De Revisor. Jaargang 4

[p. 65]

Der Kampf um die Hosen

‘Und das hat mit ihrem Singen die Lorelei getan’ (Heine)

Ga je in de duitse literatuurgeschiedenis op zoek naar vrouwelijke auteurs, dan beland je met een geweldige hink-stap-sprong via de vroeg-middeleeuwse moraliste Hrotswith von Gandersheim en de 13e-eeuwse mystica Mechtild von Magdeburg in de 19e eeuw, waar Annette von Droste-Hülshoff met haar atmosfeerrijke natuurgedichten en balladen, en wat later Marie von Ebner-Eschenbach met een vijftiental romans en verhalenbundels, het prestige van de vrouw moeten redden. Dit althans wat de gecanoniseerde literatuurgeschiedenis betreft. Want die 19e eeuw heeft méér vrouwen van betekenis voortgebracht dan de genoemde. En het is de verdienste van onze tijd, dat langzaamaan ook namen als Rahel Varnhagen von Ense, Bettina Brentano, Dorothea Schlegel weer enige betekenis krijgen. Ik zeg ‘weer’, omdat in de belangstelling van de neo-romantici voor hun voorbeelden uit de 19e eeuw wel degelijk ook de vrouwen aandacht kregen. Studies van Ricarda Huch en Ina Seidel getuigen daarvan. Een verklaring voor het uitblijven van een brede respons op het werk van deze romantische vrouwen is te vinden in het genre waarvoor zij kozen: briefwisselingen (ten dele gefingeerde), herinneringen, reflecties, sprookjes, vormen die weliswaar de persoonlijke belevingswereld alle ruimte bieden, maar niet hoog genoteerd staan op de ranglijst van meesterwerken. Dat de markt in de 19e eeuw wel voor vrouwen toegankelijk was, bewijzen bijv. de miljoenen verkochte exemplaren van de ruim 200 romans die Hedwig Courts-Mahler schreef (een vijftigtal vóór de eeuwwisseling). Helaas zijn het romans van het twijfelachtigste allooi, waar weinig feministische trots aan te ontlenen is.

Kijken we naar wat de eerste helft van de 20e eeuw aan vrouwelijke auteurs heeft opgeleverd, dan wordt de oogst wat rijker. Namen als Ricarda Huch (Der letzte Sommer, 1910), Agnes Miegel (Das Bernsteinherz, 1937), Ina Seidel (Das Wunschkind, 1930), Gertrud von Le Fort (Das Schweisstuch der Veronika, 1928), zijn vooral voor wat oudere lezers een begrip. Deze schrijfsters, alle geboren in de laatste drie decennia van de vorige eeuw en gestorven na de tweede wereldoorlog, stamden uit adellijke of goedburgerlijke families, beschikten over een gedegen eruditie en opleiding (Ricarda Huch promoveerde al in 1891 in Zürich aan de filosofische fakulteit) en bedienden zich van de genres waarin ook mannelijke collega's uitblonken: roman, vertelling, gedicht, soms ook drama. Opvallend bij deze schrijfsters is hun hang naar religie, natuurmystiek, psychologische fijnzinnigheid. Satire, ironie, surrealisme is hen echter vreemd. Kafka, Morgenstern, Heinrich Mann, Brecht, Tucholsky zijn zonder vrouwelijke tegenhangers. De genoemde vrouwen gaan voort inde tradities van de 19e eeuw en hebben geen deel aan de vernieuwing. Wie in dat verband wèl te noemen zijn, zijn de berlijnse bohémienne Else Lasker-Schüler en de socialiste Anna Seghers. Van de eerste werden gedichten opgenomen in de anthologie van expressionistische dichters Menschheitsdämmerung van Kurt Pinthus (1920), van de tweede verscheen in 1928 de vertelling Der Aufstand der Fischer von Santa Barbara waarvoor ze de Kleistprijs ontving. Veel minder respons kreeg de kort geleden herontdekte Marie Louise Fleisser (drie delen Gesammelte Erzählungen bij Suhrkamp), die in 1929 de vertelling Ein Pfund Orangen publiceerde, met Brecht samenwerkte en min of meer door zijn toedoen in een theaterschandaal werd verwikkeld. Ook vrouwen als Claire Goll, Rose Ausländer en Nelly Sachs hebben niet dadelijk de aandacht gekregen die ze verdienden.

Van de genoemde vrouwen zijn het vooral Marie Louise Fleisser en Claire Goll, die een duidelijk oog hebben voor de bizondere positie van de vrouw en dat onderwerp ook thematiseren. De meesten vielen in 1933 onder het schrijfverbod en kwamen tot zwijgen (Fleisser) of gingen in de emigratie (Lasker-Schüler, Seghers en Sachs). Daar schreef Anna Seghers haar belangrijke antifascistische roman Das Siebte Kreuz ('42), dat in Amerika meteen een bestseller werd en na de oorlog ook in Duitsland geweldige oplagen behaalde.

De literatuur in de jaren na de ineenstorting van het Derde Rijk is te zien als een poging de in een roman titel van Heinrich Böll opgeworpen vraag Wo warst du, Adam? te beantwoorden. Typerenderwijs wordt deze vraag niet ook aan Eva gesteld en zij wordt in de literatuur dan ook nauwelijks beantwoord: de na-oorlogse literatuur die in één of andere vorm het recente verleden probeert te verwerken, levert opmerkelijk weinig vrouwengestalten op. De enkele vrouwelijke hoofdpersoon wordt bijna uitsluitend door vrouwen neergezet. Voorbeelden hiervan zijn de in '48 verschenen roman Die grössere Hoffnung van Ilse Aichinger, Mitte des Lebens ('50) van Luise Rinser en wat later ('61) de vertelling Das fremde Kind van Gertrud von le Fort. Ook kent menigeen hier het boekje Die Weisse Rose van Inge Soll, dat het moedig verzet van haar zuster en broer tegen Hitler tot onderwerp heeft.

Wel vindt in die jaren een vrouw een pregnante uitdrukking voor een leven met een minimum aan hoop, dat velen in de oorlog moeten hebben ondergaan en dat na '45 niet meteen plaats maakte voor iets anders: Ingeborg Bachmann in Die gestundete Zeit ('53) en Anrufung des grossen Bären ('56), twee dichtbundels die tot het beste behoren dat de naoorlogse lyriek heeft voortgebracht. Bachmanns gedichten zijn abstrakt en hermetisch, niets wijst er op dat ze door een vrouw zijn geschreven. En waarom zou dat ook. Waarschijnlijk is de lyriek het terrein waar het taalgebruik al het triviale heeft afgelegd en niet meer specifiek masculien of feminien genoemd kan worden, een onderscheiding waarmee door sommige feministes tegenwoordig nogal onhandig wordt gejongleerd.

De in de jaren dertig geboren generatie van schrijvende vrou-

[p. 67]

wen wordt vooral vertegenwoordigd door Gabriele Wohmann, Gisela Elsner, Renate Rasp, Helga Novak en de tot voor kort in de DDR wonende dichteres Sarah Kirsch. Het proza van de eerste drie heeft een gemeenschappelijk thema: de ontmaskering van het duitse burgerlijke milieu waarin ze zelf zijn opgegroeid. In Die Riesenzwerge ('64) van Gisela Elsner staan koele beelden van vaders, moeders, mensen, die in een satirische uitvergroting hun tot op de draad versleten moraal tonen. Wohmann's Die Bütows en Sonntags bei den Kreisands - om een greep uit haar grote oeuvre te doen - vervolgt minutieus het proces van vervreemding dat in de families om zich heengrijpt. Ein ungeratener Sohn van de vooral lyriek schrijvende Renate Rasp houdt de burgerlijke opvoeding een lachspiegel voor. Ook jongere schrijfsters zijn nog lang niet met dit thema klaar, getuige de recente romans van Angelika Mechtel (Wir sind arm, wir sind reich), Birgit Pausch (Die Verweigerung der Johanna Glauflügel) en ook Elisabeth Plessen in Mitteilung an den Adel, dat vooral een afrekening met de vader is.

Nog even terug naar de wat oudere generatie, naar Christa Wolf, Christa Reinig, Irmtraud Morgner en Brigitte Reimann. Wolf en Morgner leven in de DDR (Reimann is daar in '73 gestorven), en zijn kennelijk niet te licht bevonden, ze kunnen er vrij publiceren. Dit ondanks het feit dat Morgner in haar grandioze feministische roman met de lange titel: Leben und Abenteuer der Trobadora Beatriz nach Zeugnissen ihrer Spielfrau Laura ('74) duidelijk maakt dat, ondanks de sociale en economische gelijkstelling van de vrouw in het socialisme, de kulturele gelijkstelling niet automatisch een feit is geworden, en zij dus aan het kortste eind trekt. Deze harde waarheid weet ze echter speels te brengen en met verrukkelijke utopieën te larderen, waardoor niemand in de partij zich aangevallen hoeft te voelen en men het boek lachend ten einde kan lezen, in de wetenschap dat het socialisme in ieder geval de basis heeft gelegd voorde totale bevrijding van de vrouw. Christa Wolf windt ook geen doekjes om haar solidariteit met het systeem. In Nachdenken über Christa T. ('68) en in Kindheitsmuster ('75) gaat ze met psychologische fijnzinnigheid de biografieën van vrouwen na (in het laatste boek expliciet die van haarzelf), die de oorlog, de vlucht en de opbouw van het socialisme intensief meebeleven. Moeizaam maar met succes zoeken ze naar hun nieuwe identiteit. Hetzelfde thema vinden we in de roman Franziska Linkerhand van Brigitte Reimann. Feministisch zijn deze romans niet, de hoofdpersonen worden in het vinden van hun identiteit niet gehinderd door het feit dat ze vrouw zijn.

Kortgeleden tot het feminisme bekeerd is, volgens haar eigen zeggen (Journal 76/5), Christa Reinig en zij voegde het woord bij de daad met haar roman Entmannung. Ze wil op zoek naar het mannelijke dat in de vrouw zelf aanwezig is en dat ze moet afleggen om werkelijk vrouw te zijn. Entmannung heeft dus niets te maken met castratie, waar nogal wat kritici bang voor waren. Helaas maakt het boek niet duidelijk hoe dat proces van Entmannung verloopt en of het kans van slagen heeft. De structuur is erg ingewikkeld, van vertellen is geen sprake, de hoofdfiguren zijn niet van vlees of bloed. Met de vrouwen erin loopt het erg slecht af.

In de tot dusver genoemde boeken gaat het voornamelijk over vrouwen uit de middenklasse of daarboven. De vrouwelijke arbeider komt in de bellettrie niet aan bod met uitzondering van de romans Ich stehe meine Frau ('77) van Margot Schroeder (Uitgave van Werkkreis Literatur der Arbeidswelt, Fischer) en Die Liebhaberinnen van Elfriede Jelinek. Wel is er zicht te krijgen op de situatie van de vrouwelijke arbeider in andere genres: het interview en het protokol. Al in '68 schrijft Erika Runge haar Bottropper Protokolle waarin naast een aantal mannen ook een huisvrouw, een werkster en een kantoorjuffrouw aan het woord komen, gevolgd door Frauen, Versuch zur Emanzipation ('69).

Van Marianne Herzog, die in Kursbuch al het een en ander publiceerde, verscheen in '76 Von der Hand in den Mund. Frauen im Akkord. Via interviews en ook door middel van de insluiptechniek van Günther Wallraff komt ze achter de verschrikkelijke waarheid over vrouwen die, gevangen tussen het stukloonsysteem en de huishoudelijke verplichtingen, hun laatste restje vitaliteit en eigenwaarde teloor zien gaan. De interviewmethodè wordt ook gehanteerd in het geruchtmakende boek van Alice Schwarzer Der kleine Unterschied und seine grossen Folgen, waarvan de opbrengst de financiële basis legde voor het vrouwentijdschrift Emma, en in het boek Mit 30 muss man wissen, was man will. Gespräche mit Frauen van Gudrun Köner.

De genoemde boeken maken duidelijk dat de situatie van de werkende vrouw in de Bondsrepubliek - het percentage werkende vrouwen is daar veel hoger dan in Nederland - een weinig rooskleurige is, en dat het bewustzijn daarvan er niet automatisch toe leidt, dat vrouwen hun situatie ook kunnen veranderen. Daarvoor zijn ze meestal te geïsoleerd en van hun materiële bestaansgrond te afhankelijk. De feministische bovenbouw in de bondsrepubliek doet dan ook alle moeite om zich met de basis te solidariseren waarbij het probleem zich voordoet dat de socialistische revolutie vooralsnog mannenwerk is en de feministes in de studentenbeweging aan het eind van de zestiger jaren de bittere ervaring hebben opgedaan dat de bijdrage van vrouwen was beperkt tot het verzorgen van Kaffee, Kuchen en Kleinarbeit, een niet erg opwekkende variant op het vroegere Kinder, Kirche, Küche. Een boekje dat dit fenomeen beschrijft en bovendien een verslag is van een sexuele bevrijding is Häutungen van Verena Stefan ('75) uitgegeven bij één van de vele feministische uitgeverijen in de bondsrepubliek: Frauenoffensive in München. Verena Stefan doet een krampachtige poging het normale woordgebruik te ontwijken en in plaats daarvan een taal te hanteren die dan niet masculien zou zijn. Verrassend is het waar te nemen dat die nieuwe taal alle kenmerken vertoont van de taal van de lyriek - met b.v. veel aan de natuur ontleende beelden - en dus zo erg nieuw niet is. Ook het niet of slechts spaarzaam gebruik maken van hoofdletters, dat ook veel andere feministische teksten kenmerkt, is géén vinding van het laatste uur, want dat werd reeds door expres-

[p. 69]

sionistische dichters gehanteerd. Verena Stefans boek mag dan in de bondsrepubliek door velen worden geroemd, wie bij ons Anja Meulenbelts De schaamte voorbij heeft gelezen kan Häutungen overslaan, dan wel bij het lezen erop letten dat daar waar het boek eerlijkheid en schaamteloosheid suggereert - vooral de passages waar het over liefde tussen vrouwen gaat - er in vergelijking met Anja maar wat gestameld wordt en de plantenwereld te hulp wordt geroepen om de verrukkingen van een vrouwenlichaam te beschrijven.

De lesbische liefde, een in de verkrampte Duitse burgerlijke sfeer heel wat gewaagder thema dan bij ons, is ook onderwerp van de roman Die Freundinnen van Johanna Moosdorf en ten dele van de laatste roman van Karin Struck Lieben. In dit boek is lesbische liefde echter slechts een tussenstation naar de werkelijke bevrijding van de hoofdpersoon, het huwelijk met een jonge arbeider, die - o wonder! - nog geheel niet door de cultuur is aangevreten en op natuurlijke wijze sex bedrijft. Daarmee is ook de weg gewezen naar de oplossing van het probleem feminisme en socialisme: de verzoening vindt plaats in bed. In de gelijkwaardigheid van man en vrouw honorerende standen, wel te verstaan.

Een roman die niet probeert makkelijke oplossingen aan te bieden maar zich bezig houdt met de beschrijving en analyse van het losmakingsproces van de vrouwelijke hoofdpersoon uit een verstikkende huwelijksrelatie is Wie kommt das Salz ins Meer ('77) van de oostenrijkse Brigitte Schwaiger. Het is Schwaiger's eerste boek en werd door de kritiek - en ditmaal zonder filo-feministische bijbedoelingen - juichend ontvangen. En terecht. Het is een gelukkig voorbeeld van een boek dat feministisch is zonder dat het dik gedrukt op de omslag staat. Hier worden geen gevoelens geëtaleerd en de taal wordt geen geweld aangedaan. De hoofdpersoon is, zonder triviaal te worden, voor grote groepen vrouwen en mannen herkenbaar.

Dit overzicht van door vrouwen geschreven duitstalige boeken is onvolledig en voorlopig. Uit het verleden zullen nog teksten van waarde opduiken - in feministische kringen, vooral rond het belangrijke literaire feministische tijdschrift mamas pfirsiche (verlag frauenpolitik, münster), is men druk doende ze te zoeken-uit het heden zijn namen weggelaten. Wie met de duitse literatuur van vrouwen en de theoretische kant ervan op de hoogte wil blijven leze het reeds genoemde mamas pfirsiche of de werken zelf. Behalve de feministische uitgeverijen biedt iedere zichzelf - ook financieel - respekterende uitgever boeken van vrouwen. Kennelijk hebben ze zich de uitspraak van Marie von Ebner-Eschenbach: ‘Eine gescheite Frau hat Millionen geborener Feinde: alle dummen Männer’ ter harte genomen - ze doen verstandig.

Gerda Meijerink