De Revisor. Jaargang 7

Albert Blitz:
De nieuwe halfrijken en halfwetenden

Albert Blitz is kunstschilder in Amsterdam.

De kunst brengt ons niets op. Integendeel: ze kost geld omdat de kunstenaars moeten eten. Maar op een paar uitzonderingen na wordt de staat van de kunst niet rijker of vetter. De kunst wordt duur betaald om zo te zeggen. Waarom moeten wij haar dan steunen? De kunst heeft geen nut. Ze is een graadmeter, een aanwijsnaald, op een schaal waarop we kunnen aflezen hoe het met onze cultuur staat. Ze is het mooie witte, ongerepte topje van de cultuurberg. Het vermogen vanuit voorafgaande scheppingen iets nieuws te bedenken, iets te ontwikkelen dat er nog niet eerder was, is het belangrijkste kenmerk van onze beschaving. We kunnen aan de kunst zien wat de opbrengst is van al die duizenden jaren ontwikkelen; tot hoever we zijn gekomen met denken en scheppen en in welke richting we koersen. Zij toont waar de uiterste grens ligt van ons geestelijk en emotioneel vermogen. Als de kunst taant, taant onze beschaving. Het is om die reden dat wij de kunst dienen te onderhouden.

Maar helaas is sedert de Renaissance de vraag naar het nut van de dingen, de opbrengst van ons geld, een normale geworden; wij zijn er aan gewoon geraakt dat zij gesteld wordt. Wat hebben wij aan iets waar wij schijnbaar niets aan hebben? De politicus mr. Van Riel stelt de zaken op die manier. Hij beschouwt in hun vak zeer ontwikkelde slotenmakers van de Lips fabrieken als kunstenaars. De heer van Riel haalt twee begrippen door elkaar die door het zelfde woord worden verbeeld: kunst in de zin van de schone kunsten (de scheppende of uitvoerende kunsten) en kunst in de zin van een kunstje, een deskundigheid. De moeder van het balletmeisje, die op vaderdag tegen haar dochter roept: ‘Elsa, doe eens een kunst voor Paps!’ bedoelt niet dat het kind een der schone kunsten zal vertonen, maar dat ze een der trucs ten beste zal geven die ze geleerd heeft. De kunsten zelf hebben tot die verwarring bijgedragen. De kunstenaars hebben waarschijnlijk nooit voldoende middelen van bestaan geput uit de kleine groep kunstminnaars. Maar de balletdanser die acrobatische sprongen kon maken heeft altijd een groot publiek gehad. En dat geldt natuurlijk ook voor de schilder die gelijkende portretten kon maken en diepte in een plat vlak kon voorwenden, of voor de zanger die het vermogen had ver met zijn stem omhoog of omlaag te gaan. Veel mensen die de kunsten niet als beroep maar als vrijetijdsbesteding beoefenen, proberen zich die zijde van de kunst eigen te maken: het kunstje in de kunst. Het publiek van de kunstenaar bestaat voornamelijk uit mensen, die zijn kunstjes waarderen.

Waarschijnlijk heeft er ook altijd een ander type kunstliefhebber bestaan. Deze is feitelijk zelf een kunstenaar. Hij is in staat van een kunstwerk te genieten zonder uitsluitend de techniek te waarderen. Zulk een kunstliefhebber moet over een ervaringswereld beschikken die even groot is als die van de kunstenaar. Want een emotie die men niet kent kan men nu eenmaal ook niet herkennen. Zo iemand moet van veel kunst kennis hebben om elk nieuw kunstwerk te kunnen vergelijken met vorige ervaringen. En van hem mag je dus verwachten dat hij de kunst, in de zin van de technische vaardigheid, kan onderscheiden van de kunst in de zin van emotie-overbrenging. Het is dit type zeer ontwikkeld en geschoold kunstkenner dat een gezaghebbend geluid kan laten horen op het ambtelijk terrein, waar het de kunsten betreft.

Nu wordt de kunstenmaker, de kunstenaar, bij vele gelegenheden beoordeeld op de kwaliteit van zijn kunsten, of het wel goed genoeg is en of het wel de moeite waard isomer geld in te steken. Maar zoiets is helemaal niet het geval met de kunstkenner. De meesten die zich als zodanig opwerpen, die althans een plaats innemen waarbij men mag verwachten dat zij deskundig zijn, zijn dat in het geheel niet.

Het is nu eenmaal voor iedereen mogelijk zichzelf als kunstenaar of als kunstliefhebber op te werpen. Wil iemand een kunstenaar zijn, dan zal hij in ieder geval een aantal sluizen

[p. 63]

moeten passeren op weg naar bijvoorbeeld de overheidssteungelden of de vrije handelsmarkt. Als hij die sluizen passeert is één van twee zaken bewezen: ofwel hij is een redelijk kunstenaar of een redelijk bedrieger, en voor beide is talent nodig. Maar degene die zich als kunstliefhebber opwerpt behoeft geen enkele sluis te passeren. In het slechtste geval spreken andere kunstminnaars smalend over hem, maar dat hoeft hem nog niet tegen te houden. Een ieder kan zich vrijelijk aandienen.

Zo heeft de heer Bart Tromp het in zijn verhaal niet over kunst. Hij praat over handenarbeid en dergelijke, over bezigheden voor mensen in hun vrije tijd. Hij schrijft over mensen die een harmonium of een piano bezitten en daarop Für Elise ten beste geven. Maar iemand die een muziekinstrument bespeelt, in een liefhebbersvereniging zit of misschien sierlijke handwerken uitvoert, kantklossen of macramé, maakt niet noodzakelijkerwijs kunst. Het is niet voor niets dat moderne kunstenaars hebben uitgevonden dat men net zo goed kunst kan maken door doodstil op twee benen te staan: de kunst zonder kunstje.

Met het wegvallen van die kunstigheid, het voor iedereen zichtbare vakwerk, wordt de mogelijkheid voor bedriegers ongetwijfeld verruimd. Bedrog is echter op vele terreinen mogelijk zonder dat onze samenleving daartegen in opstand komt. Onze grootwinkelbedrijven verkopen grote hoeveelheden worst, kaas, jam en brood, die nog nauwlijks met het werkelijk goede produkt te maken hebben. Het is heel gewoon dat de bank in een advertentie ons een tweede portemonnaie aanbiedt. In de courant worden voortdurend herenhuizen aangeboden waar nooit een heer zich zal vestigen. Als onder onze kunstenaars meer bedriegers en goochelaars voorkomen zegt dat iets over de algehele kwaliteit van ons bestaan en niets speciaals over de kunsten. De welvaart in onze samenleving gaat ten koste van de werkelijke kwaliteit. Of misschien moeten we zeggen: kwaliteit is net zo zeldzaam als vroeger; men moet er naar zoeken als men er prijs op stelt.

Nu is voor de politicus kwaliteit niet belangrijk zolang zijn kiezers daar niet om vragen. De politicus doet wat de kiezer wil, maar de heer Tromp is in zijn geschrift, dat trouwens feitelijk diende om uitgesproken te worden, van mening dat democratie op zich, zoals hij het uitdrukt: ‘niet in strijd is met pogingen de bestaande preferentiestruktuur van de burgers via beleid om te buigen...’. Ook Jan Rogier vindt dat in een samenleving met ongelijke kansen in het algemeen de overheid ‘minstens corrigerend en positief discriminerend moet optreden door de bevordering en subsidiëring van de cultuuruitingen van juist die groeperingen in de samenleving die een maatschappelijke en materiële achterstand opliepen of hielden ten gevolge van het heersende sociaal ekonomisch systeem.’ Dergelijke volzinnen, die afkomstig schijnen van een bankbiljet, hebben niet de kunsten tot onderwerp. Met hetgeen beide heren betogen zijn de kunsten nauwelijks gediend. Het maakt voor de kunsten in onze samenleving niet uit of een trambestuurder het Zwanenmeer gaat dansen. Het culturele erfdeel van onze maatschappij wordt naar ik stellig geloof veel beter bewaard door de bakker te subsidiëren voor goed brood en het grootwinkelbedrijf te verbieden nog die rotzooi als jam aan te bieden. Een tweede portemonnaie dient een lening met rente te heten, en een burgermanshuis een burgermanshuis.

Alles wat wij doen en laten behoort nu eenmaal tot onze cultuur. Dat geldt dus ook voor wat Bart Tromp noemt: ‘dingen die gewoon fijn zijn’. Zie nu wat hij opsomt: ‘automobielen, popmuziek, piratenzenders, buitenlandse vakanties en alkoholische dranken’. Welaan, al deze dingen behoren tot onze cultuur en zullen tot het culturele erfgoed van de volgende generatie gaan behoren. Je kunt ze wel of niet goed of slecht vinden, dat maakt daarbij niet uit. Het is natuurlijk wel opvallend dat meneer Tromp de popmuziek in dit rijtje zet. Zoiets is kenmerkend voor zijn verwarring! Hij verhaspelt handenarbeid en vrijetijdsbesteding met kunst, maar noemt popmuziek in een rijtje platvloersheden. Hij wekt dan ook nogal de indruk dat hij meer in de politiek dan in de kunst deskundig is.

Dit nu geldt ook voor Jan Rogier. Beiden interesseren zich voor wetenschap en politiek: hun stukken staan vol aanhalingen van allerlei schrijvers. De kunst komt in hun geschriften feitelijk niet aan bod. Zij nemen de standpunten in van politici zonder kunst. Helaas is het nu eenmaal voor staatslieden aantrekkelijk om over iets te praten wat men als het ware aan de kiezer kan uitdelen. Met zogeheten amateuristische kunstbeoefening en kunst in de wijken is dat mogelijk. Men kan op zijn tijd aan de een iets geven en van de ander iets afnemen; men kan de opbrengst meten en als het aantal deelnemers stijgt van een succes spreken. Het lijkt dan of men met spreiding van kunst bezig is, maar dat is niet zo.

Er bestaat een cultuurspreiding die wezenlijk geslaagd kan worden genoemd: een aantal dingen die tot dan toe bij een bevoorrechte klasse behoord hebben zijn gemeengoed geworden. Elkeen eet rosbief en kalfsrollade en het bezit van een lederen bank is voor vrijwel ieder onzer mogelijk. Maar doordat er veel meer rosbief en kalfsrollade moet worden gemaakt zijn die niet meer zoals vroeger en ook de lederen banken gaan maar een paar jaar mee. Het autobezit geeft veel meer ongemak dan de meeste mensen willen toegeven. De kwaliteit van onze cultuur is danig verschraald. Waarom dan richt de overheid zich op fanfares en tekenclubs in plaats van een poging te doen ons bewustzijn voor kwaliteit te verhogen? Waarom wordt er veel gepraat over de culturele opvoeding van onze kinderen en bedoelt men dan de kennis van De Nachtwacht en Beethoven of misschien wel Reinier Lucassen en Peter Schat, in plaats van er met kinderen over te praten wat eigenlijk de kwaliteit van het leven is. Het is voor een ieder te zien dat onze cultuur verarmt omdat we met de kunst hetzelfde willen doen als met de auto: iets wat voordien onbereikbaar was voor iedereen toegankelijk maken. De kunst is daar niet geschikt voor.

[p. 65]

Kunstzinnige vorming is natuurlijk best in orde. Ze zou echter onderdeel moeten zijn van een algehele culturele vorming die de totale omstandigheden van onze manier van leven ter sprake brengt. Anders brengen we slechts de uiterlijke vormen van een vroegere cultuur over: wel de blokfluit, maar niet de stille vertrekken die daarbij hoorden, het uitzicht op de tuin, de tijd en moeite die besteed werden om die omstandigheden te bereiken. De ontwikkelde klasse uit een vroegere generatie wist uit ervaring dat er inzet voor nodig was om een verfijnde leefwijze te kunnen voeren. De nieuwe burgerij, de zeer grote middenklasse van na de oorlog heeft die ervaring grotendeels niet. Zij mist de traditie en de opvoeding om dergelijke zaken door te kunnen geven. De uiterlijke omstandigheden van de bevoorrechte rijken van weleer worden op het ogenblik allerwege nageaapt. Nu zal het altijd wel zo geweest zijn dat een sociaal lager geplaatste groep zich naar een hoger geplaatste groep richt. Het eigenaardige van onze periode is echter dat die sociaal hoger geplaatste groep feitelijk niet meer bestaat. Onze staatslieden en fabrieksdirecteuren gedragen zich in feite niet anders dan de middengroepen.

Natuurlijk bestaan er wel mensen die op een wezenlijk andere manier hun leven inrichten: echte kunstliefhebbers uit de oude school. Maar zij vormen een groep die in het algemeen de middenklasse niet tot voorbeeld dient. Hun aantal is trouwens maar klein. Ook de laagste sociale klasse, het vroegere proletariaat, richt zich nu op de middenklasse. Ze is daar als het ware een onderdeel van. Zodat in feite de eerder genoemde staatsman en de fabrieksdirekteur in hun leefpatroon veel dichter bij de kantoorklerk staan dan waarschijnlijk ooit gebruikelijk is geweest. Vrijwel alle burgers in ons land hebben een variant van dezelfde inrichting, kijken ongeveer even vaak naar dezelfde televisie, luisteren naar zowat dezelfde muziek en gaan allemaal met vakantie naar het buitenland. Het is de middenklasse van de halfrijken en de halfwetenden die in ons land de cultuur bepaalt.

De cultuur van deze nieuwe burgerij is zoals haar zitbank slechts in de verte verwant aan het voorbeeld. De rijken van weleer konden zich zo nu en dan een verstrooïing veroorloven. De nieuwe halfrijken ontvangen hun verstrooiing echter iedere avond opnieuw via hun beeldbuis; je kunt nog kiezen welk kanaal je bekijkt. De televisie zowel als de popmuziek zijn kunstvormen, die meer in de wijken bekeken en beluisterd worden dan de overheid zich ooit had kunnen dromen. Toch heeft de kwaliteit van zowel de televisieuitzendingen als popmuziek nauwelijks haar aandacht. De overheid droomt van kunst, kunst voor iedereen. Want immers ook onze staatslieden en ambtenaren behoren tot dezelfde halfwetenden en halfrijken. Zij hebben dezelfde zucht tot nabootsing van de bevoorrechte klasse van weleer.

Het heeft geen zin in deze tijd de schone kunsten aan grote massa's van de bevolking op te dringen, net zo min als iemand er nu aan zou denken grote bevolkingsgroepen ingewikkelde wijsbegeerte te gaan onderwijzen.