De Revisor. Jaargang 11

[p. 41]

Anton Haakman
Wat Hawthorne heeft nagelaten

In de zomer van 1981 kreeg ik onverwacht bezoek van een Nederlandse Amerikaan.

Het trof dat ik in die dagen werkte aan een roman over een Nederlandse familie die naar de Verenigde Staten was geemigreerd - een werk dat ik geregeld terzijde legde om me af te vragen of het voor iemand als ik, die zelden een roman tot het einde uitleest, wel gepast is een roman helemaal uit te schrijven. De lectuur die ik in zulke stemmingen bij voorkeur opvatte was werk van Borges, die nooit een roman heeft willen schrijven omdat hij het voldoende vond een dergelijk werk te substitueren door een korte beschrijving van aard en inhoud. Hij heeft talloze concepten nagelaten voor romans die niemand ooit zal lezen, die niemand ooit zal kunnen schrijven.

Terwijl ik bezig was aan een artikel over Borges' essays kwam de Nederlandse Amerikaan mij opzoeken om me te spreken naar aanleiding van iets dat ik had gepubliceerd over optische instrumenten in de zeventiende eeuw.

Versteeg heette hij, maar ik zal hem Verkerk noemen, omdat wat nu gaat volgen vast niet helemaal zal blijven stroken met de feiten.

Verkerk bevond zich net als mijn hoofdpersoon ‘halverwege de weg die ons leven is’. Tot dan toe had hij zich, als directeur van een chemisch concern in Noord-Amerika, beziggehouden met een belangrijke, immense kosten besparende maar weinig opzien barende uitvinding. Het betrof een procédé voor het fabriceren van smeervetten op basis van klei in plaats van zeep. Het probleem lag in de aantrekkingskracht die klei uitoefent op water: zou het op basis van klei geproduceerde smeervet water aantrekken dan zou dat rampzalig zijn voor de te smeren machines. Het was tot dusver zijn levenswerk geweest, een toevoeging te vinden die de klei waterafstotend maakte. Hoe prozaïsch het ook mag lijken, het onderwerp sprak mij wel aan. De ‘roman’ Liberty waaraan ik bezig was en die ik alleen durfde te voltooien op voorwaarde dat de lezer voortdurend in het ongewisse zou blijven over de aard van het boek, handelde over mislukte emigranten van wie er één onweerstaanbaar door water werd aangetrokken.

Verkerk was verre van mislukt daar in Amerika. Toch, zo bekende hij, was hem altijd het gevoel bijgebleven dat hij zich tegenover het thuisfront moest rechtvaardigen; dat hij zijn landverhuizing tegenover de mensen in Nederland dubbel en dwars waar moest maken.

De rest van zijn leven wilde hij dan ook aan iets minder aards wijden, iets hogers, namelijk de bestudering van het werk van Vermeer, met als uitgangspunt een vermoeden dat de schilder van Christiaan Huygens optische instrumenten ter beschikking had gekregen (een camera-obscura met een lens die zich in een aan het matglas evenwijdig vlak kon bewegen?) waarmee hij het nu in de technische fotografie soms toegepaste ‘verschoven perspectief’ kon bewerkstelligen. Vermeers Gezicht op Delft moest het bewijs leveren. Het schilderij is naar zijn mening - als ik het me goed herinner - vanuit een hoog standpunt geschilderd, maar de daarbij optredende convergentie van de verticale lijnen is gecorrigeerd. De vertikalen lopen evenwijdig; de basisvorm van de gevels is niet het trapezium maar de rechthoek. Verkerk was naar Nederland overgevlogen om de zaak ter plaatse in ogenschouw te nemen.

Vermeer; Versteeg; Verkerk.

Behalve als geslaagde Nederlandse Amerikaan, als onderzoeker, als overwinnaar in de strijd tegen het water sprak Verkerk mij aan als uitvinder die niet tevreden was met het bijzonder aardse, laag bij de grondse van zijn vondst. Ook deed hij mij denken aan die andere uitvinder die met de miljoenen die hij heeft verdiend, eeuwige roem heeft gekocht: Alfred Nobel, de stichter van de Nobelprijs, de uitvinder van het dynamiet. Nobel mengde nitroglycerine met diatomeeënaarde (een organische afzetting bestaande uit kiezelschalen van diatomeeën) tot een kneedbare massa: het guhrdynamiet. Dit dynamiet had het nadeel dat de al te gemakkelijk ontploffende nitroglycerine uittreedt wanneer het mengsel met water in aanraking komt. Daarom zocht en vond hij een springstof waaruit de nitroglycerine niet loslaat in water: de springgelatine, een mengsel van nitroglycerine en collodium.

Hij werd schatrijk, richtte fabrieken op in Duitsland, Zweden, Oostenrijk, de Verenigde Staten, Frankrijk en Engeland. Intussen bleef hij een hardwerkende vrijgezel, een on-

[p. 42]

derzoeker die bezeten was van een droombeeld. ‘Ik zou een stof of een machine willen uitvinden,’ schreef hij aan een vriend, ‘van een zo verschrikkelijke massale vernietigingskracht dat de oorlog er voorgoed onmogelijk door zou worden gemaakt.’

Hij liet 32 miljoen Zweedse kronen na. Niet aan zijn verwanten: ‘Door erfenis verkregen fortuin brengt geen geluk’ was zijn argument waarmee hij zijn familie onterfde. In zijn testament bepaalde hij dat zijn hele vermogen moest worden geïnvesteerd. Van de interest zouden jaarlijks prijzen moeten worden toegekend voor natuurkunde, scheikunde en geneeskunde, voor de literatuur en voor de vrede.

Ik las verder in Borges' essays. Over Nathaniel Hawthorne, die alleen al vanwege de talrijke niet uitgewerkte concepten welke hij naliet een man naar Borges' hart geweest moet zijn. Van die rijkdom aan ideeën, aan gegevens, aan plots voor verhalen en romans wilde ik meer. Uit de bibliotheek haalde ik The American Notebooks, eerst in de uitgave uit 1932 die is gebaseerd op de oorspronkelijke handschriften in de Pierpont Morgan Library en verzorgd door Randall Stewart. Vervolgens ook het boekje dat Evert Jan Potgieter blijkens zijn ex libris in 1868 kocht maar helaas niet van aantekeningen voorzag: Passages from the American Note-books of Nathaniel Hawthorne, second edition, verzorgd en ingekort door Hawthornes weduwe, maar niettemin van belang omdat er later verloren gegane notebooks in zijn opgenomen. Ten slotte wist ik de hand te leggen op een facsimile-uitgave van het onlangs teruggevonden Lost Notebook 1835-1841, ingeleid door Barbara S. Mouffe, die het boekje heeft ontdekt in een huis aan de Hawthorne Avenue in Boulder, Colorado. Fascinerende lectuur, die mij niet alleen kennis liet maken met de beminnelijke persoonlijkheid en de duivelse fantasie van de auteur, maar ook met zijn merkwaardige interesses in bij voorbeeld de fabricage van zeep, in het doen en laten van mieren, het opfrissen van gezouten boter, het kweken van mosterd en sterrenkers in nat flanel; dit alles ten dienste van een project dat al geruime tijd mijn warme belangstelling heeft: het schrijven van een Algemene Gebruiksaanwijzing voor het menselijk gedrag. Hawthorne redigeerde vanaf 1836 The American Magazine of Useful and Entertaining Knowledge, vandaar.

Lering en vermaak: Hawthornes twee voornaamste programmapunten.

De Notebooks geven bijzonderheden aangaande het weer, de boomgaard, het baden in de rivier, over huiselijk geluk en over mensen die hij buitenshuis heeft ontmoet: boeren, marskramers, koetsiers en kroegbazen. Vele van zijn observaties vinden we terug in zijn voor publicatie bestemde werk. Als er één auteur is bij wie men goed kan nagaan ‘waar hij het vandaan heeft gehaald’ is het Hawthorne.

‘Van die oceaan hebben we maar een paar druppels gehad,’ schreef Margaret Fuller, die hem had leren kennen in de utopische gemeenschap Brook Farm. Hij had veel meer romans en verhalen uit zijn opschrijfboekjes kunnen putten als hij tijd van leven had gehad. Heel goed besefte hij dat hij teveel ideeën had en te weinig tijd, het blijkt uit zijn obsessie voor ideeën rond het thema ‘onsterfelijkheid’. In 1843 stierf Washington Allston, die zesentwintig jaar had gewerkt aan zijn schilderij ‘Belshazar's Feast’, maar het niettemin onvoltooid moest nalaten. Hawthorne maakt er melding van in een notebook, met de opmerking dat het zo iemand toch vergund had moeten zijn, zo'n werk af te maken. Talloze malen komt hij op het thema van het voortleven terug: het meest uitdrukkelijk in het verhaal Dr. Heidegger's Experiment en de roman Septimius Feltron. In 1863 maakt hij een notitie over iemand die een dringende reden heeft om voort te leven met behulp van een levenselixer, een man met grootse plannen die hij liever niet onafgemaakt nalaat. Hij beseft heel goed dat zijn streven naar eeuwige jeugd ‘niet strookt met de opzet van de wereld en dat het, als het algemeen ingang zou vinden, alles in de war zou sturen; daarom acht hij het alleen gerechtvaardigd in zijn eigen uitzonderlijke geval... Het zou een ontdekking op het gebied van de metafysica kunnen zijn die hij wenst te voltooien. Of misschien op het gebied van de fysica. Hij zou een manier bedacht kunnen hebben om de ziekten uit de wereld te bannen; in ieder geval een grote weldaad. Misschien zal het doel waarvoor hij zijn jeugd wil herkrijgen vergeleken met de middelen die hij bezigt de lezer belachelijk onbenullig voorkomen, zoals bij voorbeeld de oplossing van een algebrasom. Nee; hij kan de wereld beter een materiële weldaad schenken; hoe ze zich kan ontdoen van armoede, of slavernij, of oorlog...’

In Septimius Feltron merkt hij op dat als ons de dood bespaard zou blijven ‘de erfgenaam nooit zijn erfdeel zal krijgen en dus zijn eigen vader gaan haten omdat die nimmer het veld voor hem zal ruimen.’

Omstreeks 1844 noteert Hawthorne: ‘Weergeven wat voor invloed Dode Mannen kunnen uitoefenen op de aangelegenheden van de levenden; bij voorbeeld, een Dode maakt uit hoe rijkdommen worden verdeeld; een Dode zit op de stoel van de rechter en de levenden respecteren ten alle tijde zijn beslissingen; de meningen van de doden bestieren altijd en overal de levende waarheid; wij hechten geloof aan de godsdiensten van de Doden; we lachen om de grappen van de Doden; we huilen omwille van het sentiment van de Doden; overal en in alles worden wij overbiddellijk getiranniseerd door Dode Mannen.’

Dat Hawthorne het gevoel had dat hij gebukt ging onder de last, de erfenis van het verleden staat voor hemzelf in duidelijk verband met zijn denkbeeld dat hij een vloek had geërfd van zijn overgrootvader, een van de rechters bij de heksenprocessen van Salem. In 1849 vat hij het idee van de fatale erfenis kort samen bij wijze van programma voor zijn The house of the seven gables (1851): To inherit a great fortune. To inherit a great misfortune.’

[p. 43]

Twaalf jaar eerder had hij al een heel concreet gegeven genoteerd voor een verhaal over hetzelfde thema: ‘Een rijk man laat per testament zijn huis na aan een berooid paar. Zij betrekken het en treffen er een sombere huisknecht aan die ze blijkens het testament niet mogen ontslaan. Het vreet hen aan; hij is een kwelling voor hen; uiteindelijk blijkt hij de man te zijn die hun het huis naliet.’ (Tekst naar Lost Notebook Barbara Mouffe).

Ook dit erfstukje van Hawthorne had moeten - zou alsnog moeten? - uitmonden in een roman. Maar wie wil er vandaag de dag aan het werk gaan als de neger van Hawthorne? Ik niet; al was het maar omdat ik daarvoor te laat leef; omdat zijn symbolen voor mij een andere betekenis hebben dan voor hem; en, in dit speciale geval, vooral omdat ik gruw van ontknopingen als ‘... uiteindelijk blijkt...’ Het liefst geef ik de clou maar meteen uit handen - om ervan af te zijn, en toch besef ik dat het de ‘afloop’ is die van het gegeven een gegeven maakt. Maar nu realiseer ik me dat Hawthore zelf, als hij het verhaal had uitgewerkt, de clou mischien ook bij voorbaat had prijsgegeven, zoals in zijn verhaal Wakefield, over een man die een ommetje gaat maken, twintig jaar wegblijft, en daarna weer gewoon thuiskomt.

Nee, ik kan niet alsnog Hawthornes verhaal uitwerken, ik kan hoogstens trachten over Hawthorne te schrijven - een boek over de boeken die hij niet heeft geschreven; een roman waarin de beminnelijke auteur voortleeft tezamen met zijn schaduw - zoals die te zien is in al die perverse, door zijn weduwe soms gecensureerde intriges; een boek waarin de schrijver voortleeft als een Nobel-met-twee-gezichten, de springstoffenfabrikant die een prijs voor de vrede nalaat, de havik in duiveveren.

Geef ik nu al de ontknoping weg van een roman die ik nog niet uit handen kan geven? Zo'n voortijdige uitverkoop zou mij niet ongelegen komen, ik heb een afschuw van ontknopingen en zelfs een voorkeur voor onvoltooide werken: ze blijven langer doorzeuren dan verhalen, composities die rond komen. Een torso. Die Kunst der Fuge. Maar Hawthornes plot levert niet de ware ontknoping van het boek dat ik voor ogen heb. Wel het skelet, en vooral ook de aanleiding tot een roman over het zijn of niet zijn van de roman - ik kan het niet laten. Misschien wordt het een boek over de overbodigheid van ontknopingen. Dus niet een roman waarin Hawthornes intrige in scène wordt gezet, maar een boek over het ensceneren van dit gegeven. Over iemand die zijn eigen leven aan de hand van een paar zinnen, een kleine melodramatische uitvinding in scène wil zetten, vorm wil geven, en die daar misschien helemaal niet in slaagt. Want ik moet toegeven: die Notebooks spreken mij nog meer aan dan Hawthornes meesterwerken, The scarlet letter, The house of the seven gables.

Twijfels.

Maar het naar onsterfelijkheid hunkerende personage laat mij niet los. Ik zie hem voor me, de composiet, samengesteld uit Nathaniel Hawthorne, Alfred Nobel, een beetje Mr Verkerk en vele anderen. Een Nobelprijswinnaar misschien? Nee, een gepasseerde Nobelprijswinnaar, een miskende uitvinder die alsnog streeft naar erkenning, naar faam. Een boek over onsterfelijkheid; over een man die de eeuwigheid wil verwerven door middel van een opzienbarende biografie; hij moet voortleven, niet in een roman maar als roman.

Op welke wijze tracht mijn hoofdpersoon roem te verwerven? Door een uitvinding, een kunstwerk, een schandaal? Spectaculaire uitvindingen worden in onze dagen niet door één mens gedaan. Schandalen zijn te snel vergeten, zelfs als er boeken over zijn geschreven. Het schandaal moet minstens de originaliteit van een duivelse uitvinding hebben.

Hawthorne vond de plot uit, de helse machine. Mijn hoofdpersoon, rijke oom uit Amerika, uitvinder van een allerminst spectaculair chemisch procédé, beschikt over de middelen om tot een praktische toepassing ervan te komen. Het zijn praktische overwegingen die hem ertoe brengen afstand te doen van zijn verleden en van zijn familienaam. Zozeer gaat hij zich vereenzelvigen met zijn grote voorganger en voorbeeld Alfred Nobel dat hij zich gaat uitgeven voor een nazaat van een van diens broers - eveneens redelijk beroemde scheikundigen. Hij schaft zich, als een bewijsstuk, als een familiestuk, een schilderij aan van de hand van Nobels vader Immanuel (explosievenfabrikant en verdienstelijk kunstschilder) voorstellende een kettingreactie van landmijnexplosies teweeggebracht bij wijze van demonstratie voor een aantal Russische officieren.

De roman zal zich moeten afspelen op een afgelegen landgoed niet te dicht bij Nederland (Hendrik Nobels eerste vaderland) of Massachusetts (zijn tweede vaderland). Het gaat immers om een verre, onbekende, in afzondering levende erflater.

Ik stel me een paradijselijk landgoed voor, waar het goed toeven is voor een rijk man die zich uit zijn zaken heeft teruggetrokken. Een volkomen isolement - bij Hawthorne een telkens terugkerend thema - is om praktische redenen ook vereist; maar ik ben nog nooit op een paradijselijk, afgelegen en niet tot museum of hotel verworden landgoed geweest -

[p. 44]

misschien moet de degeneratie van de erfgenamen wel het afglijden tot museum of hotel met zich meebrengen. Ik zal mij moeten documenteren, en niet alleen uit boeken. Concrete gegevens heb ik nodig, mensen, plaatsen. Ik moet oppassen dat ik Hawthorne niet al te slaafs volg in zijn opvallend schematische werkwijze: eerst de plot, de allegorie; daarna de met betekenis geladen personages.

Het ligt voor de hand dat ik een land kies dat ik een beetje ken en waarheen ik me voor het invullen van een aantal details zou kunnen begeven. Het zou Italië kunnen zijn, land van op- en weer onderduikende intriges, van onopgeloste raadsels.

Voor een Italiaanse butler kan Nobel zich na zijn geveinsde dood niet uitgeven, daarvoor is zijn Italiaans te slecht. Nee, ook de huisknecht is uit Amerika afkomstig; meegebrachte trouwe lijfknecht. Van Nederlandse afkomst, misschien. Westervelt, zo zou hij kunnen heten.

In het meer van Bolsena liggen twee kleine eilanden die, zoals mij na een aantal vergeefse pogingen is gebleken, onbereikbaar zijn voor nieuwsgierigen. Op het Isola Martana, het grootste van de twee, is lang geleden een koningin vermoord - het doet weinig ter zake, maar het geeft wel aan dat er dingen kunnen gebeuren zonder dat de daders zich op de vingers gekeken voelen. Misschien ligt hier de eigenlijke oorsprong van de roman: een rampzalig eindigend boottochtje in een narrenschip vol toeristen blijkt niet naar de eilanden te voeren, maar erlangs. Roeiboten zijn nergens te huur, en totnogtoe heb ik het niet gewaagd, de afstand zwemmend te overbruggen. Op dat eiland - op een dergelijk eiland - moet ik het buitengoed neerzetten. Voorzover ik op luchtfoto's kan waarnemen zijn de twee villa's op het Isola Martana niet geschikt voor de verwezenlijking van de plannen van Hawthorne en Nobel. Ik zal er iets anders moeten bouwen, iets dat ik niet helemaal hoef te bedenken, dat ik ook niet helemaal wíl bedenken want de werkelijkheid blijkt altijd over meer fantasie te schikken dan ikzelf, en ik weet in Italië een hotel, gevestigd in een kasteel dat aan al mijn wensen beantwoordt. Dat wil ik in kaart brengen, en vervolgens op het eiland situeren.

Een hotel in een kasteel... ik speelde al eerder met de gedachte dat het daar op zou kunnen uitdraaien. De erfgenamen moeten zozeer verkommeren dat de paradijselijke vrijheid van de Villa verandert in de slavernij van een hotelbedrijf.

Hoe krijgt die Nobel dat als butler voor elkaar?

Hoe regelt hij een en ander bij de notaris?

Corrupte notaris, corrupte arts, valse verklaringen van overlijden, corrupte priester, corrupte begrafenisondernemer? Nee, hij heeft maar één medeplichtige, Sandrina, een jonge Italiaanse; een intrigante die er belang bij heeft dat ze het geheim niet in een vloek en een zucht prijsgeeft. Sandrina zal fungeren als schakel tussen het eiland en de buitenwereld.



Als noodzakelijke schakel, want niemand anders dan zij mag weten hoe frappant de gelijkenis is tussen Nobel en zijn huisknecht.

Wie zijn de erfgenamen?

Het is hun taak, Nobels plan te volvoeren. Er moet een schrijver aan te pas komen, een schrijver die zich wil terugtrekken om zijn meesterwerk te componeren, vrij van materiële zorgen. Ik zie hem voor me, Evert heet hij, de schrijver, die daar op dat eiland na een jaar geïsoleerd raakt, zo geïsoleerd dat hij dankbaar is voor ieder brokje mysterie dat hem listig wordt toegeworpen door de oude butler en zijn interessante medeplichtige; dat hij gefascineerd raakt door alles wat de nalatenschap van Hendrik Nobel te bieden heeft: niet alleen geld, maar ook schilderijen, boeken, papieren. Evert begint aan een boek over de geleidelijk tot hem doordringende monsterachtige tweeëenheid van geheimzinnige oude mannen die zijn rust verstoren met allerhande machines; die zijn lievelingsbomen laten omzagen; die zijn zoon Victor zenuwziek en zijn vrouw Martha wanhopig maken. Maar het boek blijft onvoltooid nadat Martha is verdronken en Evert zelf is verongelukt - Evert, die plotseling heeft geweigerd het duivelse plan te volvoeren. Die alsnog de erfenis van Hawthorne en Hendrik Nobel heeft afgewezen. Vergiste Nobel zich toen hij ten tweeden male reïncarneerde?

Toch wordt de roman geschreven. Door mij. Niet vanuit de problemen waarvoor Hendrik Nobel zich gesteld ziet bij het verwezenlijken van zijn complot, maar vanuit het raadsel waarvoor de onbevangen buitenstaander zich geplaatst ziet. Nobel is de hij van het verhaal, ik ben vooralsnog de ik, maar wel een ‘myself disguised’; ook die ik wordt weer een hij zodra ik een nieuwe, authentiekere ik probeer in te voeren, die op zijn beurt na enige tijd en na het vertonen van een aantal karaktertrekken het veld zal moeten ruimen voor een ik die ikzelf zou willen spelen - maar autobiografisch zal het wel nooit worden. Nobels levensverhaal is de kaart van het terrein, meer niet, de achtergrond waartegen de roman zich zal afspelen. Het verhaal wordt 180^o gedraaid. Nu is het de verteller die de intrige meent te achterhalen. Hij vermoedt machinaties, hij meent een structuur te ontwaren in hetgeen

[p. 45]

zich op het eiland afspeelt, maar het is de vraag of hij niet teveel neiging tot het ontwaren van structuren vertoont: teveel neiging tot het ontrafelen van plots; te veel neiging tot ontknoping.

Drie jaar geleden is hij na een rampzalig tochtje op het meer als schipbreukeling op het eiland gearriveerd; twee jaar later is hij opnieuw te gast in de Villa, waar Sandrina inmiddels de lakens is gaan uitdelen; en nu komt hij voor de derde maal.

De Wildeman herkende mij meteen. Zonder te lachen vroeg hij waarom ik alweer naar het eiland wilde. Ik meende dat hij wel een reden kon bedenken en ik gaf hem, overdreven zuchtend, een onbevredigend antwoord:

‘Casella mio, ik maak deze reis om nog eens thuis te kunnen komen.’

‘Leve de vrijheid,’ concludeerde hij, kennelijk doelend op het feit dat ik deze keer alleen was. Verder stoorde hij zich niet aan mij. Hij begon de dekzeilen boven de bak los te maken en op te bergen in de kastjes onder de banken voor de passagiers.

Natuurlijk heb ik de werkelijke reden van mijn terugkeer verzwegen, of minstens verhuld in duistere woorden. Ik breng niemand op de hoogte van mijn vermoeden zolang ik geen zekerheid heb.

Ik was de eerste passagier, en toen ook de schipper aan boord kwam, een kwartier te laat, was ik nog steeds de enige; wat me verbaasde.

Casella en de schipper zagen eruit alsof ze een slecht seizoen beleefden. Nauwelijks verbrand, zoals vorig jaar, zoals drie jaar geleden. De bijnaam De Wildeman, die ik Casella destijds voor het gemak had gegeven omdat ik toen zijn naam nog niet kende, was nauwelijks nog van toepassing.

Tijdens de overtocht zei hij me dat de Villa kort voor de aanvang van het seizoen weer van eigenaar was veranderd: ‘Alles is wéer anders geworden.’ Dat Vittorio al weg was en Sandrina bezig te vertrekken, en dat de nieuwe eigenaar, die uit Rome kwam, binnenkort zijn hele familie wilde laten overkomen. Daarna zweeg hij, en ook de schipper nam niet de moeite zich nog, na zijn korte, hartelijke begroeting met mij bezig te houden.

Op het eiland stond Sandrina al, temidden van het hoge, met de boeggolven meewuivende riet, op de steiger die zijzelf vorig jaar heeft laten vernieuwen. Na een warme, maar abrupt beëindigde omhelzing en de belofte dat ze morgen terug zal komen is zij trouweloos, geholpen door Casella, in de trouwe boot gestapt waarop ik haar drie jaar geleden voor het eerst zag.

En zo verder.