De Revisor. Jaargang 11

[p. 46]

Barber van de Pol
Lamed Wufniks en Lāmèd Wāw

Vertalen bestaat uit drie dingen, die weinig met elkaar gemeen hebben, de theorie, de praktijk en het resultaat. Er zijn meeslepende vertaaltheorieën geschreven, maar in de praktijk maalt een vertaler er niet om. Die praktijk is zo diffuus als het leven. Het resultaat is als ieder werkstuk een bron van genoegen of van ergernis voor de maker en voor anderen een object ter consumptie en, wie weet, ter beschouwing.

1 De theorieM

Lezingen bieden iemand de gelegenheid om tegen betaling vast te stellen dat zijn ideeën te groot of te klein zijn. Het maakt niet uit of je vóór de zaal zit of er in. In beide gevallen komt vanzelf het moment van heroriëntatie. De zaal legt dat makkelijker naast zich neer, kan dat tenminste doen, dan de gefêteerde achter lessenaar of formica tafel. Die moet weer naar huis met het figuur dat hij heeft geslagen. Soms gebeurt er iets bijzonders dat als een lichtpuntje bij de herinnering aan die avond blijft smeulen, bij voorbeeld een idiote vraag, die het misverstand bevestigt en anders altijd goed is voor een anecdote.

Het meest idiote dat mij ooit in het vragenuur na de lezing is verzocht, is op bord het verschil uit te tekenen tussen Rayuela van Julio Cortázar en mijn vertaling van die roman in het Nederlands.

Vond ik het wel idioot en niet veeleer opwindend?

Zelfs nu ik er weer aan denk, voel ik alle latente wetenschappelijke ambities in mij samenspannen om de skepsis af te leggen en op hol te slaan. Waarom getobd over het kennelijke onbegrip van de vragensteller? De man was ongezond veeleisend; wat kun je meer verlangen van een toehoorder voor wie je uren in de weer bent geweest?

Misschien is de bewuste student-vragensteller inmiddels een geleerde geworden, en dan wellicht in de nieuwste aller pseudo-leren, de vertaalwetenschap. Liever gedenk ik in zijn vraag een uiting van een individueler verlangen: uit bad stappen en ‘eureka’ roepen. Twee maal twee is vier. Rayuela in het Spaans verhoudt zich tot Rayuela in het Nederlands als a:b.

Een lezing over vertalen en een vraag: ze hadden alleen moeten zijn, de vertaler en de student. Ik vrees dat de eerste nu, noodgedwongen, een lachje heeft opgebracht en er op heeft gewezen dat vertalen te complex is voor een tweedimensionaal schema, dat er op z'n minst stereometrie aan te pas zou moeten komen, en dan nog. Maar in één van haar laden thuis ligt een ontwerp om het vertelperspectief in de verhalen van Cortázar in kleuren weer te geven, een scriptie die de verantwoordelijke docent nooit heeft bereikt.

Wie het verschil tussen een oorspronkelijke tekst en een vertaling daarvan wil uitbeelden, stuit op problemen die te eenmalig of te weinig consistent zijn dan dat zij zich in regels zouden laten vangen. Over syntactische, grammaticale en etymologische verschillen is veel algemeens op te merken, al blijft het een feit dat de beschouwing ervan fascinerend is en dat vertalen fascinerend is, maar dat die twee in combinatie niets anders dan glad ijs opleveren wanneer de rugdekking van de garantie wordt gezocht.

Over twee oppervlakteverschillen tussen het Spaans en het Nederlands is men het eens: het Spaans is bondiger, het Spaans is helderder (het Nederlands is minder compact, het Nederlands is vlakker). Daarmee is niets ten voordele van de ene of de andere taal gezegd. Het ligt er maar aan waar je van houdt, waar je die predicaten gevoelsmatig of verstandelijk mee verbindt. Het is een achteloos gehanteerd gegeven tijdens het vertalen van proza. Het telt even wanneer het contract met de uitgever wordt opgesteld, want dan betekent het omslachtige van een Germaanse taal als het Nederlands een twintig procent meer woorden. Iedere vertaler Spaans-Nederlands kan het woordenaantal met goed fatsoen naar boven afronden.

Bij poëzievertalen leidt het verschil tot tellen en wringen, maar wanneer de kwestie kwantiteit is opgelost, blijft de kwestie kwaliteit over:

De heuvels van een klank
gaan snel verloren
in een taal waarin
veel wind is en veel koude oren.

(M. Mirande, ongepubliceerd)

Zouden die toon- en klankverschillen niet vast te leggen zijn in een ordentelijk notenschrift? De geluidsregistratie van bij voorbeeld een gedicht van Borges in het Spaans en in het

[p. 47]

Nederlands moet een leidraad kunnen bieden waar wellicht zelfs de vertaalcomputer gevoelig voor is. Dat dacht ik. Dus heb ik met Borges achter de piano gezeten. Ik meen er houvast aan te hebben ontleend op een enkel gebied, maar niet op dat van het vertalen. Het was een zeer particuliere aangelegenheid; voor anderen moet de bevinding of liever de opzet achter de bevinding lachwekkend zijn.

Wat waarschijnlijk iedere vertaler doet is zijn versies, zeker als het om poëzie gaat, voor de bandrecorder lezen, proberen de eigen stem te veralgemenen, zodat ze objectief kan worden beluisterd, wat precies overeenkomt met de onzichtbaarheidseisen die een vertaler zich behoort te stellen.

Er zijn algemene verschillen tussen talen; er is ook het per geval wisselende verschil tussen het geheel aan eigenaardigheden van een schrijver en dat van zijn vertaler. De trits smaak, ideeën, toon moet door de vertaler worden herkend en ongekleurd worden weergegeven, of hij dat nu leuk vindt of niet. Erg veel moeilijkheden kan dat niet geven; de secundaire instelling van wie gaat vertalen, brengt het streven naar trouw met zich mee.

Ingewikkelder is de overbrugging van het verschil in eruditie, referentiekader, stilistisch vernuft. De vereenzelviging voltrekt zich daar minder gemakkelijk. Ten eerste is het kunnen van de vertaler in het geding. Ten tweede impliceert aandachtig lezen daar niet altijd herkenning. Een gevaar dat opdoemt als er wel iets wordt herkend terwijl een ander er misschien moeite mee zou hebben, is de lust van de vertaler om te laten zien hoe goed hij het gezien heeft, hoezeer hij bereid is er wat van te maken. Hij dikt aan, profileert, laat geen kans onbenut om met de auteur in de ring te stappen. Een overtrokken vertaling is net zo gemakzuchtig als een aftreksel.

Motto voor de vertaler: tover je weg voor de ogen van je lezers. Formules om daarbij te helpen zijn niet voorhanden. Helemaal lukken kan het niet.

Lezen is te omschrijven als een vorm van inwerking op een bol waarbinnen tot dan toe vergaarde ervaringen, kennis, gevoelens, vermoedens en vermogens liggen opgetast. Noem het zelfontplooiing. Maar dat is een onschuldige benaming voor iets dat bij het vertalen varieert van zelfverloochening tot zelfforcering. De denkbeeldige bol van een vertaler wordt ronduit belaagd. Een willekeurige aandachtige lezer onderscheidt zich van een vertaler, doordat de laatste zich aanhoudend van die werking bewust is en daarvan ten slotte op papier blijk zal moeten geven.

Voor wie er op let, blijft een vertaler zichtbaar in zijn woordkeus en andere keuzes. Over de keuze tussen zogenoemd vrij vertalen en letterlijk vertalen is vaker opgemerkt dat het onhanteerbare begrippen zijn, dat een goede vrije vertaling de meest letterlijke is. Deze wijsheid moet voor niet-vertalers ondoorgrondelijk zijn. Maar: de één kiest voor dit, de ander voor dat, en niet altijd is één van de keuzes beter. Een bewijs voor de ongeldigheid van vertaalaxioma's.

Karel van het Reve heeft gelijk: je moet vertalen wat er staat. Maar staat er het zelfde wanneer hij dat doet en wanneer een collega van hem dat doet?

Ethische twijfels tijdens het vertalen onttrekken zich bij voorbaat aan de theorie, want over ethiek raak je nooit uitgepraat. Is een bepaalde beslissing wel behoorlijk, mag je de auteur verbeteren? Een handboek zou op zo'n moment kunnen voorschrijven: raadpleeg die auteur, of zijn biograaf. Maar de schrijver is dood, of onwillig, of een slecht raadgever, of je wilt de complicatie van een dergelijk contact liever vermijden, en de biograaf, stel er is een biograaf, zet je op een spoor waar je makkelijk zelf op had kunnen komen, als je dat gewild had.

Mag een onevenwichtige, mogelijk overhaast aangebrachte aliniëring tot geschikter proporties worden teruggebracht of opgevoerd? Mag je een slordig citaat, aangenomen dat je de verbastering herkent of de moeite neemt haar te onderkennen, in je vertaling fatsoeneren? Het naar buiten toe onverkoopbare maar vertalers verrukkende antwoord is in alle gevallen: soms wel, soms niet, en over dat wel of niet valt weer tot in eeuwigheid van gedachten te wisselen. Waarmee opnieuw vaststaat dat in zaken van kunst de theorie achter de praktijk aanloopt en niet andersom.

Nu is vertalen kunst én kunde. Het is deels toegepast-wetenschappelijke, deels scheppende arbeid. Over de onderlinge verhouding van die twee ingrediënten - scheppend dus kunst; toegepast-wetenschappelijk dus kunde - zijn vertalers het zeer oneens. Duidelijk is wel dat het laatste van de twee de verwachting levend houdt dat een vertaler verstandig over zijn werk moet kunnen praten en zich eigenlijk in sluitende formuleringen moet kunnen verantwoorden.

Ik ben graag verstandig, hang naar het verstandelijke, maar ken de praktijk en weet dat die te weerbarstig en te emotioneel is, dan dat ik zo'n op zichzelf aantrekkelijke veronderstelling ernstig zou willen nemen.

2 De praktijk

In het korte essay Ons arme individualisme, uit 1946, een hommage aan de anarchistische geaardheid van de Argentijn - elders in de bundel wordt hij chauvinistisch genoemd, wat wel iets anders is - suggereert Borges, in een poging die geaardheid te illustreren:

‘Mogelijk is hij niet op de hoogte van de fabel dat de mensheid altijd zesendertig rechtvaardigen telt, de Lāmèd Wāw, die elkaar niet kennen maar die heimelijk het heelal overeind houden; hoort hij die fabel, dan zal het hem niet verbazen dat die verdienstelijken onbekend en anoniem zijn...’

(Otras inquisiciones; in het Nederlands De cultus van het boek, p. 45).

Dat is mijn Nederlandse vertaling. In het Spaans is sprake van Lamed Wufniks.

Die Lamed Wufniks riepen bij eerste lezing, ze zouden tenslotte in een vertaling moeten uitmonden, twee vragen op,

[p. 48]

waarvan de eerste louter van belang was om mijn nieuwsgierigheid weg te nemen (uit welke mythologie stamden die zesendertig?) en de tweede van praktisch belang was (hoe spelde een Nederlander dat?). Het gaat niet om zo'n probleem dat de wereld uit is met het raadplegen van een woordenboek, maar in achteloze overmoed sloeg ik toch Ten Bruggecate er even op na: het klonk zo Engels. Nee, dus. Ook mijn Spectrum-encyclopedie zweeg over ze en de blasfemische blik op het namenregister bij Hans Joachim Störigs tweedelige filosofiegeschiedenis leverde slechts afleiding op. Mijn kinderen en katten weten zoiets niet. Dus werden de Lamed Wufniks met potlood aangemerkt als zijnde een probleem dat met hulp van buitenaf moest worden opgelost.

De Lamed Wufniks bevestigden hun reputatie door van meet af aan duidelijk te maken dat ze zich, anoniem en onbekend als ze wensten te zijn, pas na een onmethodische speurtocht zouden openbaren. Aan historici, anglisten, filosofen, aan wie maar na zijn middelbare schooltijd een studie had gevolgd die ik niet gevolgd had en dus een niet te evenaren deskundige in iets was, vroeg ik het, terloops (‘Nu je het daar over hebt...’) of bruusk (‘Zeg, luister eens, weet jij toevallig...’). Verbaasde reacties, of aarzelend zoeken in het geheugen want er is zo veel waar je wel eens van gehoord hebt.

De overige problemen werden opgelost. Nieuwe, eerst niet vermoede problemen werden opgelost of boden uitzicht op een spoedige oplossing; ook soortgelijke, naar de encyclopedie of het esoterisme riekende problemen. De Wufniks bleven over voor een tocht naar de bibliotheek als het moment daar was.

Een vertaler in de eindfase van een vertaling is monomaan en zeer hinderlijk in gezelschap. Anderen doen maar, ze hebben het over huwelijksproblemen of over wat ze van iets vinden of niet, de vertaler wil weten wat de aanspreektitels van God in het Nederlands zijn en vraagt zich af of je beter ‘esthetische werkelijkheid’ kunt zeggen of ‘esthetisch moment’. Mijn Lamed Wufniks waren altijd van de partij. Ik voelde me eigenaardig worden, een koude opportunist die door de mand valt.

(Ook K. heb ik zo van mij vervreemd. Hij wilde vriendschap of meer en wij hadden een eerste verkennend gesprek waarin ik aan het eind nog even verontschuldigend mijn Wufniks ter sprake bracht, bereid om te doen of ze niet meer dan een seconde onze aandacht waard waren, wat ze volgens hem ook niet waren, maar hij wist niet wie ze waren. De dag erop vroeg ik hem telefonisch rechtstreeks of hij de fabel van de Lamed Wufniks kende, misschien dat hij vanuit zijn discipline... Hij wist het niet, zou zoeken, vond niets, loste andere problemen voor me op en toen ik hem bij een volgende gelegenheid vroeg of hij dan misschien iemand anders kende die het zou kunnen weten, moet hij verbijsterd zijn geweest, want ik merkte dat er iets vijandigs in zijn houding was gekomen.)

De tocht naar de UB, de Universiteits Bibliotheek in Amsterdam, stond dus op het program, ditmaal niet om iets doelbewust te lenen of op te zoeken, maar als ging het om een stap in een warenhuis waar je de weg niet weet. Het onbestemde gevoel van verwildering kwam in ieder geval overeen.

Ik ken Borges en had tevoren bepaald dat drie gebieden in aanmerking kwamen als onderzoeksterrein: de Oudengelse literatuur, de Oudnoorse of IJslandse literatuur, en de kabbala. Over de Engelse of Oudengelse oorsprong van de Lamed Wufniks had K. weinig hoop gegeven en bladerend in A New English Dictionary, on historical principles, Vol. VI, L to N stond bij Lammet dan ook vermeld: ‘A kind of fishing-net’, wat zoveel inhield als: niet beet. De IJslandse letteren lijken overzichtelijk met hun skalden, kenningar en sagas, maar de details zijn des te onvindbaarder voor een niet-ingewijde. In de Norsk Biografisk Leksikon Bind VIII: niets. In de helblauwe Jón Goûnasons Islenzkar AEviskrák VI, waar het had kunnen staan tussen Einar, Olafur en Lárus Arnórssun: niets.

Met andere woorden: het moest de kabbala zijn. Wat is de kabbala? Ik overweeg, mooie gelegenheid, de chassidische verhalen van Martin Buber te bestuderen. Worden niet ook de tsaddiken, de bemiddelaars tussen god en de mens, omschreven als rechtvaardigen? Misschien kan ik beter meteen Baäl Sjem Tor nemen, de stichter van het chassidisme. Maar behalve zijn jaartallen (zeventiende eeuw) en de betekenis van zijn naam (Heer van de Goede Naam) vind ik zo gauw niets.

Dan toch maar de Thora? Of een blufvertaling. Want in de Engelse vertaling van James E. Irby heten ze Lamed Vuvniks en op p. 138 van Het boek van de denkbeeldige wezens van Borges, in het Nederlands van A. Sillevis (telefonisch onbereikbaar) Lammed Woow, met de verhelderende noot Lammed = 30; woow = 6.

Voor bluffen is het nu te laat. Ik lust ze rauw.

In een ander essay uit De cultus van het Boek vertelt Borges dat het in primitieve samenlevingen gebruikelijk is iemands naam te verbergen uit angst dat een ander op magische wijze macht over de drager zal uitoefenen. Ik kom de passage tijdens het vertalen van de bundel vaak tegen en koppel haar aan de zesendertig die niet gekend willen zijn. De kabbala indachtig, daar zal ik het toch moeten zoeken, verzin ik woordspellen waarbij een letter wegvalt met rampzalige of juist gelukzalige gevolgen. Maar de fantasie wordt niet echt gevoed. Voor iemand met een doorsnee ontwikkeling ligt het bij gebrek aan beter voor de hand zulke rechtvaardigen gewoon te zien als zesendertig Atlassen die als even zovele heipalen de wereld torsen.

De zomer voor de herfst van inlevering kwam met een ritme dat niet gevoelig was voor Lamed Wufniks, maar ze gingen als verstekelingen mee naar Drente om te voorschijn te komen bij de aanschouwing van een kraam op een rommelmarkt waar de complete Encyclopaedia Brittanica, van

[p. 49]

1928, lag uitgestald om voor f 600, - van eigenaar te veranderen. Lampje! Als Borges het ergens vaak overheeft, is het over de Encyclopaedia Brittanica, waar hij veel wetenswaardigs uit heeft geput en natuurlijk ook die rechtvaardigen. Lampje weer uit, want, eerlijk gezegd, moe, en kinderen, en ach.

Terug in Amsterdam op de eerste zaterdagochtend de UB waar niets op zijn plaats stond en zeker niet de zaalwacht die de Engelstalige encyclopedieën zou kunnen wijzen. Enkele dagen later, in een minder gespannen stemming, evenmin een zaalwacht maar wel, op de Algemene Studiezaal, rechts van de deur, onderaan, de Encyclopaedia Brittanica met inbegrip van deel VI en daar, zonder plaatje: Lamed Waw, two letters of the Hebrew alphabet, the sum of whose numerical value (30 + 6) signifies, according to Jewish tradition, the 36 righteous men who must exist in each generation to guarantee the continued survival of the world.

Binnen handbereik, achter mijn bureau, heb ik de tweeëntwintig consonanten van het Hebreeuwse alfabet gevonden en betreurd dat ik destijds op school de facultatieve lessen Hebreeuws niet heb gevolgd. Had ik iets belangrijkers te doen?

Vertalen geeft zijn beoefenaar de zekerheid dat hij zeer weinig weet en kan, en nauwelijks leert. Vertalen is David tegen Goliath, of, minder optimistisch en nog dramatischer: een krachtmeting tussen een brein dat bereid is op topsterkte te werken en het tijdloze Al van kennen en kunnen. Wie vertaalt wordt niet gedreven door het vooruitzicht op victorie, want een speurtocht naar het juiste woord of de juiste spelling van een naam garandeert niet dat de vertaler de volgende keer klaar is. Je vertaalt Achab, denkt er de volgende keer drie uur in totaal over na of Ahab niet toch beter is, en vertaalt opnieuw Achab. De zesendertig rechtvaardigen uit De cultus van het Boek zijn onverminderd onbekend en anoniem; de accenten op de Nederlandse schrijfwijze doen definitiever aan dan ze zijn.