De Revisor. Jaargang 7

Jan Kassies:

Jan Kassies was o.a. direkteur van de Theaterschool en is nu direkteur van het Insituut voor Theateronderzoek in Amsterdam.

Geveinsde vertoning. Dat is één van de betekenissen die Van Dale geeft aan het woord ‘spiegelgevecht’. Daaraan moet ik denken als politici (beleidsmakers, beleidsdenkers) en kunstenaars weer eens een gesprek proberen. Men voert een aantal bewegingen uit die de indruk moeten vestigen dat er een gevecht plaats vindt. Dat is op zichzelf een aardig gezicht. Toch houd je het gevoel dat er iets wordt vertoond en dat partijen dat zelf ook wel weten. Men veinst dat het ergens over gaat, maar men heeft afgesproken dat iedereen weet dat het nergens over gaat. De toeschouwers zitten in het complot, die weten dat het allemaal vrijblijvend is.

De bedoeling van mijn bijdrage is om de vraag te rechtvaardigen: waar zou het ook over moeten en kunnen gaan? Politici weten dat kunst goed is voor elk, maar verder doet kunst hun niets. Ze zijn nooit, door welk kunstwerk ook, op een andere politieke gedachte gekomen. Kunstenaars, het blijkt ook nu weer, hebben een diep wantrouwen in zowel de motieven als in de effecten van het politieke handelen inzake kunst: opvoeden helpt niet, subsidies halen niets uit.

Ik geef toe, dat zijn extreme posities, maar ze maken wel duidelijk dat er een vrijwel onoverbrugbare afstand is. Tromp zegt dat de ‘crisis van de kunst’ (die is er dus volgens hem) ‘zich allereerst (vertoont) als een comsumptieprobleem’. Lucassen zegt dat kunst ‘een waarheid zichtbaar maakt’. Akkermans denkt dat de uitgangspunten voor een kunstbeleid misschien gezocht moeten worden in het ‘politiek-maatschappelijke systeem’. Blitz meent dat het geen zin heeft om ‘de schone kunsten aan grote massa's van de bevolking op te dringen.’ Niet alleen de onderwerpen van het debat hebben weinig met elkaar te maken, ook het taalgebruik is zeer verscheiden. Twee denktranten, twee ‘basic attitudes’. Het is geen wonder dat praktische handreikingen van twee wetenschappers komen, Pen en Knulst, ieder vanuit zijn eigen vakgebied. Van Riemsdijk trekt wel merkwaardig fel van leer, maar zijn veronderstelling dat een antropologisch gefundeerd kunstbeleid verandering zou brengen lijkt me gewaagd. Politiek vertoont weinig invloeden van wetenschap, zie de economie.

Ik denk dat het debat èn het onoplosbare ervan diep verankerd zijn in onze maatschappij. Kunst is, om het maar weer eens met versleten termen te zeggen, een universeel menselijk gegeven; verder is er weinig over te zeggen, dat blijkt al uit de sleetse woordjes. Elke legitimering van kunst is onzinnig. Kunst is. Zij behoeft geen rechtvaardiging, al lijkt het, ook weer in deze fase van de eeuwigdurende discussie, wel eens anders. Het enige dat gelegitimeerd moet worden is het overheidsbeleid, kort gezegd de subsidies uit de gemeenschappelijke kas. Dat overheidsbeleid houdt zich bezig met het functioneren van kunstprodukten. Dat is waar politici over spreken.

Dat is niet de enige werkelijkheid van kunst. Sinds, laten we nu maar weer zeggen ‘de’ renaissance heeft de kunst(enaar) zich verzelfstandigd uit een vanzelfsprekende context van cultische en andere sociale evenementen. De kunst(enaar) werd autonoom. Deze autonomie heeft de ontwikkeling van de kunst in de laatste eeuwen bepaald, niet in de laatste plaats door het besef van de kunstenaar dàt hij autonoom is. Uiteraard moet dat begrip niet verward worden met de notie ‘vrijheid’. Ieder mens, ook de kunstenaar, wordt mede bepaald door de tijd waarin hij leeft. Ieder mens, ook de kunstenaar, kan zich daarvan bewust worden en niettemin een graad van zelfstandig denken, maken en handelen ontwikkelen binnen de nu eenmaal voorhanden gegevens. En voorts: wat de functie is van kunstprodukten, beter nog: wat de gevolgen zijn van de creativiteit van de kunstenaar, is afhankelijk van de maatschappelijke verhoudingen in de meest ruime zin. Dat geldt ook als we de functie van kunstwerken in de tijd bezien; dezelfde werken hebben in de ogen van het nageslacht een soms heel andere betekenis dan in die van de tijdgenoot. Dit alles doet niet af aan een primaire ervaring van kunstenaars, dat zij autonoom zijn. Karel Appel bracht dat onder woorden toen hij zei: Ik rotzooi maar wat an. Het is niet voor niets dat dit gezegde in veel verkeerde keelgaten schoot.

De kunstnota verwoordde het meest expliciet waar het de overheid om te doen is. De legitimering van het beleid werd gezocht in de maatschappelijke relevantie van kunst. Het is wederom niet voor niets dat dat dit begrip veel kunstenaars opwond. Ze zien er een aantasting in van datgene wat in hun besef nu juist de essentie is van hun bestaan. In dit verband is het opvallend dat vrijheid van uiting zelden of nooit wordt aangetroffen in de reeks argumenten die kunstbeleid moeten funderen. Zou daarmee al te zeer de nadruk worden gelegd op de autonomie van de kunstenaar?

In landen waar de beroepen van kunstenaar en politicus levensgevaarlijk zijn, bijvoorbeeld in Zuid-Amerika, en waar de

[p. 81]

functie van kunst geen symposion behoeft, zo evident is die, in die landen zijn de machthebbers bevreesd juist voor de autonome kracht van kunstwerken. Zij brengen de makers bij voorkeur om. Van vrijblijvendheid is daar geen sprake. In landen waar men, als het over kunst gaat, bij voorkeur of zelfs uitsluitend over de functie van kunst spreekt en over de taken die kunstenaars hebben, bijvoorbeeld in de volksdemocratieën, is het de autonomie van de kunst die de regeringen ertoe brengt, kunstenaars het land uit te zetten. Van spiegelgevechten is daar geen sprake.

Op onze lengte- en breedtegraden zijn we tolerant. Dat komt goeddeels door de keerzijde van de tolerantie-medaille, de onverschilligheid. Bij ons mag alles, conformisme, avantgarde, er is niets dat kwaad kan. Dat stelt ons in staat om over kunstvoorzieningen te debatteren. Ongerustheid over de kunst - überhaupt over waarden in een wereld van feiten - is er nauwelijks, want daar hebben de meeste mensen geen weet van. Kultuur als de permanente tegenspraak van het bijzondere tegen het algemene, schreef Adorno, is ten principale ongrijpbaar voor politiek en bestuur. Over de voorzieningen is onvrede genoeg en ergernis. We bereiken ondanks een jarenlange investering van miljoenen maar een kleine groep mensen. Wáár we om ons heen kijken zien we lelijke dingen. En het is waar, wat Tromp zegt, we moeten ons meer rekenschap geven van de pluriformiteit. En Knulst heeft ook gelijk als hij zegt dat de overheid niet zo aprioristisch parij moet kiezen. Wie weet, vinden we nog wel een oplossing voor die problemen en een meerderheid om die uit te voeren. De ergste armoede is ook verdwenen, het analfabetisme ook en de tering.

Maar ik zie niet goed in, dat de twee werkelijkheden van de kunst, haar autonomie en haar functioneren, in onze samenleving zullen verdampen, zolang er geen gewelddadige onderdrukking of afgedwongen conformisme optreedt. Er heerst hier een mild klimaat, de existentiemarges zijn ruim - de consequenties moeten aanvaard.

Het debat zal dus ook wel niet verstommen. Gelukkig maar. Het kan ertoe leiden dat we ons voortdurend rekenschap geven van de dilemma's. Het kan ook aanleiding zijn om in het kunstbeleid de optieken te verschuiven. We zouden ons kunnen voornemen, als een van de centrale opgaven te zien, het autonome karakter van de kunst te profileren - bijvoorbeeld door de schandelijke achterstelling van de dusgeheten scheppende kunstenaars niet meer lafhartig te verontschuldigen met een verwijzing naar praktische moeilijkheden: die achterstelling is namelijk precies het gevolg van de verdoezeling van de autonomie en heeft niets te maken met loonstaten of bedrijfsverenigingen. Ik noem maar een voorbeeld. En we zouden ons ook kunnen voornemen een halt toe te roepen aan het maffe gedoe van die decentralisatie: voorzieningen per plebisciet.

Slotsom: het dilemma bijft, want het is ingebouwd in onze cultuur. Het moet voortdurend worden gesignaleerd. Er is geen reden om bij de pakken neer te zitten. Ars longa, vita brevis. Hippocrates zegt dat, een geneeskundige.