De Revisor. Jaargang 7

[p. 38]

Oscar van Alphen
Het moment
Foto's met commentaar, genoteerd door Max Pam

Oscar van Alphen is 55 jaar. Zoals bij zo velen van zijn generatie heeft de Tweede Wereldoorlog een onuitwisbare indruk op hem gemaakt. Hij maakte onder meer een fotoboek over de Bondsrepubliek met de titel ‘Het rijke onvermogen’.

‘De Berufsverbote’, zegt hij, ‘bestaan ook in Nederland, maar wij vinden het niet nodig om al die discriminerende codes ook in wetjes onder te brengen. De Duitsers zijn anders, zij moeten alles opschrijven, zij zijn formalisten’.

Van Alphen gelooft niet in het ene grote moment waarop de supreme foto ontstaat. Journalistieke fotografie is volgens hem ‘een vorm van research’. Het gaat derhalve niet om telkens één foto in deze aflevering van Het moment, maar om een reeks beelden. ‘Slechts aan de hand daarvan kun je zeggen wat je zeggen wilt’.

‘Deutschland muss leben und wenn wir sterben müssen’. Een monument in Hamburg, dat nog terug verwijst naar de Eerste Wereldoorlog. Het woordje ‘und’ is hier in een vreemde betekenis gebruikt, in de zin van ‘ook’: Duitsland moet leven, ook al moeten wij sterven. De slagzin die later ook door Goebbels is uitgeroepen.

[p. 39]

De eerste drie foto's horen bij elkaar. Zij geven het moeras weer, waaruit het nationaal-socialisme is voortgekomen en waar het weer naar toe is getrokken. Martin Schouten schreef dat het ‘met opzet lelijke foto's’ waren. Maar dat is zo'n romantische opvatting van de journalistieke fotografie, die stoelt op een misplaatst idee van wat esthetiek is. Het ene grote moment, daarnaar ben ik niet op zoek. Het drama is dikwijls niet meer dan een incident en werkt eerder afleidend. Deze foto's heb ik gemaakt in het kader van een reportage over Duitsland, die in totaal 2½ jaar heeft geduurd. Apart genomen zijn de foto's eigenlijk volstrekt onbelangrijk, maar het gaat om een reeks van beelden, het verhaal.

Lelijke foto's? Het monument van Bismarck op foto 2 heeft met opzet een effect van troosteloosheid en werkt zeer neerdrukkend. Het granieten beeld, waarlangs twee mensen met gebogen hoofden lopen. Een zompige atmosfeer. De mystieke stemming waarin het individu ondergeschikt wordt gemaakt aan het gevoel van nationale eenheid.

Een humorloze foto?

Met dat criterium heb ik deze foto nooit beoordeeld. Nooit aan gedacht. Dat zou ik ook niet willen. Als je een dergelijk monument relativeert, of het idee er achter bespottelijk maakt, dan zou zo'n foto op de een of andere manier weer acceptabel worden en daaraan had ik juist geen behoefte.

Foto 3 is het moderne vervolg van de eerste twee foto's. Burgers die in Hannover een dagje op bezoek komen bij de militairen. Openheid en informatie voor de burgers, hetgeen betekent dat iedereen op de schietbaan mag oefenen. Vooral voor de kinderen een bijzondere attractie.

[p. 40]

Een onderschrift van een regel zou voldoende kunnen zijn: een upper-middleclass huisje ergens bij Manchester aan de vooravond van de verkiezingen in Engeland van '69. Ik houd van teksten op een foto. Aan de zijkant van het huis stond nota bene nog een bordje met ‘te koop’, maar ik heb tenslotte een poging om beide borden op een foto te krijgen achterwege gelaten. Het zou nodeloos symbolisch zijn geworden.

In Engeland is elke vierkante centimeter bedekt met geschiedenis. Dat de rol van West-Europa in de wereld is uitgespeeld, kun je in Engeland op een dramatische manier waarnemen. Foto 5 toont een arbeiderswijk, waar de pijp van een oude mill - een textielfabriek - nog zichtbaar is. Soms wordt er een poging gedaan deze mills te bewaren, maar het is er koud en groot, nauwelijks geschikt om erin te wonen. De Engelse arbeider is klassebewust en conservatief tegelijk. Oer-burgerlijk, maar radicaal in het trekken van scheidslijnen. Elke klasse heeft zijn codes.

[p. 41]

De Duitsers identificeren zich met hun natie, de Engelsen met de klasse waar zij toe behoren. Foto 6 toont een bijeenkomst van het Nationaal Front. Een Engelse fascist, maar een fascist met een bolhoed! Een fascist met cultuur! Het hakenkruis heeft de klassen doorbroken, de bolhoed niet, dat is het verschil. Foto 7 is een zeer ‘mooie’ foto van Margaret Thatcher, gemaakt op een verkiezingsbijeenkomst. Deze foto heeft iets gaafs, het is een totaalbeeld. De keiharde juf, die speculeert op het Juliana-effect: truttigheid die pal staat voor alles wat burgerlijk is. Dat handje alleen al, alsof zij een vraag stelt, waarvan zij van te voren het antwoord al weet. Dat strakke gezicht, dat niet meer is dan een substituut: een popje, waar je mee kunt spelen en dat moet vertederen.

Foto 8 is het commentaar in deze serie. Het is in Engeland de gewoonte dat de kandidaten na afloop van de verkiezingsuitslag op het stadhuis het woord nemen, beginnend bij de kandidaat van de partij die gewonnen heeft. Hier is de kandidate van de kleinste partij aan het woord: Vanessa Redgrave, die The Workers Revolutionary Party leidde. Niemand durft haar aan te kijken. De burgemeester staart naar zijn handen. Zoals zo vaak kunnen de kleine partijen zich veroorloven om de waarheid te zeggen en de waarheid heeft altijd iets genants. Zij is heel integer - dat kun je zien - en dat maakt het geheel extra genant.

[p. 42]

Aan de hand van monumenten wordt zeer veel duidelijk. In '39 ben ik als jongetje op vakantie in Normandië geweest. Ik heb de oorlog heel bewust meegemaakt. Ik wilde alles weer zien: terug naar het verleden. Hoe springen wij met die oorlog om? Nog steeds blijkt de oorlog gedefinieerd te worden door begrippen als glorie, vitaliteit, spel, winnen of verliezen. Het was opvallend, bijna afgrijselijk om te zien dat nergens een verwijzing te vinden was waar de strijd toendertijd over is gegaan. Dat er tegen het fascisme is gevochten en wat het fascisme nu eigenlijk inhield, wordt nergens duidelijk. Op het gedenkteken staan vier tankjes, ongeveer ter grootte van speelgoedtreintjes. In alle vier de windrichtingen een opgesteld tankje. Een monument gedenkt de gevallenen. Dit monument gedenkt de prachtige strijd, waarin de sterkste heeft gewonnen. Zoals de mummies het eten meekregen in hun graf, zo vervullen hier deze tankjes dezelfde funktie.

Foto's 10 en 11 tonen een Duitse bunker op het Point du Hoc, het punt bij Caen dat voor de geallieerde troepen het moeilijkst bereikbaar was. Bovenop de koepelvormige bunker staat een gedenkteken in de vorm van een enorme fallus. Oorlog als teken van vitaliteit. Het meisje kijkt of deze stenen staak wel recht staat (zie het handgebaar), maar natuurlijk, zij had beter kunnen weten: een fallus staat nooit recht, is altijd een beetje gekromd.

Deze bunker is vrijwel onneembaar. De Amerikaanse mariniers hebben zich hier doodgevochten. Waar die jongen loopt, gaat het stijl naar beneden. Er zijn plaatsen op het strand waar vijftig procent van de mariniers nog geen tien stappen aan land hebben gezet, weggemaaid vanaf de plaats waar nu (op foto 10) dat mannetje met een verrekijker naar buiten tuurt.

[p. 43]

Foto 12 toont de Pegasusbridge, niet ver van Caen, het eerste punt op het vaste land dat door luchtlandingstroepen van de geallieerden werd veroverd. Een vliegtuigje op een paal, net echt. Het speelgoed stelt ons in staat van onze oorlogsherinneringen een spelletje te maken en dat lijkt nodig want de werkelijkheid is toch niet te bevatten. Foto 13 is niet vet daar vandaan genomen. Ik heb er niets aan toe te voegen: een rijschool waar op de muur de tekst: ‘ik wil doden’ is geplakt.

[p. 44]

Arabieren in Palestina. Foto 14 toont de Arabische wijk in Oost Jeruzalem, die langzaam wordt ingesloten door nieuwbouw van de Israëli's. De Arabische wijken worden systematisch vernietigd. Deze wijk is niet zo vreselijk groot, maar aan de foto kun je zien dat er langzaam een ghetto ontstaat. De tactiek is om de Arabische wijken langzaam in te bouwen. Judaisering noemen de Israëli's dat zelf. Het ergste is dat dit soort gebieden als ontwikkelingscentra worden gezien en daarom een extra toelage krijgen. Arabische gebieden worden nooit tot ontwikkelingsgebied uitgeroepen, zodat de achterstand en de tegenstellingen alleen maar groter worden.

Toen ik naar Israel ging had ik slechts een vage voorstelling, maar ik kwam tot de ontdekking dat het een keihard land is. Dat is dikwijls niet alleen een teleurstelling voor de emigranten, maar natuurlijk ook voor de arabieren. Veel Arabische grond is door de regering om welke reden dan ook geconfisceerd. Daardoor verdwijnt geleidelijk het traditioneel agrarische karakter van het arabische deel van de bevolking. Zij zijn gedwongen naar de stad te trekken, om daar ander werk te zoeken. Aanvankelijk mochten arabieren ook niet voor joodse bedrijven werken, maar daar wordt nu de hand mee gelicht. Arabieren zijn goedkope arbeidskrachten, gastarbeiders in eigen land. Foto 15 toont de arabische arbeidsmarkt. 's Ochtends om zes uur worden zij aangevoerd met bussen in de hoop daar werk te vinden. Er bestaat een soort koppelbazensysteem. Die tussenfiguren zijn natuurlijk ook arabieren, dat soort werk moeten zij zelf opknappen.

[p. 45]

Foto 16 is genomen in een arabische school in het dorpje Oem-al-Fahm. Het ziet er daar erbarmelijk uit. Geen riolering en andere voorzieningen. Ik heb gefotografeerd met 2.1/15 op tri-x. Meer licht was er niet. De aangelegde electriciteitsvoorzieningen werkten niet. Ik heb het zo gelaten, geen lampen, ik wilde het niet mooier maken dan het was. Foto 17 toont de positie van de arabische vrouw. De man is de moekhtar, een dorpshoofd. Hij moest op de foto en toont zijn gezag op overduidelijke wijze. Mijn ervaring is echter dat de arabische vrouw niet eenzijdig wordt onderdrukt. Zij speelt een zeer belangrijke rol in een maatschappij, waarin de mannen zo sociaal kwetsbaar zijn.