De Revisor. Jaargang 7

Geachte redaktie,

De pennestrijd over de interpretatie van de eerste twee regels van Vasalis' gedicht ‘Tijd’ (‘Ik droomde, dat ik langzaam leefde... / langzamer dan de oudste steen’), die al dan niet in strijd zouden zijn met wat erop volgt, begint onderhand lachwekkende vormen aan te nemen. Nadat Frida Balk-Smit Duyzentkunst in de Revisor (VI/4) een geslaagde maar wel erg omstandige poging onderneemt om de zaak voor-eens-en-voor-altijd tot klaarheid te brengen, produceert Gerrit Krol in het NRC Handelsblad enkele inktwolken die de kwestie weer danig vertroebelen. Hij konkludeert dat ‘langzaam’ - gezien de kontekst - ‘snel’ moet zijn, verwerpt de regel met de oudste steen, en schaart zich daarmee achter Rudy Kousbroek, die de eerste steen had geworpen. Frida mag niet reageren in het NRC, maar gelukkig wel in de Revisor (VI/6), en ook oom Tom (van Deel) zwaait met een vermanende vinger naar Gerrit (zie voor het gebaar het Nederlands Gebarenboekje, p. 88). Met zijn andere hand aait de laatste zijn ondeugende neefje evenwel over de bol (niet in het Gebarenboekje): Gerrit mag inktvlekken blijven produceren want hij doet dat zo mooi en aardig (je kunt er zo veel in lezen!); Gerrit hoeft niet te studeren want dat zou het naïeve talent van ons knaapje maar bederven...

Het ligt niet erg voor de hand om via ingewikkelde redeneringen en met behulp van termen als ‘nulpositie’ en ‘komplexe relativiteit’ aan te tonen dat enkele dichtregels zouden ‘kloppen’. Daarmee neem je eigenlijk ook Kousbroek serieus, die - daar komt het op neer - van mening is dat een dichter niet impressionistisch te werk mag gaan. Tevens ontkom je niet aan de indruk dat Kousbroek geen oog heeft voor de paradox: de dichtregels klinken strijdig, dus er zal wel iets niet kloppen.

Kousbroeks visie komt het meest treffend aan het licht in de alinea die Balk in haar artikel letterlijk aanhaalt. Kousbroek karakteriseert ‘Tijd’ van Vasalis daar als: ‘Een voorbeeld van de neiging om het vage, het wollige, het afgezien hebben van verdere inspanning, het onheldere, voor poëtisch te laten doorgaan; de neiging om een mysterie te verwarren met een denkfout.’ Deze kritiek is aanvankelijk verschenen in het Algemeen Handelsblad van 1.7.1967 en later (1969)

[p. 60]

gebundeld in Anathema's I (p. 47-50). Wat Balk niet vermeldt - het kan haar moeilijk worden kwalijkgenomen - is dat Kousbroek in een ‘Aanhangsel’ bij de 6de, vermeerderde druk van 1979 (p. 159-174), waarin hij ingaat op enkele reakties op zijn kritiek, een flink stuk terugkrabbelt en met name de geciteerde alinea terugneemt.

Overigens wil de ironie van het geval dat uitgerekend Krol, die zich opwerpt als Kousbroek-adept, zich in zijn reaktie op Balks protest (Revisor VI/6) op nogal pathetische wijze beroept op het argument dat hij in zijn NRC-rubriek ‘fiktie’ schrijft, waarmee hij wil zeggen dat hij zijn gang mag gaan en rustig loopjes mag nemen met waaren werkelijkheid.

Om terug te komen op de betwiste plausibiliteit van de bewuste dichtregels in hun verhouding tot de kontekst: het moet toch voorstelbaar zijn wat de implikaties zijn als je, al dan niet kijkend naar een Laurel & Hardy-film, als toeschouwer in ‘slow motion’ wordt gezet. Zo is het m.i. ook niet raadzaam om bij een langzaamlevende Krol in de (snelle) auto te stappen.

Hoe het ook zij; dat Vasalis' gedicht nog zoveel stof heeft doen opwaaien is op zich - Rudy Kousbroeks antipathieën ten spijt - geen geringe verdienste.

Als er dan toch gediskussieerd moet worden over de verhouding literatuur-werkelijkheid, is het misschien zinniger om eens stil te staan bij een andere kwestie van tijd, te weten het curiosum dat een zich Patrizio Canaponi noemend schrijver ons voorschotelt. In zijn korte verhaal ‘De Draaideur’, gepubliceerd in de Revisor (VI/3) laat Canaponi zijn ‘ik’-figuur in de mening verkeren (p. 5) dat als hij 's zomers naar Italië vertrekt, hij een uur ‘in onderpand geeft’ en dat uur bij terugkomst weer kan ‘opeisen’. En inderdaad: bij zijn terugkomst verzet de ‘ik’ zijn horloge van 7 naar 6 uur. In Canaponi's onlangs gepubliceerde roman De Draaideur (p. 44-45) gebeurt het al niet anders.

Een slordigheid? Een slordigheid die je de auteur zou mogen verwijten? Of stelt de literatuur haar eigen wetten en onttrekt zij zich bij voorbaat aan Kousbroekiaanse kritiek?

Ed Olijkan

P.S.: Nu ik toch aan het schrijven ben geslagen moet mij nog een kleinigheid van het hart: Tom van Deel beweert in de rubriek ‘Gemengde Gevoelens’ in Revisor VI/2 (p. 71) dat Renate Rubinstein in Vrij Nederland van 3.3.1979 zegt dat het boekje De Theorie van Vertellen en Verhalen van Mieke Bal een bewijs is van Karel van het Reves stelling dat literatuurwetenschappers onmogelijk schrijven.

Dit zegt Renate Rubinstein echter niet. Wat ze wel zegt is dat Jan van Luxemburg, die het boekje van Bal in zijn bespreking in VN (24.2.1979) juist een tegenvoorbeeld noemt van Van het Reves stelling, geen enkele moeite doet om dit waar te maken.