De Revisor. Jaargang 7

[p. 44]

Max Arian
Bijdrage aan een hopeloze diskussie

Max Arian is politicoloog, werkzaam bij het Informatiecentrum Maatschappijleer te Amsterdam, hij was, en wordt opnieuw, redakteur van de Groene Amsterdammer en is lid van het filmkollektief Amsterdams Stadsjournaal.

1 Een juiste stelling. In het beste geval doet het onderzoek dat een kunstenaar, of een groep kunstenaars, verricht niet onder in belang voor dat van een wetenschappelijk onderzoeker. De middelen, die een kunstenaar hanteert zijn vanzelfsprekend anders dan die van de wetenschapper, maar zij zijn misschien vaak beter geschikt om inzicht te verwerven, vooral als het gaat om complexe gehelen, onderlinge verwevenheden, dubbelzinnigheden, tegenspraken. Toneel bijvoorbeeld zou wel eens een heel geschikt middel kunnen blijken om de relatie tussen individu en maatschappelijke struktuur, of tussen individuele ontwikkeling en maatschappelijke ontwikkeling te onderzoeken. Op het toneel kunnen immers gelijktijdig grote hoeveelheden elementen in verschillende onderlinge relaties aanwezig zijn: mensen, dekor, muziek, tekst, belichting, voorwerpen. Bovendien zijn al die elementen en hun onderlinge relaties in de tijd veranderbaar; dat wil zeggen in de loop van het stuk, maar ook van voorstelling tot voorstelling, en zelfs is het mogelijk, dat per bezoeker of groep bezoekers het gezichtspunt van waaruit het geheel wordt waargenomen zal verschillen. Dat alles geeft meer mogelijkheden om tot een zinvol ‘model’ van de samenleving en de rollen die individuën daarin spelen te komen, dan de meeste wetenschappelijke metoden.

Het onderzoek, dat bijvoorbeeld toneelmakers verrichten kan zich op een groot aantal nivo's afspelen. In de eerste plaats zullen zij als het goed is kennis nemen van relevant wetenschappelijk onderzoek, en daarop trachten voort te bouwen. Dan zijn zij in een goede positie konkreet onderzoek te doen, vaak voordat zij hun stuk maken, naar hoe gewone mensen de werkelijkheid ervaren; wat hun problemen, angsten, verlangens zijn; hoe zij zelf de struktuur van de maatschappij en hun eigen rol daarin zien. Bij het maken van het stuk zullen de toneelmakers onderzoeken wat hun eigen positie is tegenover de problemen die zij willen aansnijden. Hoe zij zelf maatschappelijk gevormd zijn en tegelijk trachten hun eigen maatschappelijke bepaaldheid te doorbreken. Via hun specifieke medium, in dit geval het teater, zullen zij trachten nieuwe inzichten op te sporen, al bestaande inzichten te konkretiseren en nuanceren, nieuwe vragen op te werpen, twijfel te wekken, zaken ter diskussie te stellen. Als het goed is, zal dat tegelijk betekenen, dat zij hun eigen medium ter diskussie stellen; dat zij de manipulatie, die bijvoorbeeld van theater, film, massamedia uitgaat kritiseren; dat zij doorzichtig maken hoe zij zelf het medium gebruiken; dat zij mogelijkheden en beperktheden van het medium blijven onderzoeken. Daarmee wordt hun werk op zichzelf steeds weer een onderzoek naar hoever het mogelijk is afstand te nemen van de manier waarop je zelf maatschappelijk bepaald bent, hoever je autonomie, als kunstenaar, maar dus als maatschappelijk individu, precies gaat.

In tegenstelling tot de heren Pen en van Riel meen ik, dat ‘de hitsers en stokers’ van vormingstoneel en strijdkultuur de laatste tien jaar in hun werk vaak met een dergelijk onderzoek zijn bezig geweest. Dat het weinig als zodanig gewaardeerd is, omdat men het meestal komfortabeler vindt in goedkope stereotiepen over bijvoorbeeld het vormingstoneel te blijven denken en dus liever geen kennis neemt van wat zij werkelijk doen, is niet hun schuld.

2 Een achterhaalde stelling. Tien jaar geleden konden we misschien denken, dat subsidie de kwaliteit van kunst niet ten goede kwam, omdat het bestaande in stand gehouden werd door de subsidie en bijvoorbeeld het toneelleven totaal verstarde. Je kon je dus afvragen of een waarlijk groot kunstenaar niet toch maar beter op een zolderkamer op een houtje zou kunnen zitten bijten. Intussen is op een aantal terreinen van kunst, vaak met behulp van subsidies, niet alleen kwantitatief het aanbod sterk vergroot, maar vooral zijn vernieuwingen mogelijk geworden in zeer veel verschillende richtingen. Subsidie blijkt op geen enkele manier kwaliteit in de weg te staan, zolang er maar metoden gevonden worden datgene wat zichzelf overleefd heeft uiteindelijk van subsidie uit te sluiten. Misschien zullen op sommige gebieden werkelijk grote kunstenaars hun prestaties toch wel leveren, ook zonder één cent subsidie - op andere terreinen, bijvoorbeeld film, ballet of opera, is geld een noodzakelijke voorwaarde om tot enige prestatie te komen. In de praktijk werkt het eeuwige geldgebrek niet stimulerend op de kwaliteit van kunst. Subsidieproblemen maken onderlinge en externe diskussie, het open leveren van kritiek en zelfkritiek moeilijk en bevorderen daarom artistieke ontwikkeling allerminst. Natuurlijk betekent meer subsidie voor A niet, dat deze een groter kunstenaar wordt; maar voor het hele veld betekent subsidie wel dat meer groepen, stromingen, ontwikkelingen mogelijk zijn; dat spelers zonder zorg een toneelgroep kunnen verlaten of een nieuwe kunnen vormen; dat er meer mogelijkheden zijn van elkaars werk kennis te nemen en met elkaar in diskussie te gaan. In die zin komt subsidie ook de kwaliteit van kunst wel degelijk ten goede.

3 Een onzinnige stelling. Wat een sociale kultuurpolitiek van brede basis is, weet ik niet, maar het lijkt me onzinnig om daarop te gaan zitten wachten. De progressieve beweging, die de laatste tien jaar in de kunst gegroeid is, laat in de praktijk zien, dat het helemaal niet onmogelijk is mensen uit alle lagen van de bevolking voor kunst te interesseren, als het gaat om een kunst, die zich zelf voor die mensen interesseert. Ook

[p. 45]

zonder zo'n allesomvattende en misschien wel allesverstikkende, brede, sociaal-demokratiese kultuurpolitiek is er een - oppositionele - kunst mogelijk die onder brede lagen van de bevolking, die in de traditionele kunst niet en in de avantgardistiese kunst - misschien - nog niet geïnteresseerd zijn, wèl funktioneert. Bijvoorbeeld dat veel gesmade vormingstoneel, dat zich in de praktijk een publiek heeft opgebouwd van mensen, die normaal niet of nauwelijks naar toneel gaan: werkende jongeren, vakbondsleden, huisvrouwen, scholieren, bewoners van arbeidersbuurten. Wat in de diskussie over kultuurpolitiek, zoals die tot nu toe gevoerd is, vooral opvalt, is dat al datgene wat in de tien jaar sinds 1969 in Nederland op kunstgebied veranderd is, volkomen genegeerd wordt. Het is waar, dat die ontwikkelingen niet het gevolg zijn van een bepaalde kunstpolitiek van de overheid of van een teoretiese diskussie. Het gaat om ontwikkelingen, die door kunstenaars zelf zijn ingezet, die op een niet-plichtmatig-traditionele manier, in direkt kontakt met de mensen voor wie zij zich wilden inzetten, films, toneel en muziek zijn gaan maken. De overheid volgde deze ontwikkeling tegenpruttelend, schoorvoetend, halfhartig en mondjesmaat of minder steunend. Juist de partij, die in de diskussie over kultuurpolitiek zo hoog van de toren blaast en al zijn ‘ideologen’ laat opdraven om hun woordje er over te doen heeft zich aan die ontwikkeling nooit iets gelegen laten liggen. Ik bedoel nu niet zozeer, dat de PvdA, als het op stemmen aan kwam over subsidies, in de verkeerde hoek zat, maar wel, dat die partij, in tegenstelling tot andere linkse partijen, als organisatie nooit iets met de veelheid van progressieve kunstuitingen heeft gedaan. Vandaar dat men in die partij in de veronderstelling is blijven

Glen Baxter

verkeren, dat kunst in de jaren '70 in Nederland nog altijd een elitaire zaak is; dat kunstenaars ver van andere mensen verwijderd, geisoleerd, met navelstaren bezig zijn; dat kunst niet van belang is, en subsidie voor kunst eigenlijk maar geld weggooien is. Het enige, dat PvdAers aan de hele diskussie over kultuurpolitiek interessant lijken te vinden, is van anderen te horen waar en hoe die denken dat er op de subsidies bezuinigd kan worden. Een kultuurpolitiek van de PvdA kan blijkbaar alleen betekenen: kiezen wat er geld krijgt en wat niet. Dat het ook zou kunnen betekenen, dat de PvdA zich (weer) verbonden zou voelen met uitingen van progressieve kunst; dat die een rol in het partijleven zouden kunnen spelen, bijv. om diskussies op een ander nivo te brengen, dat is een kant die in de diskussies steeds zorgvuldig vermeden wordt.

Wat is in hemelsnaam de zin van een diskussie over kultuurpolitiek, als niet begonnen wordt met te kijken naar wat zich in de afgelopen jaren aan kultuur ontwikkeld heeft, wat er aan tientallen nieuwe groepen, professionele en amateur-groepen, met name op het gebied van toneel, film en muziek, is ontstaan, hoe die funktioneren, wat hun problemen en beperkingen zijn, maar ook hoe die in de praktijk aantonen, dat een progressieve, aansprekende, bereikbare, maatschappelijk interessante kunst best mogelijk is, en dat die bij nader inzien ook artistiek grotere mogelijkheden heeft, dan op het eerste gezicht wel eens lijkt. Die nieuwe groepen zijn vaak niet zo spektakulair in de manier waarop zij vernieuwend bezig zijn; ze zijn er lang niet altijd op uit mensen te choqueren, eerder hen op een voorzichtige manier te winnen, ze mee te nemen en dan op een scherpe manier de waarheid te zeggen. Maar ook daarvoor is het nodig nieuwe artistieke middelen te ontwikkelen. Het vormingstoneel is de tijd, dat het op een pamfletterige wijze politieke leuzen in toneel probeerde te vertalen, nu al vele jaren lang voorbij. Er verschijnen nog jaarlijks nieuwe groepen, die op steeds weer nieuwe manieren toneel maken op plaatsen, waar mensen samen komen, over de problemen van die mensen, in diskussie met hen. Waarom blijven we dan zeuren over lagen van de bevolking die zich niet voor kunst zouden interesseren?

4 Een armoedige stelling. In tijden van werkloosheid moet er meer geld aan kunst besteed worden, om de mensen bezig te houden, en, voegt Jan Rogier er aan toe, opdat ze op 30 april niet met stenen gaan gooien. Wat een armoedige manier om voor meer geld voor kunst te pleiten! Kunst als zoethouder en als grote susser, het zou waarschijnlijk net zo min een sukses zijn, als toen kunst nog, zoals in de beginjaren van het vormingstoneel als een manier om mensen in opstand te laten komen gezien werd. De funktie van kunst is nu eenmaal anders, onvoorspelbaar, grillig, door een overheid niet gemakkelijk beïnvloedbaar, omdat er bij dat kunstbeleid kunstenaars nodig zijn om het uit te voeren. Kunst funktioneert alleen, als zij nieuwe wegen inslaat; zij is, als het goed is, de overheid altijd een aantal passen vooruit. Aanvaarden dat

[p. 46]

mensen ontslagen worden, en op basis daarvan zelf meer geld vragen lijkt misschien een slimme zet, het lijkt mij eerder een manier om die brede lagen van de bevolking van je te vervreemden, waar in de vorige stelling zo roerend over gesproken werd. Er moeten toch betere argumenten te bedenken zijn om meer geld voor kulturele voorzieningen te vragen.