De Revisor. Jaargang 7

[p. 55]

Wim Knulst:

Wim Knulst is socioloog en verbonden aan het Sociaal-Cultureel Planbureau.

Een discussie over cultuurpolitiek lijkt vaak een parade. Ongeveer elke 10 jaar trekken oude vertrouwde inzichten voorbij, die voor de gelegenheid in een oogverblindend nieuw tenue zijn gestoken. Degenen die zich de bundeltjes van eerdere discussies voor de geest kunnen halen, zullen zich herinneren dat daarin meestal wordt beweerd dat kunst eigenlijk niet verschilt van iets dat in een bepaalde tijdsspanne hoogst belangrijk wordt gevonden. Vul maar in: onderwijs, welzijn, politiek en nu weer: wetenschap. Verder ontbreekt er nimmer een stelling dat het volk, alias alle lagen uit de bevolking, alias onderliggende groepen, zedelijk verheven, resp. kunstzinnig geactiveerd, resp. cultureel geëmancipeerd dien(t) (en) te worden. Afhankelijk van de actualiteit wordt zulks nodig geacht voor: de geestelijke wederopbouw (direct na de oorlog), de komst van de spelende mens (jaren zestig), de politieke bewustwording (jaren zeventig), en nu weer ‘economische malaise en massale werkloosheid’ (zie Rogier). Kunst lijkt hier alleen maar serieus te worden genomen, als zij in stelling wordt gebracht tegen maatschappelijk leed.

Omdat vooral oude idealen over culturele verheffing in steeds nieuwe bewoordingen worden geprolongeerd, leek het me niet zo gek eens stil te staan bij de vraag of er eigenlijk ooit wel iets bereikt wordt op dit gebied. Tenslotte wordt er al minstens 100 jaar geijverd voor dit ideaal: In de jaren zeventig van de vorige eeuw kende de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen een ‘Vereeniging tot Vereedeling van het Volksvermaak’; rond de eeuwwisseling ontstonden initiatieven zoals ‘Kunst aan het Volk’; en na deze overwegend liberale initiatieven is het socialistisch Instituut Voor Arbeiders Ontwikkeling vooral tussen 1924 en 1940 druk bezig geweest met culturele opvoeding. Na de oorlog wordt de cultuurspreiding tot nationaal beleid uitgeroepen.

Even klassiek als het ideaal lijken ook de klachten die na enige tijd worden gehoord: - de ‘echte’ arbeiders komen niet -; - de massa weet goed niet van slecht te onderscheiden -; of: - de tegenwerkende krachten zijn te sterk -. Bij kennisname van de programma's kwam bij mij echter de vraag op, of niet in plaats van de arbeiders, de opvoedingsidealen vervreemd waren van de samenleving: De ‘Vereeniging tot Vereedeling van het Volksvermaak’ zou zorgen voor vervangend vertier toen het Amsterdamse gemeentebestuur de kermis voor enige jaren verbood; Kunst aan het Volk wilde o.a. in smaakopvoedende tentoonstellingen de employé, die in zijn interieur de luxe van welgestelden dacht na te bootsen, opnieuw oproepen tot estetische eenvoud; de culturele programma's van het Instituut Voor Arbeiders Ontwikkeling waren vooral in de dertiger jaren gericht op een anti-urbane, romantische gemeenschapszin. De eerste naoorlogse cultuurspreiding trachtte het nationaal besef te sterken, bestreed de ‘verwilderde’ dans, het straat- en bioscoopvertier met volksdans en klassieke muziek, streefde, kortom, naar een passend alternatief voor alle stedelijke elementen die zo betekenend zouden worden voor de pop-cultuur. Tegenwoordig schudt menige culturele leermeester meewarig het hoofd, indien hij spreekt over de massale voorkeur voor het ‘ijzeren repertoire’ uit de muziekcultuur of betitelt de grote belangstelling voor creatieve handvaardigheid met ‘nieuwe truttigheid’.

Ik wil niet in de eerste plaats beweren dat cultuurspreiders wel eens behoudende trekken vertonen. Belangrijk lijkt me om vast te stellen dat cultuurspreiding dikwijls wordt gekenmerkt door ambivalentie. Enerzijds dacht men aan overdracht van klassieke ingrediënten die borg staan voor een hoog beschavingspeil, zoals kunstgenot, kennisname van literatuur e.d., maar anderzijds heeft men bij de concrete inhoud van de ‘beschaafde smaak’ niet honderd jaar aan hetzelfde gedacht. In de veranderende mode is kennelijk mede een contrast gezocht ten opzichte van datgene wat grote groepen op een bepaald moment boeit.

De zucht tot exclusiviteit is noch de kunst, noch haar beschermers vreemd. Aangezien culturele opvoeders zowel een

[p. 56]

brug slaan naar de lagere milieus als een afstand scheppen tussen hun eigen smaak en de populaire van het moment, wordt het zelfs serieuze volgelingen moeilijk gemaakt een goed leerling te zijn. Dit vooral omdat de gezaghebbende smaak de laatste jaren zoveel grillen vertoont, niet alleen in haar voorkeuren maar ook in haar antipathieën.

Wordt ons via de televisie een blik gegund op het privéleven van een auteur, of iemand anders die het volk voorgaat, dan blijkt soms dat deze intellectuelen een stedelijk dialect spreken, niet de soos maar de kroeg bezoeken, katoenen werkkleding dragen en zich met terreinschoeisel voortbewegen op een kale houten huiskamervloer. Waarom zij deze maskerade kiezen wordt niet verteld (zo min ooit duidelijk is gemaakt, waarom edellieden aan het 18de-eeuwse Franse hof zich zo graag als herders uitdosten).

Vast staat wel dat de thans favoriete vormen vroeger het leven van de werkende stand tekenden, en dat arbeiders tegenwoordig dikwijls voorkeur hebben voor een hoogpolig tapijt, hun pilsje thuis drinken en een pak dragen, wanneer ze uitgaan. Deze omwenteling in de culturele symboliek van sociale groepen staat niet op zichzelf. Ze behoort tot een meer algemene opwaardering van cultuuruitingen, die niet lang geleden nog als minderwaardig golden. De herwaardering van negermuziek is hiervan al een ouder voorbeeld; van meer recente datum is de westeuropese koestering van oosterse leven sbeschouwingen; de oplevende belangstelling voor culturen van in Nederland wonende minderheden; en de muurschrijverij die als graffitti een artistieke onderscheiding krijgt. Wat blijft er nog te doen aan cultuurspreiding indien stripverhalen, die 20 jaar geleden taboe waren, nu met subsidie worden uitgeleend in bibliotheken? Ach, ondanks de ontluistering van eerdere opvoedingsidealen en de ‘umwertung’ van leefstijlen, leeft de bezorgdheid over het culturele peil van de massa voort in de cultuur van de intelligentsia. Hierbij wordt veelal in stereotypen gedacht; aan het weekblad Story of Privé of aan Trosprogramma's (zie Pen, punt 6 en 10). Het oog wordt ongevoeliger voor nuances zodra een grote afstand wordt ervaren tussen de eigen smaak en die van anderen.

Wie de toenemende vormvariëteit ontgaat in het aanbod van massacultuur in winkels, heeft waarschijnlijk evenmin opgemerkt dat de ateliers van gerenommeerde couturiers tegenwoordig ontwerpen maken voor de grote confectiemagazijnen. Bij hun culturele bezorgdheid letten zij niet zozeer op hetgeen Nederlanders bezighoudt, maar veeleer op de werkgelegenheid van kunstvakbeoefenaren. Dit laatste is geen schande, maar de eenzijdige oriëntatie op de traditionele kunstvakken is mede debet aan de wereldvreemdheid van de cultuurspreiding. Ik wil nl. beweren dat er een belangrijke cultuurspreiding buiten de officiële cultuurspreidingspolitiek om heeft plaatsgevonden.

Terwijl de bovenlaag van de samenleving verschillende elementen uit de vroegere leefstijl van de onderlagen heeft opgevist, zijn er ook veel stijlelementen van boven naar onder doorgesijpeld. Deze cultuurovername verloopt even selectief als de flirt van intellectuelen met curiosa uit het vroegere leven van eenvoudigen. Ruim een kwart van de bevolking beluistert regelmatig klassieke muziek, maar bevredigt die interesse overwegend met behulp van luidsprekerboxen. De belangstelling voor klassieke muziek is groter geworden, maar de traditionele wijze waarop klassieke muziek wordt beluisterd, in concertzalen, is afgenomen. De belangstelling voor theater of drama is praktisch even groot, maar deze wordt evenzeer hoofdzakelijk gevoed door massamedia, want het toneelbezoek is nog sterker gedaald dan het concertbezoek. Een vijfde van de bevolking musiceert, maar slechts een klein deel van deze amateurs maakt gebruik van muziekscholen. Veertig procent van de bevolking komt wel eens in musea, maar de meeste bezoekers komen er als sight-seeër en niet als gespecialiseerde kunstminnaar. Uiteenlopende elementen uit het officieel gewaardeerde cultuurpatroon hebben hun weg gevonden naar een groter publiek, maar nauwelijks in de vorm die de cultuurspreiders graag hadden gezien. Meer via commerciële kanalen dan via gesubsidieerde instellingen. Omdat de na-oorlogse cultuurspreiding te veel vast zat aan de kunstvakken in hun traditionele vorm of aan gesubsidieerde werkterreinen, werd de potentie van die andere kanalen genegeerd.

[p. 57]

Het is te veel gezocht in kruimelwerk, zoals kunstzinnige vorming of vormingstoneel. De verwachting dat de gevoeligheid of maatschappelijke steun voor professionele kunst groter wordt, naarmate er aan de basis meer amateurisme voorkomt (zie Pen, punt 6)) doet denken aan de stille hoop bij de N.C.R.V., dat de toeristische promotie van kerken (in haar programma Kerkepad) het geloof doet groeien. De eerste is tot nu toe ongegrond gebleken. Tussen 1970 en 1978 nam de deelname aan kunstzinnige of creatieve bezigheden toe, maar in dezelfde periode nam zowel het bezoek aan kunstinstellingen als de politieke steun voor hogere kunstsubsidies blijkens enquêtes af.

Al met al bestaat er een beperkte, maar politiek hoogst invloedrijke groep Nederlanders, die voor haar ontplooiing gebruik maakt van culturele voorzieningen. Gelet op het niveau van de welvaart en het niveau van onderwijsdeelname mag men wel veronderstellen dat de meeste landgenoten zelf voor hun vertier hebben gekozen en daarbij ook kunnen beseffen wat ze niet willen. De overigen, degenen die van huis uit nooit anders gekend hebben dan kunst, noch degenen die van huis uit zonder kunst leven, zijn op voorhand zielig te noemen. Mijn fantasie schiet te kort om me weer iets voor te stellen bij het standpunt zoals door Rogier wordt verdedigd, nl. dat grote groepen uit de bevolking - en speciaal werklozen bij economische malaise - middelen moeten worden aangereikt voor hun zelfontplooiing, door thans bestaande culturele voorzieningen. Uit onderzoek, gehouden in oktober 1979, blijkt dat de tijdsbesteding van verreweg de meeste werklozen zich voltrekt zonder gebruikmaking van gesubsidieerde instellingen. (De kleine groep werklozen die culturele instellingen aandoet behoort tot de hoogst opgeleide categorie; kunstzinnige vorming lijkt ook geen oplossing aangezien deze een al even selecte groep onder hen bereikt.)

Tenslotte wil ik benadrukken dat het lot van de kunst niet verbonden moet worden met de avonturen van cultuurspreiders. Kunst steun je immers niet omdat, of op voorwaarde dat er steeds meer mensen op afkomen. Kunst heeft evenmin recht op steun omdat haar liefhebbers zo arm zijn of arme liefhebbers anders niet worden bereikt, maar omdat zonder subsidie geen gevarieerde kunstbeoefening mogelijk zou zijn. Zoals ook bij de pers en de omroep moet de overheid ervoor zorgen dat interesses van minderheden worden veiliggesteld. Men kan zich hierbij afvragen of de meer aanvaarde kunstvormen niet op een meer kostendekkende basis geproduceerd kunnen worden, zodat er wat extra geld overblijft voor de meer riskante kunstproducties. Het lijkt immers aantrekkelijker dat de kunstbeoefening zelf, in plaats van C. & A. als eventuele sponsor, profiteert van een commerciële overwaarde in gevestigde kunstinstellingen.

Tot riskante cultuuruitingen reken ik ook zaken die buiten de traditie van de kunstvakken zijn ontstaan: b.v. jazz, experimenten op gebied van televisie e.d. Indien er verder wat minder geld besteed zou worden aan instellinkjes, die op soms archaïsche wijze kunstmissie bedrijven, dan kunnen daarmee wellicht wat verwaarloosde cultuurvormen worden geholpen. Ik wil hiermee niet de culturen van een samenleving opsluiten in een x-aantal reservaten, die niet overschreden mogen worden. Veel cultuuruitingen dragen als vorm van communicatie in wezen een wervend karakter. Ze richten zich in principe op een groter klankbodem dan de praktijk hun heeft toegewezen. Deze intentie vormt echter geen unieke eigenschap van de officiëel beschermde cultuuruitingen, hij komt algemener voor.

Tromp heeft in involging van Pen het aardige concept van cultuurpluralisme gelanceerd, waarbij zijn uitleg me bijzonder aanspreekt: Het bestaan van uiteenlopende cultuurvormen wordt aanvaard; echter niet als een statisch gegeven maar als een voortdurende competitie. Tot mijn spijt blijft zijn visie steken in de dooddoener dat het spel belangrijker is dan de knikkers. Ik zou ik plaats daarvan willen stellen dat de overheid wat minder uitdrukkelijk partij moet kiezen. Zij dient veeleer de mogelijkheden voor een uitgebreide culturele concurrentie gunstig te beïnvloeden, dan bij voorbaat een uitslag te propageren.