De Revisor. Jaargang 4

[p. 51]

Jan Fontijn
Prometheus en de allumeuse
Carry van Bruggen als grensfiguur

In 1903 verscheen in Wenen Geschlecht und Charakter van Otto Weininger. De studie, een vreemde mengelmoes van eruditie en persoonlijke ressentimenten, is sterk anti-feministisch en anti-semitisch. Het boek werd dan ook in de jaren twintig en dertig een bestseller. In een tijd van toenemende vrouwenemancipatie op het eind van de 19e eeuw deed Weininger een vertwijfelde poging de mannelijke superioriteit te redden. Daar zal zijn positie als Jood in het Oostenrijk van die dagen zeker iets mee te maken hebben gehad.

Het fenomeen Weininger is daarom zo interessant, omdat talloze overeenkomsten zijn aan te wijzen tussen zijn opvattingen over de vrouw en de normatieve opvattingen in de psychologie van zijn tijd, waaronder die van zijn stad- en tijdgenoot Freud. Hoe zag de vrouw er nu in de ogen van Weininger uit? Volgens hem bestonden er twee ‘ideaaltypen’ van de vrouw: de moeder en de hoer. Het gaat de vrouw om procreatie en sex; de keuze van de partner is daar geheel op afgestemd. Geestelijk en lichamelijk is zij geheel afhankelijk van de man; ze heeft geen eigen wil en geen individualiteit. In een apart hoofdstuk, boordevol Selbsthasz, laat de Jood Weininger zien, hoe in Joden kenmerken van de vrouw zijn terug te vinden: ‘der echte Jude hat wie das Weib kein Ich und darum auch kein Eigenwert.’ Een andere uitspraak: ‘Der echte Jude wie das echte Weib, sie leben beide nur in der Gattung, nicht als Individualitäten’. En dan te bedenken dat Weininger het hier steeds heeft over de vrouw in het algemeen. Er is weinig fantasie voor nodig te bedenken hoe groot zijn depreciatie moet zijn geweest van de Joodse vrouw.

Het is te gemakkelijk om Weiningers opvattingen alleen af te doen als persoonlijke eigenaardigheden van een begaafde gek. Daarvoor was zijn boek te populair. Geschlecht und Charakter zegt wel iets over de bijna noodlottige positie van de vrouw in bepaalde Joodse kringen, zegt ook iets over de fascinerendste schrijfster uit de Nederlandse literatuur Carry van Bruggen.

In de uitstekende bladzijden die Annie Romein-Verschoor in haar studie Vrouwenspiegel aan Carry van Bruggen wijdt legt ze terecht nadruk op de ‘kleinheidswaan’ van deze schrijfster. Een groot gevoel van minderwaardigheid als vrouw en Jodin is volgens haar min of meer bepalend geweest voor Carry van Bruggens persoonlijkheid.

Juist de laatste jaren is er nog al wat te doen geweest over de positie van de vrouw in heden en verleden in de Joodse orthodoxie. Er is in die kringen ook een emancipatiebeweging op gang gekomen. Leonard Swidlers studie Women in Judaism toont ondubbelzinnig aan dat in de rabbijnse en andere Joodse geschriften er zonder meer sprake is van een minachtende houding ten opzichte van de vrouw. Zo kwam ze bij haar huwelijk volkomen in de macht van haar man. Bij de Joodse ceremonies speelden vrouwen geen rol van betekenis. Veelzeggend is het dagelijkse gebed van de mannen dat tot op de dag van vandaag in vele Joodse gebedsboeken nog voorkomt: God zij geprezen dat hij me niet geschapen heeft als vrouw.

Wie Carry van Bruggens roman over het Joodse leven De verlatene (1910) leest met betrekking tot de positie van de vrouw kan konstateren dat de jongens, in tegenstelling tot de meisjes, zich kunnen identificeren met beroemde mannelijke familieleden uit het verleden, zoals de wonderlijke grootvader aan moederskant. De jongens kunnen zich door fysiek geweld of schoolprestaties teweer stellen tegen de discriminerende beledigingen en onderdrukking van de niet-Joodse omgeving, terwijl de meisjes alleen door kleding en uiterlijk vertoon zich trachten te handhaven. Tegenover de autoritaire figuur van de vader, fel verdediger van de orthodoxie, is de moeder slechts achtergrondfiguur. De vader geeft in deze roman expliciet en impliciet te kennen wat hij van zijn kinderen verwacht. Hij beheerst het gezin en als dan de kinderen langzamerhand van het Joodse geloof en daarmee van hem verwijderd raken - de meisjes door huwelijken met niet-Joodse mannen, de jongens door het niet nakomen van hun godsdienstige plichten - dan is hij eerst de vertoornde vader en ten slotte de tragische en zielige verlatene. Terwijl de jongens door middel van hun rebellie tenminste enige vorm van identiteit als man kunnen verwerven, is het lot van de meisjes rampzalig: Esther die met een rijke goj is getrouwd wordt krankzinnig en Roosje treft op Seideravond, nadat zij zich aan haar geliefde heeft gegeven, haar vader dood aan in huis. Het is duidelijk dat voor de meisjes het loslaten van het geloof der vaderen grote risico's heeft. Het thema van de roman De verlatene is het konflikt van het Joodse kind dat door de houding van de niet-Joodse omgeving zijn positie als inferieur

[p. 52]

beschouwt en hieraan tracht te ontkomen door zich te assimileren met de niet-Joodse omgeving. Deze beslissing is dramatisch omdat tegelijk met de desertie de liefde voor de vader in het geding is. Voor de dochter is de keuze van een niet-Jood als echtgenoot een verlaten van de gevreesde maar natuurlijk ook beminde vader. Haar relatie met de niet-Joodse echtgenoot zal altijd beladen zijn met schuldgevoelens en angst en daardoor konfliktueus.

Carry van Bruggen vertoont alle persoonlijkheidskenmerken van wat in de sociologie ‘the marginal man’ wordt genoemd. Deze grensfiguur, aldus Everett Stonequist in zijn klassieke studie over dit onderwerp, is geklemd tussen twee kulturen. De Jood bijvoorbeeld ziet zichzelf en de wereld van uit het gezichtspunt van de Jood en de niet-Jood waardoor ten slotte een dubbel-bewustzijn kan ontstaan. ‘It is this divided loyalty and ambivalent attitude wich explains the fluctuating and contradictory opinions and actions of the marginal person. At one moment he may affirm one point of view; at another he as positively voices an oppositie opinion.’ Sterk kontrasterend zijn in de romans van Carry van Bruggen de meningen en gevoelens van de vrouwelijke hoofdfiguren. Uit opposities bestaat ook de struktuur van haar filosofisch werk Prometheus; levensdrift ofwel distinctiedrang stelt zij tegenover doodsdrift ofwel eenheidsverlangen.

Ook de andere door Stonequist genoemde kenmerken van de ‘marginal man’ treffen we bij Carry van Bruggen. Ook zij bezit een grote mate van overgevoeligheid, wisselt gevoelens van minderwaardigheid af met die van overmoed, en heeft bovendien een zeer kritische instelling ten opzichte van zich zelf en haar niet-Joodse omgeving.

Maar niet alleen als jodin is zij grensfiguur. Ook als vrouw bevindt zij zich tussen twee werelden: die van het verstikkende bestaan als vrouw en die van het aktieve en dynamische bestaan van de man. En deze tussenposities van vrouw en jodin versterken elkaar. Scherper dan bij enige andere vrouw in de nederlandse literatuur van die tijd zijn bij Carry van Bruggen de emotionele problemen zichtbaar die samenhangen met de ondergeschikte positie van de vrouw. En het meest fundamentele van deze problemen werd door Weininger verwoord: ‘der echte Jude hat wie das Weib kein Ich und darum kein Eigenwert’. In vele van haar romans klagen de vrouwelijke hoofdpersonen over hun gebrek aan identiteit. Zo heeft in Heleen de gelijknamige hoofdpersoon het over het ‘naar alle kanten wegvloeien van haar persoonlijkheid, een door al te nauwe nabijheid verloren gaan van vorm en omtrek’. Ze voelt zich ‘een speelbal, een damp, door machten buiten haar om gedurig bestormd en bewogen, zonder richting of eigen willen’. Ik kan aan het citeren blijven. Er is soms ten gevolge van het gebrek aan autonome identiteit angst voor ‘verzwelging’ door anderen. Toch is de ander onmisbaar om identiteit en eigenwaarde te verkrijgen. Om zich te handhaven ontwikkelt Carry van Bruggen een strategie en compensatietechnieken. We zien deze strategie terug op romanniveau in de wijze waarop de vrouwelijke hoofdpersonen relaties onderhouden met de mannelijke personages, een vrij ingewikkeld spel van aktiviteit en passiviteit. Op abstrakter niveau vinden we haar strategie terug in haar filosofie van opposities waarbij ‘mannelijke’, aktieve elementen als levensdrift gesteld worden tegenover ‘vrouwelijke’, passieve elementen als doodsdrift, kortom de vuurstelende Prometheus tegenover de geketende Prometheus. Haar filosofisch werk Prometheus is een poging om haar problematiek en ontwikkeling los te maken uit de persoonlijke sfeer en iets van alle tijden te laten zijn. De gehele Westeuropese literatuur wordt er bijgehaald als illustratiemateriaal. Het was voor Carry van Bruggen van levensbelang om wat ze in bebepaalde opzichten voelde als een verraad aan en een zich afzetten tegen haar Jood en vrouw zijn, op te tillen naar een algemeen niveau. Daarbij komt dan nog dat ze de mannen hiermee zou kunnen bewijzen dat ook vrouwen logisch kunnen denken. Aan de andere kant was ze moedig genoeg om steeds haar ideologie weer te konkretiseren door het schrijven van romans met een sterk autobiografisch karakter zoals Heleen, Eva en het ten onrechte weinig bekende De coquette vrouw.

In de laatste roman komt de vrouwelijke hoofdfiguur Ina op een gegeven moment tot het besef dat ‘iedereen het ten slotte van zichzelf moet hebben’. Het gaat er om dat ieder zijn persoonlijke waarheid achterhaalt, los komt van abstrakties, tracht zichzelf van de grond af opnieuw op te bouwen en op geen andere autoriteit vertrouwt dan op zichzelf. Ina beweert dit alles in een felle ruzie met haar man, die spottend reageert op haar extreem individualisme.

Ik zal hier proberen aan te geven hoe de moedige poging van Carry van Bruggen zich zelf te handhaven als vrouw ten slotte mislukken moest.

Als individualiste wars van alle collectiviteit, had Carry van Bruggen niet veel op met het georganiseerde feminisme van die dagen. Jacobs noemt in haar monografie over Carry van Bruggen o.a. het feit dat ze bij de tentoonstelling 1813-1913 voorzitster was van de afdeling letterkunde maar de tentoonstelling slechts eenmaal bezocht en wel bij de sluiting. Ik heb de jaargangen doorgenomen van De Amsterdamsche Dameskroniek, waaraan ze tussen 1916 en 1918 verbonden was als redactrice. Ook daar toont ze betrekkelijk weinig belangstelling voor de politieke kant van de vrouwenkwestie. In 1917 merkt ze op: ‘Ik zou niet gaarne“politiek rijp” willen zijn, -dat is rijp om het betrekkelijke recht en het betrekkelijke gelijk van de tegenstander te vergeten, rijp om mij verontwaardigd te houden, als ik niet verontwaardigd ben’. Ze is sceptisch ten opzichte van al degenen die de Vrouw als een soort messias zien en haar kiesrecht als het begin van het duizendjarig rijk. Ze wil niets te maken hebben met algemene opmerkingen waarin de man gesteld wordt tegenover de vrouw. Je kan, zegt Carry van Bruggen, van alles tegenover elkaar zetten, bijv. mensen met zwart haar tegenover die met blond haar. Ze heeft weinig

[p. 53]

Carry van Bruggen

verwachtingen van mensen en dus ook niet van vrouwen. ‘Ik voel mij vóor alles mensch’, schrijft ze in haar kroniek, ‘en ik geloof altijd, dat de vrouwen in het algemeen, als de door haar uitsluiting gecreëerde uitzonderingspositie tot het verleden zal behooren, zich allen meer “mensch” dan “vrouw” zullen gevoelen’.

In haar romans gaan de hoofdpersonen tekeer tegen feministen. Ina uit De coquette vrouw moet niets hebben van de vrouwen van de vrouwenkiesrechtkrans, die dagelijks hun stokpaardje berijden: ‘hun vrouwenkiesrecht-stokpaardje, hun maatschappelijk werk-stokpaardje, hun hygiënisch kleeding-stokpaardje’: ‘Het zijn geen menschen’ kreet ze ‘ze kunnen niet lachen, en ze kunnen niet schreien, het zijn holle poppen, sponzen die opzuigen wat je in ze giet en leegloopen als je knijpt’. Veel vrouwen doen aan feminisme ‘door een akelig soort van ambitie, omdat het immers voor massa's vrouwen de eenige kans is, zich met een bitter klein beetje geest en talent te onderscheiden en iets meer dan haar mans vrouw te zijn’. (...) ‘ik voel me op een vergadering van vrouwenkiesrecht-dames precies even goed thuis als ik mij in een krijgsraad van Hottentotten zou voelen’.

Deze uitspraken liegen er niet om. Carry van Bruggen had een scherp oog voor de ijdelheid en zwakheden van anderen en zeker voor die van haar eigen sexe. Toch zou 't onjuist zijn de indruk te wekken dat ze geen belangstelling zou hebben voor de sociale positie van de vrouw als moeder en echtgenote, maar de romans die ze over deze onderwerpen schreef lijken weinig geïnspireerd, zijn slordig gecomponeerd en boordevol uitweidingen. Weliswaar worden keurig alle problemen die met de positie van degescheiden vrouw samenhangen in Om de kinderen behandeld, maar de vervelende dialogen en de geringe echte betrokkenheid doen de lezer afhaken. Carry van Bruggen is pas op haar best als ze de meer psychologische kanten van de man-vrouwrelatie aan de orde stelt, waarbij problemen centraal staan die pas in de tweede emancipatiegolf meer aandacht hebben gekregen. Een van die problemen loopt als een rode draad door haar werk en wordt al heel duidelijk geformuleerd in Heleen: ‘Je moet niet gelooven, wat ze soms zeggen, dat wij meisjes door onze vrijmaking en geestelijke groei, onze zoogenaamde emancipatie, in ons wezen veranderd zijn, en dat we geen heer en meester meer begeeren om boven ons te zien en te dienen, want het is niet zoo.’

Vooral in Heleen en in De coquette vrouw treffen we het type vrouw dat op een moeizame wijze geestelijke en maatschappelijke onafhankelijkheid tracht te combineren met emotionele afhankelijkheid van de man. De strategie die hierbij wordt ontwikkeld is in fasen te verdelen. Er is iedere keer sprake van een onzekere vrouw die zich geïsoleerd voelt en niet begrepen door haar omgeving; ze kampt met een groot gebrek aan basisvertrouwen. Ze leeft pas op als er mannen in de buurt zijn. Vrouwen betekenen weinig voor haar, sommigen verafschuwt ze zelfs. Als ze soms kontakt heeft met een vrouw, dan is het vooral om via haar in kontakt te komen met de man. Vooral met de ogen bekoort ze de mannen. Ze kiest een van de mannen als haar held (dikwijls artsen en oudere mannen), ‘teneinde daarna zichzelf in vlekkeloosheid te volmaken en hem waardig te zijn.’ Ze speelt in op de zucht van mannen de meerdere te willen zijn. Ze speelde ‘met een blijden glimlach het spelletje van den sterken, wijzen man en het kleine, onderworpen meisje, om hem te behagen.’ Op een bepaalde wijze heeft deze coquette vrouw of allumeuse, zoals ze schamper door haar omgeving wordt genoemd, het initiatief. In Heleen wordt dit spel zelfs beschreven in militaire, strategische termen, waarbij de heldin zich vergelijkt met een veldheer en soldaat. De ideale situatie is een bijna sado-masochistisch tafereel: ‘Ik heb gedroomd van den man, die mij aan zijn voeten zou kunnen zien, zonder mij als zijn slavin te behandelen. Brak hij mijn lieflijk spel en deed het toch, ik zou mij oprichten en wurgen’. Aan Frans Coenen, aan wie Carry van Bruggen Heleen heeft opgedragen, schrijft ze in een schitterende brief van 12 februari 1912: ‘Die drang om te vereeren is misschien het mannelijke in mij en als dit zich keeren mag naar wat jij vrouwelijk in je hebt dan is het voor ons beiden goed. Hoe dwaas het ook klinken mag, ik voel zelfs een drang om je te beschermen zooals een schildknaap zijn ridder beschermt’.

[p. 54]

Deze brief correspondeert in vele opzichten met de brief op het einde van Heleen waarin de vrouwelijke hoofdfiguur op een navran te wijze om liefde smeekt van de man. Heleen bekent dat ze naast kind en meisje ook man en jongen voor haar geliefde wil zijn.

De strategie die hier wordt uitgestippeld is een vertwijfelde poging om het ‘vrouwelijke’, het passieve en masochistische van haar persoonlijkheid enigszins in harmonie te brengen met het ‘mannelijke’, het aktieve deel waar ook een drang is naar zelfbehoud en macht. Maar het is een riskant spel dat gespeeld wordt, het is dansen op een koord: de levensdrift (zeg maar libido) kan onmiddellijk omslaan in doodsdrift. (zie Prometheus) Verder maakt het haar angstig en onzeker dat ze niet weet hoe de man reageert op het spel dat hem gedikteerd wordt. Hij moet de vrouw aan de ene kant behandelen als slavin, aan de andere kant, op geestelijk niveau, als onafhankelijke vrouw. Voor hem ‘doodstraf’ door wurging als hij faalt. Maar het grootste probleem voor hem is dat de coquette vrouw, deze allumeuse, zich niet binden wil: de slavin aan zijn voeten lonkt alweer naar een andere meester.

Kees van Bruggen, die in 1917 van Carry scheidde, lijkt in twee romans te reageren op de ervaringen in zijn vroeger huwelijk. In 1918 publiceert hij een roman die de ironische titel Een goed huwelijk heeft. Hoofdpersoon is Judith, tot de naam toe (denk aan Holofernes en Judith) het prototype van de ‘femme fatale’ uit de 19e eeuwse literatuur. Als een geslepen tijgerin ligt ze maar wulps en verleidelijk op een divan intrigues te bedenken om mannen te strikken. Ze heeft voortdurend adoratie nodig en is sexueel niet in staat zich te geven. Haar slachtoffer is een rijke, naïeve, passieve dichter die - hoe kan het anders - Jozef heet. De verschijning van de fatale, wrekende vrouw in de literatuur is zeker voor 'n deel te verklaren uit het feit dat de man zich bedreigd voelt door de onafhankelijke en geëmancipeerde vrouw. Ook in het gedrag van de coquette vrouw zit iets emancipatorisch. Dat Carry van Bruggen dit zo zag blijkt uit een essay Twee moderne vrouwen. Hierin bespreekt ze enthousiast een roman van Marie Väerting Hasskamps Anna, waarin de heldin twee mannen tegelijk liefheeft. Zij kiest als ‘coquette’ vrouw voor de vrije liefde en tegen het huwelijk en weigert daarmee te voldoen aan een eenzijdig mannenideaal waarin de vrouw kuis, monogaam, trouw en voor alles moeder moet zijn. Tegenover vele voorbeelden van mannelijke individualisten is dit type vrouw een voorbeeld van een vrouwelijke Prometheus: ‘Individualist is ze, als “mensch” tegenover zichzelf en haar omgeving, als “vrouw” tegenover den man’.

Tien jaar na Een goed huwelijk verschijnt ook van Kees van Bruggen De verlaten man, waarvan de titel een toespeling lijkt te zijn op Carry van Bruggens De verlatene. De roman vertelt het leven van een cynische man na zijn scheiding die de grootste moeite heeft om de vrouwen van zich af te houden en wiens ex-vrouw wordt beschreven als iemand die er op uit is de mannen te prikkelen maar hen van zich afstoot als ze willen toehappen.

Carry van Bruggen in Deli.

Het onvermogen van de allumeuse om zich te binden wordt door Carry van Bruggen of haar literaire afsplitsingen ook verklaard uit de hoge opvatting die zij hebben van de liefde. Wat voor anderen God is, is voor haar de Liefde met een hoofdletter L. In De coquette vrouw zegt een man tegen Ina: ‘in jou is een bijzonder sterk Eeuwigheids-heimwee, dat je telkens en telkens weer in wat je “liefde” noemde, hebt willen bevredigen.’ In de roman Een kunstenaar, gepubliceerd in 1921 onder het pseudoniem Justine Abbing, wordt deze hogere Liefde verbonden met kunst. De vrouwelijke hoofdpersoon heeft in deze roman te kiezen tussen de praktische en op redelijkheid gebaseerde genegenheid van een ijverig zakenman en de onrustige en wisselvallige liefde van een kunstenaar. Ze kiest voor de laatste liefde, omdat deze in haar ogen meer niveau heeft. Ze blijft alleen achter en is verder niet bereid ooit nog een huwelijk te beginnen, maar ze heeft door haar relatie met een kunstenaar iets geproefd van de diepere betekenis van de liefde, het ‘ongestilde verlangen’ naar de Eeuwigheid.

Dat klinkt natuurlijk allemaal erg mooi, maar er zit een addertje onder het gras. Het onvermogen een duurzame relatie te hebben, de dwang blitsend met de ogen kontakt te zoeken met steeds andere mannen en deze op het moment suprème in de steek te laten, is een klassiek gedragspatroon dat uitvoerig in de psychoanalyse beschreven is. Het beruchte en beroemde arti-

[p. 55]

kel van Karl Abraham uit 1920: Manifestations of the Female Castration Complex behandelt het gedrag van de allumeuse en ziet het als een neurotische transformatie van het vrouwelijk castratiecomplex. Het zich gecastreerd voelen gaat gepaard met sexuele stoornissen, tot frigiditeit toe.

Dit laatste aspekt komt voor het eerst goed aan bod bij Carry van Bruggen in haar roman Eva, verschenen in 1927. In deze roman waarvan de boeiende, associatieve stijl zeer opmerkelijk is, staat de sexualiteit centraal. De sexualiteit zoals Eva die beleeft, kan misschien het best worden weergegeven door het plechtige citaat uit Van Eedens Johannes Viator, dat enige malen door Eva wordt aangehaald: ‘alleen liefde in hoogste spanning, sterker dan alles in de ziel, maakt lijfsverlangen goed.’ Al het andere is ontucht en overspel.

Aan sexualiteit is voor Eva angst, schaamte en vernedering verbonden. Er is schaamte voor het eigen lichaam, schaamte voor de arts die haar onderzoekt, schaamte voor de wijze waarop anderen openlijk over menstruatie spreken, schaamte voor haar man en de arts bij het baren van haar kind.

Dit alles belet Eva de idealiserende ‘hogere’ Liefde in harmonie te brengen met de lichamelijke liefde. In een hoofdstuk dat aan de dood van haar tweelingbroer gewijd is, spreekt Eva met haar schoonzuster over het masochisme en de homosexualiteit van haar broer. Ze bekent dan dat ze, hoewel getrouwd en moeder van twee kinderen, niet weet wat het normale, het natuurlijke in de man-vrouwrelatie is. Ze overdenkt dan haar frigiditeit en haar allumeuse zijn: ‘Mijzelf, enkel mijzelf, altijd mijzelf zocht ik aan te steken. Maar de ander ontbrandde en ik bleef koud. Koud. Nu denk ik zelf dat mannen-woord.’ Met haar frigiditeit is zij natuurlijk niet alleen het produkt van een Victoriaanse moraal die er vanuit ging dat de vrouw geen zinnelijkheid had of mocht hebben. Haar frigiditeit kan natuurlijk ook geïnterpreteerd worden als een van de defensieve vrouwelijke ‘krijgslisten’ om niet te hoeven capituleren voor de patriarchale macht. Volgens de psychoanalytici is frigiditeit in verband te brengen met de onbewuste wens van de vrouw man te zijn. We hebben in het voorafgaande bij de beschrijving van het gedrag van de allumeuse reeds kunnen konstateren hoe zeer die wens aanwezig is. De roman Eva is door de associatieve stijl en de vele passages in de monologue intérieur nog meer gedetailleerd en informatief over dit onderwerp.

Eén lijn in de roman Eva houdt verband met het angstige gevoel gecastreerd te zijn of te worden. Sleutelwoorden in die passages zijn ‘bijten’, ‘snijden’, ‘gewond zijn’ enz. Enkele voorbeelden. Het afbreken van een relatie met een enigszins lesbische vriendin die in Eva graag een jongen wil zien, wordt als volgt beschreven: ‘er waren al dagen vooral geweest, dat ze nauwelijks meer groette, het ruk te iets uit en een bloedende holte bleef, maar ze kan niet Andy's jongen zijn, ze wil een meisje zijn.’ Interessant is dat deze passage in het derde hoofdstuk onmiddellijk voorafgegaan wordt door een passage waarin een wrede vader en zijn dochter centraal staan. En deze dochter met haar witte schort wordt door Eva geassocieerd met een witte prop papier die ritselt en spartelt ‘als onder een harde hand gevangen’. Er is verder herhaaldelijk sprake van ‘bijtend licht’ (en licht is in deze roman met man en vader verbonden) en van de angst op een operatietafel gelegd te worden voor een operatie of onderzoek. Dit alles komt voor in een passage waarin Eva zich voorstelt een jongen te zijn.

Ook in Heleen al komen castratiebeelden voor. Heleen konstateert op een gegeven moment dat ‘haar drang naar onderzoek omtrent de waarde van elk klein ding haar als een gedwongen handeling in zijn macht heeft.’

Ze voelt zich als in een eendenkooi gedreven. (In Eva het beeld dat verbonden is met de overweldiging door de man). Ze voelt zich veroordeeld in het ‘verdoemde licht’ te gaan dat overal doordringt en waarin ‘ieder ding zijn naakte nietigheid toont’. (...) ‘Nergens een vastheid om tegen te steunen-, ze greep met handen om stut aan 't eigen lijf, haar vingers omvatten damp en ijlte, naderden en ontmoetten elkaar en wrongen zich samen in hun wanhoop. Het gevoel van haar persoonlijkheid was haar ontvloeid, bijwijlen bestond ze niet langer voor zichzelf’. Er is het verlangen dat het gemis, de leem te opgevuld zal worden. Volgens de freudianen is er bij het kleine meisje de verwachting dat het gemis door vader goedgemaakt zal worden, later wordt de verwachting verplaatst naar de geliefde. In Heleen: ‘wat was er van dat verlangen, dat verwachten, naar wonderen die niet bestonden, naar een heerlijkheid die nimmer verscheen? Dat wat jonge levens vervulde en opzwol tot ze trillend en warm opstegen de wijdte in..., een holte, een leegte, een ongrijpbaar niets...?’

Voor een belangrijk deel is de strategie van de allumeuse met het steeds wisselen van de partner gericht op de verwachting dat het gemisopgevuld zal worden. In Eva zoekt Eva tijdens een concert kontakt met een man door middel van de ogen (het fixeren met de ogen zou volgens Abraham, Freud e.a. een uitdrukking van mannelijkheid zijn, een vervanging van de penis). Eva voelt daarbij dat de tegenstelling in de sexe verdwijnt: ‘onze oogen hebben tot elkaar gesproken en ik was geen meisje en hij was geen man’ (...) ‘Diepe oogen, donkere zwarte oogen hebben mij verlost, mij bevrijd, mij in mijn eer hersteld. De palen staan er weer in krachtige, klemmende aarde’. Het blijkt zonder meer dat waar de man niet direkt met de sexualiteit wordt verbonden door de vrouw, dit door haar ervaren wordt als een herstel van haar eigenwaarde en een bekrachtiging van haar identiteit. Wanneer echter de sexualiteit in het spel komt, dan voelt zij zich als vrouw vernederd en ervaart zij haar lichaam als inferieur. Voor een deel is het verwaarlozen van het terrein van de sexualiteit een faktor van belang geweest in het leven van Carry van Bruggen. Sprekend over de sexualiteit zegt haar alter ego Eva: ‘Overal heb ik mijn weg gevonden, mijn wetten gesteld, van de algemeene wegen af, buiten de algemeene wetten om -, in dit eene gebied alleen heb ik nooit iets geweten, nooit iets begrepen.’

Eva bekent dit aan de vrouw van haar ‘tweelingbroer’ David, aan wiens dood een geheel hoofdstuk in de roman is gewijd. Aan

[p. 56]

deze ‘tweelingbroer’ - in werkelijkheid waren Carry en Jacob Israël de Haan geen tweelingen maar alleen in hetzelfde jaar geboren - heeft Eva zich als vrouw gespiegeld. Er is behalve van een grote band met haar broer ook sprake van rivaliteit. Als haar broer onderwijzer kan worden, dan is Eva daar jaloers op: ‘Zoo vaart zijn leven als een vuurpijl boven het hare uit-, want voor haar is “toekomst” niets meer dan je ziet door een matglazen raam’. In de wedijverende relatie tussen de tweelingen wordt naar een compromis gezocht. Dit compromis wordt gevonden in de fantasiefiguur die ze beiden scheppen: een zieke jongen die aan David zogenaamd zijn gedichten toevertrouwt, gedichten die in werkelijkheid door David zelf zijn gemaakt. David die zich als man kleiner wil maken en Eva die zich als vrouw wil opheffen uit haar vernederende positie vinden elkaar in de figuur van de zieke jongen. Toen de broer stierf leek het broze evenwicht verstoord. Er is voor mij een dwingend verband tussen de dood van haar tweelingbroer, haar mannelijke wederhelft, en haar overgave als vrouw op het einde van de roman. De levensdrift slaat daarover in doodsdrift, de vuurstelende Prometheus laat zich ketenen, de ogen van de allumeuse stralen niet meer en zijn gesloten...

Eva is de laatste publikatie geweest van Carry van Bruggen. Daarna lijdt ze aan depressies, verblijft in verschillende inrichtingen en sterft ten slotte in 1932 na het innemen van een grote dosis slaapmiddelen.

‘Al wat door mannen over vrouwen is geschreven moet als verdacht worden beschouwd omdat ze zowel rechter als partij in het geschil zijn’. Ik moet aan dit motto in Le deuxième sexe van Simone de Beauvoir denken bij het overlezen van wat ik tot nu toe geschreven heb. Dit fragmentarische portret van Carry van Bruggen lijkt teveel op een psychiatrische beschrijving van een ‘hysterische’ vrouw met als einddiagnose: sexueel gefrustreerd, frigide en boordevol penisnijd. Ik zit wat dat betreft helemaal in het straatje van sommige analytici die met een verbluffend gemak de vrouw die afwijkt van het ‘normale’ een kastratiecomplex in de schoenen schuiven.

Ik weet dat over Freuds psychologie van de vrouw zeer verdeeld wordt gedacht door feministen. Tegenover de waardering van bijvoorbeeld Juliet Mitchell staat de verguizing van Kate Millett, die in haar Sexual Politics de vloer aanveegt met Freud. Toch is ook voor Millett het freudiaanse paradigma als beschrijving van de positie van de vrouw in een patriarchale maatschappij niet zonder verdienste. Ik weet dat ik me op glad ijs begeef als ik de psychoanalyse te hulp roep bij het interpreteren van het literair werk van een vrouw. Maar hoe had ik anders de ‘neurotische’ kant van Carry van Bruggens persoonlijkheid kunnen beschrijven? Dat ik echter op die kant van haar persoonlijkheid het volle licht laat schijnen zal meer met mezelf en met mijn postitie als man te maken hebben dan ik in feite wil. Tot slot nog dit. Na het lezen van Carry van Bruggens totale oeuvre, zeer ongelijk in kwaliteit, blijft voor mij het beeld over van een wanhopige vrouw die met grote intensiteit en moed heeft gevochten tegen vele verstarde en dogmatische vormen van een patriarchale samenleving; een samenleving die het zover kon laten komen dat vrouwen - en men kan Carry voor ogen houden - gaan haten wat ze zijn en nijd hebben over wat ze niet zijn. Dat haar strijd ten slotte moest mislukken komt voor een deel omdat ze als opstandige vrouwelijke Prometheus te laat begreep dat vader Zeus zich kan vermommen, dat patriarchale machtsverhoudingen, juist omdat ze zo ‘natuurlijk’ en ‘normaal’ lijken, een deel van ons bewustzijn gaan bepalen, jazelfs ons onbewuste gevoelsleven gaan beheersen.

Kees en Carry van Bruggen met hun beide kinderen; op de 2de rij Jacob Israël de Haan en een vriendinnetje van Mop van Bruggen.