De Revisor. Jaargang 7

[p. 22]

Maarten van Nierop
Schopenhauer in het Nederlands

Het is met de bekendheid van Schopenhauer in Nederland vreemd gesteld. Aan de ene kant behoren sommige van zijn denkbeelden, vooral die van levensbeschouwelijke aard, tot de vaste bagage van vele wat oudere leden van de intelligentsia. De voors en tegens van zijn metafysisch pessimisme zijn hier nooit helemaal uit de discussie geweest. Ook biografisch en anekdotisch mag hij zich in een bijna ongeëvenaarde belangstelling verheugen: zijn eigengereide levensloop is bijgezet in die kleine galerij van filosofenlevens die exemplarisch genoeg worden gevonden om er de eigen biografie aan te oriënteren. Zo'n oriëntatie verloopt meestal positief: de filosoof als voorbeeld ter navolging, maar in het geval van Schopenhauer veeleer ambivalent: de filosoof als eenzame, zwartgallige zonderling, maar toegerust met de moed om de gruwelen van het leven onder ogen te zien. Hoe een dergelijke paradigmatische rol tot stand komt en zich ontwikkelt is op zichzelf genomen een intrigerend cultuurhistorisch vraagstuk. Aan filosofen wordt hij in mindere mate toegekend dan aan profeten, dichters en kunstenaars, maar weer veel sterker dan aan beoefenaars van wetenschap. Zelfs filosofen die in hun werk voor zo'n rol volstrekt geen plaats inruimen, wordt hij soms toebedeeld, getuige de grote biografische belangstelling voor bijv. Wittgenstein.

Hoe dit ook zij, bij alle populariteit van de figuur Schopenhauer is, aan de andere kant, zijn werk in Nederland grotendeels onbekend gebleven. Voorzover men iets van hem heeft gelezen, zijn dat meestal gedeelten uit de omvangrijke verzameling opstellen over gevarieerde onderwerpen die hij in 1851 op 63-jarige leeftijd uitgaf onder de titel Parerga und Paralipomena (d.w.z. Bijwerk en restanten, door onze taalpurist Charivarius eens ietwat oubollig door Klusjes en kliekjes weergegeven), en daaruit dan weer vooral de Aphorismen zur Lebensweisheit in het eerste deel. De twee delen werden in hun geheel vertaald door de Zutphense predikant H.W.Ph.E. van den Bergh van Eysinga (1908), op het eerste gezicht een hele prestatie, maar de vertaling blijkt gesteld in een onnavolgbaar houterig Nederlands en slaat op vele plaatsen de plank mis. Uit het tweede deel van deze Parerga gaf de Arbeiderspers enkele jaren geleden een bloemlezing uit, in een goede vertaling van W. Raven, maar onder de nogal flauwe, al te wervende titel Er is geen vrouw die deugt (gebaseerd op het hoofdstuk Über die Weiber) en met een gekunstelde accentuering van nu juist weer de autobiografische en opiniërende gedeelten van dat boek.

De populariteit van het werk van de oudere Schopenhauer heeft ook in andere landen vaak zijn eigenlijke hoofdwerk Die Welt als Wille und Vorstellung, geschreven in de jaren 1814-1818, dus nog voor zijn dertigste, en bij verschijnen in 1819 commercieel een volstrekte mislukking, in de schaduw gesteld. Pas via de grote bekendheid van het late ‘bijwerk’ kreeg het, inmiddels in 1844 door een omvangrijke Ergänzungsband gecompleteerde, hoofdwerk de aandacht die het verdiende. Dat was voor Schopenhauer een bittere ervaring en betekende voor de kennis van de systematische opbouw van zijn filosofie een ongunstige gang van zaken. Zo bleef Schopenhauer - niet alléén in Nederland, maar daar toch wel heel sterk - de status houden van een in de eerste plaats opiniërend denker, iemand met boeiende en vaak nogal extreme opvattingen over van alles, maar als systematisch filosoof niet helemaal serieus te nemen. Daartoe zal zeker ook het gemis aan een vertaling van het hoofdwerk (verder WWV genoemd) hebben bijgedragen. Van de Nederlandse Schopenhauer-anthologieën besteedde alleen die van B.H.C.K. van der Wijck (Uren met Schopenhauer, Baarn 1913, in 1939 door J.D. Bierens de Haan opnieuw uitgegeven) ruime en goed over de belangrijke onderwerpen gespreide aandacht aan WWV. Wel volgde Van der Wijck het slechte bloemlezers-gebruik om passages zonder vermelding van vindplaatsen aan elkaar te lijmen en meende hij het recht te hebben, in zijn vertaling ‘hier en daar een aanmerking in te vlechten’. Zijn Slotwoord getuigt bovendien van die specifieke vorm van moralisme die de filosofie in Nederland tot voor kort nog zo bijna algemeen beheerste en tot een bijwagen van de christelijke theologie en ethiek maakte. Enkele citaten: ‘Wat weerzin inboezemt en een rilling over het lijf jaagt, is de verachting van dezen genialen en bewonderenswaardigen man voor de wereld en het leven, zijn onverholen atheïsme, zijn pessimisme. (...) Maar, mag ik vragen, verraadt het niet eenig gebrek aan zelfbezinning, te loochenen dat het leven een doel zou hebben? (...) Vanwaar ons denkbeeld van het onverderfelijke, wanneer wij in en

[p. 23]

Arthur Schopenhauer, olieverfschilderij van Ludwig Sigismund Ruhl, 1818

buiten ons enkel het vergankelijke aantreffen? Hier geldt misschien het oude woord: wij zouden u niet zoeken, o God, zoo wij u niet reeds gevonden hadden.’ En als klap op de vuurpijl, of liever: als aangebrand spruitje uit de moraalkeuken, het slot van dit slotwoord: ‘Hadden wij ongelijk, toen wij op de eerste bladzijde van dit boek beweerden, dat de mensch Schopenhauer en zijn wijsbegeerte niet van elkaar te scheiden zijn? De groote grief der moeder was reeds: gij zijt zoo bedilziek en erkent niets boven u.’ Veel later deed uitgeverij Servire goed werk door een vertaling uit te brengen van de keuze die Thomas Mann in 1948 uit WWV heeft gemaakt, voorafgegaan door zijn indrukwekkende essay over Schopenhauer, dat in 1938 in Stockholm verscheen en in 1945 in de bundel Adel des Geistes werd opgenomen.

Maar een feit blijft, dat Schopenhauers bekendheid in Nederland toch vooral marginaal van aard is gebleven. Voor de oudere generatie van intellectuelen dus een filosoof van voornamelijk anekdotische en exemplarische statuur, door vakfilosofen nauwelijks ernstig genomen of moraliserend op zijn nummer gezet, is hij voor de jongere intelligentsia ofwel een grote onbekende, ofwel de nog half-idealistische voorloper van Nietzsche, ofwel de typische bourgeois-filosoof met wie Georg Lukács in zijn schampere boek Die Zerstörung der Vernunft - der Irrationalismus von Schelling bis Hitler (1955) definitief heeft afgerekend. Dat, om ons tot het laatste te beperken, de neo-moraliserende dooddoeners van Lukács (niet de ‘grief der moeder’ vormt hier het belastend materiaal, maar Schopenhauers financiële onafhankelijkheid en zijn vrees om die door de revolutie van 1848 te verliezen) niet allang door de inzichten van andere linkse filosofen als Max Horkheimer en, vooral, Alfred Schmidt zijn gecorrigeerd, is een blijk temeer van de hardnekkigheid waarmee Schopenhauers filosofie in de hoek van de gevestigde, gemakzuchtige meningen gevangen schijnt te moeten blijven.

De binnenkort bij uitgeverij Boom te verschijnen Schopenhauer-vertaling, De wereld een hel, waarvan bijgaande vertaling een hoofdstuk uitmaakt, wil voor het Nederlands taalgebied in die situatie enige verandering brengen. Meer dan ‘enige’ zal dat niet kunnen zijn: noodgedwongen is ook nu weer besloten tot de presentatie van een keuze-editie. Daarbij werd grotendeels de selectie gevolgd die de Duitse Schopenhauer-kenner Arthur Hübscher voor de Reclam-Verlag heeft gemaakt. Het hoofdwerk zal nog wel geruime tijd onvertaald blijven: zo'n gigantisch karwei - wat voor inspanning heeft onze vertaling al niet gekost! -, gekoppeld aan de relatief kleine markt voor zo'n vertaling, maakt het voor uitgever en vertalers tot een voorlopig ondoenlijke onderneming. Zou men een van Schopenhauers kleinere werken brengen, zijn dissertatie Über die vierfache Wurzel des Satzes vom zureichenden Grunde, zijn natuurfilosofisch geschrift Über den Willen in der Natur of een van zijn ethische prijsvraag-essays Über die Freiheit des menschlichen Willens en Über das Fundament der Moral, dan zou men het nadeel van een eenzijdige nadruk op de Parerga weer binnenhalen: concentratie op voorbereidingen tot of uitwerkingen van het hoofdwerk in plaats van op dat hoofdwerk zelf. Daartegenover heeft onze anthologie het voordeel, dat er uit alle genoemde werken, zowel uit WWV, als uit de kleinere geschriften, als ook uit de Parerga (verder afgekort tot PP, ook onder de hier afgedrukte teksten) een ruime selectie is gemaakt. Bovendien zijn er fragmenten gekozen uit de moeilijk toegankelijke nagelaten geschriften. De teksten vertonen een afwisseling van korte fragmenten - waarbij een al te groot aandeel van loutere aforistiek is vermeden - en meer uitgebreide passages, en zijn geordend naar systematische gezichtspunten: filosofie van de filosofie en analyse van het filosofisch bedrijf, kentheorie, metafysica en natuurfilosofie, esthetica, ethiek, psychologie en karakterkunde, ‘levenswijsheid’, de pessimistische levensbeschouwing, dood en onsterfelijkheid, denken en schrijven, autobiografische fragmenten. In afwijking van de Duitse editie werd onder elke tekst de precieze vindplaats opgegeven, in een vorm die het mogelijk maakt, zo'n tekst zowel in de grote Schopenhauer-uitgave van Hübscher (Brockhaus-Verlag, Wiesbaden, 3e druk, 1972) als in elke andere bestaande uitgave op te zoeken (zie resp. band- en pagina-aanduiding tussen haakjes en daarvóór het betreffende werk, in afkorting, met opgave van paragraaf- of hoofdstuknummer).

Nogmaals, meer dan een introductie tot het werk van Schopenhauer kan ook deze bundel niet zijn, maar naar we hopen

[p. 24]

is het een degelijke en leidt ze in tot het héle werk.

In overleg met de redactie is voor deze voorpublicatie niet een van de meer technisch-filosofische hoofdstukken gekozen, maar dat over Denken en schrijven, ontleend aan Kap. 23 van deel II van PP, getiteld Über Schriftstellerei und Stil. Daarmee wordt, zo lijkt het, de eenzijdige Parerga-traditie weer eens voortgezet. Maar de bedoeling is hier specifiek genoeg om de keuze te rechtvaardigen. Schopenhauer, zelf een van de grootste stilisten die de filosofische literatuur kent (‘litteratuur’ schreef hij zeer bewust: degenen die de dubbele medeklinker uit letter-vrekkigheid vereenvoudigden hield hij hatelijk het etymologisch verband voor tussen hun schrijfwijze van dat woord en het Latijnse werkwoord linere, kladderen voor - maar zijn preoccupatie met spellingskwesties hebben we niet tot de onze gemaakt), spreekt in deze teksten gedreven en in de verrassend moderne toonzetting die hem vaak eigen is, over stijl en over de onverbrekelijke samenhang tussen stijl en denken. Het is wel èrg verleidelijk voor vertalers van een filosofische tekstkeuze - en, inderdaad, ook een beetje pretentieus van ze - om juist dit hoofdstuk uit de bundel voor te leggen bij wijze van stijlproef. Bovendien ligt er in Schopenhauers sterk polemische aanpak van kwesties van stijl, van vorm en van inhoud, van schrijven kortom, een menigte aan hoogst actuele observaties opgesloten, die zonder moeite als de beginselverklaring van een rechtgeaard literair-essayistisch tijdschrift kunnen worden gelezen.

Het is hier niet de plaats om uitvoerig op de systematiek van Schopenhauers filosofie in te gaan. Het afgedrukte hoofdstuk geeft daar trouwens geen aanleiding toe. De inleiding tot de bundel zelf biedt voor zo'n uiteenzetting een betere gelegenheid. Wel kan er in het kort nog iets worden gezegd over de principes die ons bij het vertalen hebben geleid. Sommige daarvan heeft Schopenhauer zelf wel eens verwoord. Zo hebben wij mèt hem een afkeer van ‘dat slag vertalers (...) dat hun auteur tegelijkertijd ook nog wil verbeteren en bewerken’ (zie hieronder, PP II, § 273). We volgden de tekst dan ook op de voet. Hebben we dan ‘letterlijk’ vertaald? Inzoverre in elk geval, dat we op elke letter die er bij Schopenhauer staat, acht hebben geslagen. Dat mag een platitude lijken voor wie er nooit toe is gekomen, eens een bladzijde vertaling van, zeg, de veelbejubelde Pé Hawinkels met het origineel te vergelijken. In de eerste paragraaf van Nietzsche's Vrolijke Wetenschap bijvoorbeeld zal hij dan meteen al enkele keren ‘Tragöden’ door ‘tragedies’ vertaald vinden, alsof er ‘Tragödien’ stond, in plaats van het Duitse woord voor ‘tragediespelers’, en hij zal er zich over verbazen dat het de vertaler blijkbaar niet heeft gedeerd dat de context daardoor onzinnig wordt. Die letterlijkheid heeft ons ook in staat gesteld, de Duitse bloemlezing waarnaar we hebben gewerkt van vele storende zetfouten te reinigen en met de tekst van de grote editie in overeenstemming te brengen. Maar met ‘letterlijk’ wordt bij vertalingen iets anders bedoeld: het staat tegenover ‘vrij’. Ook voor Schopenhauer, die in § 299 van PP II maar twee soorten vertalingen schijnt te kennen: ‘Daher bleibt jede Übersetzung todt und ihr Stil gezwungen, steif, unnatürlich: oder aber sie wird frei, d.h. begnügt sich mit eimen à peu près, ist also falsch’. Het tweede deel van die uitspraak kan worden onderschreven: ‘vrije vertaling’ is - als het niet uitdrukkelijk om een her-dichting of bewerking gaat, maar is het dan nog wel een vertaling? - een eufemisme voor: slordige, onnauwkeurige, eigenwijze, foute vertaling. Maar waarom moet een correcte vertaling ‘stijf en onnatuurlijk’ zijn? Zeker, wie de genoemde vertalingen van Van den Bergh van Eysinga en Van der Wijck leest, vindt er bladzijde na bladzijde uitdrukkingen als: ‘de door zelfbewustzijn bestraalde wil des menschen’, ‘enkel het te voorschijn treden (van de wil) op ieder tijdstip is wettelijk bepaald’, ‘welke (...) beteekenis en geleende realiteit heeft’. Dat is inderdaad stijf en onnatuurlijk Nederlands, ook het inmiddels verstreken tijdsverloop in aanmerking genomen, maar ‘letterlijk’ zijn zulke vertalingen toch alleen maar in die zin, dat de meest voordehandliggende woordenboek-betekenis van ‘beleuchten’, ‘jeder’, ‘gesetzlich’, ‘borgen’ op de plaats van die Duitse woorden is neergezet. Maar daardoor ontstaan er nog geen Nederlandse zinnen. Zulke vertalingen zijn grotendeels onbegrijpelijk en daarmee in feite gewoon: fout, net als de ‘vrije’.

De vertaling waarnaar we hebben gestreefd, en die dus volgens Schopenhauer niet bestaat, is er een in leesbaar en beeldend Nederlands, waarin toch alle door Schopenhauers tekst geleverde betekenis-elementen hun plaats hebben gekregen, voorzover we die konden achterhalen - er blijft immers altijd een marge van onzekerheid en onbegrip aan de kant van de vertaler. Terwille van zo'n vertaling was het onvermijdelijk, Schopenhauers soms wel erg sterk aan het Latijn georiënteerde zinsbouw enigszins te ontleden tot eenheden van een zodanige structuur en omvang dat ze de lezer niet als curiosa verschijnen en hem niet de moed ontnemen om de denkstappen waar het Schopenhauer om gaat, mee te voltrekken. Maar daarbij hebben we ons gehoed voor overdrijving. Een tot elke prijs gemoderniseerde, lekker ‘bekkende’ spreektaal was niet ons doel. De wat langere adem die soms is vereist om Schopenhauers logisch welgeordende perioden te omspannen, mag gerust van de lezer worden verlangd. Een in mootjes gehakte redenering is trouwens vaak veel minder doorzichtig dan een die haar complexe structuur nog zichtbaar heeft behouden. Zowel wanneer we een lange periode heel lieten als wanneer we tot verdeling van de inhoudelijke elementen over meerdere zinnen besloten, hebben we geprobeerd, zoveel mogelijk recht te doen aan de indrukwekkende precisie waarmee Schopenhauer voegwoorden en bijwoorden (daher, sodann, wenngleich, so, wenn, weshalb, etwa, wie, demnach etc), relativa en demonstrativa (dieser, jener, welches, desselben, demjenigen, als welche) en - niet in de laatste plaats - interpunctie weet te hanteren in de logische opbouw van zijn betoog. Op dàt stilistisch stokpaard van hem hebben we, zoveel als doenlijk was, weer wèl meegereden.