkt te zitten, wanneer ze ziek is of gewoon ergens anders les heeft en niet in het lokaal van Dennis hoort te zitten, voelt hij zich op de een of andere manier betrapt. De rest van het lesuur vult hij dan met het overwegen of dat moet leiden tot een verschuiving van een balletje op het telraam.

De balletjes hebben verschillende kleuren. Omdat hij bang is dat deze kleuren de registratie van zijn banale gedachten kunnen beïnvloeden, schept hij verwarring die ertoe moet leiden dat de kleuren verdwijnen. Rood noemt hij bruin en blauw noemt hij geel en wit noemt hij groen. Iedere keer geeft dit hem voldoening. Op het moment dat hij wit benoemt als groen voelt hij een kort maar hevig mechanisme op gang komen dat zijn benoeming ontkent en dat daardoor zijn aandacht voor de werkelijke kleur doet afnemen. Soms heeft Dennis zin om het telraam te saboteren en zegt hardop dat hij gelukkig is, waarna hij razendsnel drie balletjes verschuift en drie andere balletjes onzichtbaar maakt met een rechtopstaande liniaal.

Soms heeft Dennis zin om gelukkig te zijn en saboteert hij het telraam.

Dennis nee.

Vandaag laat hij alle gedachten toe. Ach, zijn ruzies met Sara - twee landen. Dennis begint altijd met de verdediging en denkt pas later aan zijn land. Soms is er pure afschuw; al die gedachten die zelfs de meest vluchtige handelingen verpakken, zoals bijvoorbeeld opstaan. En Sara? Sara ja. Sara tikt.

Hoeveel vragen roepen onbedoelde antwoorden op?

‘Sommige mensen doen het heel makkelijk. Ze lezen een boek, zodat ze kunnen zeggen: “Ik was even in een andere wereld.” Natuurlijk bedoelen ze dan dat ze even in geen wereld waren. (Dennis verschuift op zo'n moment als een bezetene enkele balletjes). Het is jammer dat het gevoel dat je achter jezelf zit, dat je met je mond de achterkant van je schedel kunt kussen, ondergebracht is bij de transcendente gewaarwordingen. Het is zo simpel; wanneer je moe bent en aan iets ingewikkelds probeert te denken, merk je dat je het kan.’

Rood is bruin en blauw is geel en wit is groen. Het telraam van Dennis is vol, we beginnen opnieuw.

Alles opnieuw verschuiven.

‘Het is maar goed dat ik zoveel mooie regelmaat zie,’

[p. 18]

zegt Dennis, en hij graait naar zijn vermoeidheid om zo het meisje op de eerste rij, de leraar met zijn monoloog en Sara met haar benen en haar warmte om hem heen te toveren.

‘Wat vervelend dat er rondom deze dingen vragen waaien, door anderen gesteld. Is er ergens een vraag die zich niet in het rad bevindt?’

Vragen van kinderen (telraam!). Dennis eet rosbief en draagt een pullover.

Er wordt zoiets als een duw veroorzaakt: om onmiddellijk over zijn vermoeidheid te praten, over zijn banale gedachten. Zeer ongebruikelijk. Het gat dat daarna komt lijkt nu twee keer zo diep, het gat is uiteraard zwart, maar zo wordt het niet genoemd door Dennis. ‘Het zwarte gat. Dat is een pleonasme,’ zegt Dennis en schrikt van zichzelf en van de toehoorders.

Soms ziet Dennis vogels en denkt hij aan kranten, aan de taal die erin wordt gebruikt. Heel even krioelen in de lucht, de blauwe lucht, die er als zo vaak uitziet als het luchtledige. Wanneer Dennis op dezelfde manier als in de krant met taal krioelt, moet Sara dikwijls lachen en overstemt daarmee het zeurderig getik van het nu en dan onberekenbare telraam. Wie krioelt er oppermachtig: het telraam of Dennis met z'n praatjes? Of is het verkeerd om de term ‘macht’ te gebruiken? Het telraam spreekt: ‘Een banaliteit bestaat pas wanneer iemand het als zodanig betitelt. Dieren kennen geen banaliteiten, (de meeste) kinderen ook niet. Anderen weten er niet mee om te gaan, maar lachen om mensen als Dennis.’

‘Generaliserende opmerkingen plaatsen over banaliteiten is ook banaal,’ gromt een familielid van Dennis.

‘Een boer kakelt over zijn kippen, loeit over zijn koeien en blaat over zijn schapen, en iedereen die luistert is vertederd,’ antwoordt Dennis.

Het familielid zucht, lang en diep. Dan krijgt het familielid een ongeluk. (De aardse stilte na een zucht. Moet alles mooi zijn? Dat wil Dennis vragen, maar net op tijd realiseert hij zich dat het een vraag is, een vraag over schoonheid nog wel. Raadsels, oplossingen. Dennis weet dat schoonheid net zo goed bedreigend is, alleen is schoonheid op een bizarre manier aanvaardbaar. ‘Dag meisje op de eerste rij, bonst je hart? Een wedervraag, het lonken naar jouw leven op straat, hoe het leven in je lichaam schudt en trilt, net als alle



mooie dingen áán je lichaam. Waar jij benoemt, benoem ik jou, ik, het stille water, het zwarte gat, het woordenbraaksel in mijn telraam, óp mijn telraam. Ik spring zelden of nooit uit de band, al moet ik me vaak inhouden. Wel bestudeer ik hoe je bijvoorbeeld loopt. Meisje, dom en mooi. Zo banaal. Zo echt, soms.’)

De mededeling dat Dennis laf is en dingen voor zichzelf verbergt, zouden bovenstaande mededelingen, die immers illustreren dat Dennis laf is en dingen voor zichzelf verbergt, geenszins overbodig maken maar wel voor een groot gedeelte aan zeggingskracht doen inboeten. Meestal is een bewering namelijk het tegengestelde van een banaliteit wanneer het via een niet zo voor hand liggende omweg wordt verteld. Nog een keer: het is niet gemakkelijk om over Dennis te schrijven. Maar omwegen kunnen ervoor zorgen dat Dennis zélf verdwaalt, terwijl de omstanders consumptief kwijlend toekijken. Een vraag brengt alle betrokkenen in dit geval weer wat dichter bij huis:

Waarom is Dennis bijvoorbeeld zo blij met zijn ‘soms’? Omdat het vluchtige, het zeldzaam opererende voorval zo'n prettig contrast verschaft tegenover zijn banale gedachten.

Op dezelfde, bijna pijnlijke manier waarop bovenstaand antwoord direct achter de vraag staat vermeld, beantwoordt Dennis de vragen die zich in zijn bestaan opwerpen. Een vraag moet geen voedingsbodem zijn voor een nieuwe vraag, nee, Dennis wil antwoorden hebben, niet om ze te kunnen hanteren, maar om de door een of andere reden opgewaaide vraag om zeep te brengen. Waarnaar gevraagd wordt, is al lang aanwezig, omdat de vraag kon worden gesteld. En behalve dat zijn al die vragen op een haast vunzige manier vermoeiend, ze brengen Dennis' eigen kalme, zachte vermoeidheid in diskrediet.

[p. 19]

Maar, hij weet niet goed of weemoed ook moet worden ondergebracht bij de banaliteiten. Maar, hij weet niet goed of het telraam hem misschien aanzet tot een vermeerdering van verwerpelijke overpeinzingen. Wanneer hij klaarkomt in het grote, witte, en op een vertrouwde wijze met het zijne corresponderende lichaam van Sara, ziet hij een leeg en stoffig huis voor zich.

Meer mededelingen omtrent de banale gedachten van Dennis? Mededelingen over de allerdiepste zieleroerselen? Willen wij (zij, U, Dennis, het meisje op de eerste rij) een climax, een voortdurende geladen sfeer?

Wat hier staat, had hier ook niet kunnen staan. Deze notities zijn omgrensd door witregels, witregels die niet hadden bestaan wanneer dit alles in één adem zou zijn opgeschreven, iets wat heel goed mogelijk is. Witregels en andere afbakeningen, door middel van leestekens bijvoorbeeld, wekken de indruk dat het geschrevene goed is overdacht. Maar willekeur, schokkerig en ruw, is zeker niet primitief. Dennis is zeker niet primitief. Zijn escapades met het telraam zijn het misschien wel, en sommigen zullen de denkbeeldige escapades met het meisje op de eerste rij (Blondie! Abba! Abba! Blondie! blondie!) primitief noemen. Het telraam verschijnt en verdwijnt, net als Dennis, en hierin is een zekere regelmaat te ontdekken, maar beslist geen wetmatigheid. Er is namelijk ook nog geschreeuw, gekreun, gejuich, gedram, getik, er is een omgeving (‘Iedereen is het produkt van zijn omgeving’, Dennis nee) die maar verschijnt en verschijnt, er gebeuren bijvoorbeeld ongelukken, laatst nog werd een familielid van Dennis aangereden, gelukkig niets ernstigs. Ecriture automatique? Nee. Attitude automatique? Laat me niet lachen, of nee, juist wel: laat me alsjeblieft lachen.

Dat Dennis laf is en dingen voor zichzelf verbergt, hoeft dus niet te worden opgeschreven. Dat Dennis banale gedachten heeft, hoeft niet te worden geregistreerd op het telraam. Dat Dennis soms hardop zegt dat hij gelukkig is, hoeft niet te worden gezegd.

De volumeknop van de televisie tikt. De geiser tikt. De brievenbus tikt. Dennis is vandaag moe en laat alle gedachten toe. Hij geeft de dingen die hij denkt geen plaats. Het meisje op de eerste rij, nu op de eerste rij, morgen op de eerste rij. Haar naam en regelmaat tolt rond in het hoofd van Dennis. Vandaag is Dennis even eerlijk, vijfhonderd per week. Geilheid noemt hij vandaag passie, passie noemt hij vandaag drang, drang noemt hij vandaag gevaar.

Vandaag wordt Dennis dronken en gaat hij schreeuwen tegen Sara, Sara ja. Hij gaat schreeuwen dat er godverdomme meer kan gebeuren dan dat er nu gebeurt, dat afwezigheid godverdomme niet hoeft te betekenen dat er godverdomme niemand naar hem luistert.

Later op de avond zullen er een paar vragen opborrelen, maar Dennis zal ze niet beantwoorden en executeren op de snelle, doeltreffende wijze. Hij zal de vragen botweg negeren, zoals een dronkeman alles om hem heen negeert als het hem uitkomt. Dennis heeft altijd een oplossing, ook als er niet in termen van raadsels en oplossingen kan worden gesproken.

Een verhaal is snel verteld, zelfs als er niets gebeurt. Het telraam verschijnt en verdwijnt, net als Dennis. Het telraam geeft orde in een chaos, die - dat vindt Dennis ook - juist moet eindigen in dezelfde chaos: willekeur ten opzichte van de onwillekeurige banaliteiten.

Een verhaal waarin niets gebeurt: Dennis noemt het de omcirkeling van de cirkel, niet meer dan een registratie. Dat er in het leven van Dennis, waarin niets gebeurt, toch de chaos van de voor hem zo benauwende banale gedachten bestaat, maakt het wellicht een beetje ingewikkelder, maar ach, Dennis moet het toegeven: dit is geen verhaal, dit is geen registratie, dit is geen registratie van een registratie, dit is het meisje op de eerste rij met haar provinciale geilheid, dit is de leraar met zijn onsamenhangende monoloog, dit is Sara met haar benen en haar warmte om hem heen, dit is het getik.