De Revisor. Jaargang 4

Zien Wesly en Geurts hetzelfde wel goed?

In zijn wat late recensie van Geurts' Feit en Theorie (zie De Revisor IV/1) vertelt Wesly dat hij het niet eens kan zijn met Geurts' visie op objektiviteit. Wesly's andere zienswijze blijkt al in zijn eerste alinea: in zijn ogen is wat door bisschop Gijsen en Casanova gezien wordt hetzelfde, zij het dat de waarneming ervan door ieders verwachtingen is gekleurd; Geurts' opvatting is dat juist vanwege die kleuring verschillende vrouwen gezien worden, slechts de waarneming van heur voorbijschrijden is voor beiden onontkoombaar.

Wesly's onterechte bezwaren tegen Feit en Theorie. die ik eerst zal ontkrachten, zijn voor mij een aanleiding ook het begrip van objektiviteit, subjektiviteit en intersubjektiviteit van Geurts in een beter daglicht te stellen.

Wesly's oegen zijn overbodig

Wesly beweert dat verwachtingen of achtergrondkennis in de twee voorbeelden die hij uit Feit en Theorie aanhaalt niet opdezelfde manier meespelen in de waarneming. Geurts stelt nergens dat dit wel zo zou zijn, hij zegt alleen dat ze een rol spelen en haalt zelf dan een reeks van elf voorbeelden aan (Goltzius is het derde en Kamerlingh Onnes het elfde; blz. 37-44) - elf verschillende rollen en Wesly mag er nog zoveel bijverzinnen als hij wil.

Als ik Wesly goed begrijp - zijn niet erg heldere betoogtrant maakt dat moeilijk - is het een feit dat een walvis geen oren heeft, zodat Goltzius er niet omheen kan en noodzakerlijkerwijs (& verbaasd) zijn ‘theorie’ moet herzien. Een foute konstatering dat het kookpunt van helium 5,3° of 3,1° is behoeft niet noodzakerlijkerwijs tot herziening van Kamerlingh Onnes' theorie achter zijn meting te leiden, omdat vanwege die zeer ingewikkelde theorie het helemaal niet zo zeker is wat er uit de meting komt rollen. Bij de meting van het kookpunt van helium kun je nauwelijks van een feit spreken en als het een fout meetgegeven betreft zal Kamerlingh Onnes niet verbaasd zijn.

Het gaat Wesly om de verhouding tussen feit en theorie en hij wil een feit opvatten als zoveel mogelijk ervaringsonafhankelijk en onbetwijfelbaar, wat heet: objektief. Dat is pre-

[p. 73]

cies wat Geurts bestrijdt. Immers, het feit dat een walvis geen oren heeft berust op de verwachtingen van de anderen die Goltzius op zijn fout attenderen en op hun en zijn achtergrondkennis omtrent het verschil tussen oren en bijv. vinnen; dit feit is binnen de ‘theorie’ van al die anderen en op grond van zijn eigen achtergrondkennis waar (‘verantwoord’ zegt Geurts, blz. 57) en Goltzius wordt zo wel gedwongen het als waar, als feit te aksepteren, wil hij zichzelf niet buitenspel zetten. Dat is de hele betekenis van feit en noodzakelijkerwijs, die net zo weinig te maken heeft met ervaringsonafhankelijkheid en wat heet objektieve onbetwijfelbaarheid als het gemeten kookpunt van helium.

Wat betreft Kamerlingh Onnes - waarom zou hij niet verbaasd hebben hoeven zijn als iemand zegt dat 3,1° en 5,3° fout zijn? Zijn meting steunt mede op de verwachting dat hij geen rekenfouten of fouten in eksperimentele opstelling heeft gemaakt. Helpt iemand hem aan het inzicht - dat steunt op hun beider achtergrondkennis (‘theorie’) van foutloos rekenen en korrekte opstellingen maken - dat dit wel het geval is, dan zal Kamerlingh Onnes even noodzakelijkerwijze als Goltzius die fouten verbeteren. Hij zal 3,1° of 5,3° als feit verwerpen en, wanneer er nu 4,2° uitkomt, dit als feit aksepteren. Mocht de ander ook 4,2° fout noemen dan zal hij Kamerlingh Onnes moeten gaan overtuigen van de zijns inziens foute theorie achter de meting (d.i. de neerslag van Kamerlingh Onnes' verwachting) om te bereiken dat Kamerlingh Onnes zijn theorie vervangt door een andere, zijns inziens betere, en daarmee 4,2° als het feit laat varen. De moraal: feiten staan en vallen afhankelijk van hun theorie, deze verhouding laat Geurts duidelijk uitkomen. Feiten hebben niets uit te staan met een ervaringsonafhankelijke wereld en alles met verwachtingen en achtergrondkennis. ‘Het komt tenslotte (sic!, pw) vóór dat we iets heel anders waarnemen dan we verachten.’ Zeker, maar gezien het bovenstaande is dit geen argument tegen Geurts of voor een onbetwijfelbare, objektieve wereld; - het is zelfs geen argument. Geurts mag dus toch zijn vergaande konklusies trekken, en heel wat gerechtvaardigder klinkt dit ‘toch’ dan Wesly's ‘Want het is toch nogal extreem om te poneren dat (...)’, dat ook alle steun van argumenten mist. Geurts betoogt terecht dat men teveel van een natuurwetenschapper verwacht als men van hem wil vernemen hoe een ervaringsonafhankelijke wereld er uit ziet. Een dergelijke wereld ‘ziet er niet uit’, er valt via de zintuigen niets aan waar te nemen; heb je er toch kennis van dan is die buiten je ogen om ontstaan. Dat Wesly zelf dan ook niet meer weet waar hij het over heeft blijkt uit de aanhalingstekens die nu onverwachts rond ‘objektief’ verschijnen. ‘(...), maar het feit dat we een eind die kant op kunnen gaan [welke kant, de “objektieve”?, welke feit?, pw] bewijst mijns inziens (...)’ Bewezen wordt er mijns inziens alleen dat Wesly zijn ogen niet gebruikt.

Nog zo'n onontkoombaar sterk argument is de mededeling dat het ‘toch’ niet te ontkennen valt dat er nu en dan vooruitgang in de wetenschap is. Dergelijke vage beweringen vallen nooit zinnig te ontkennen, noch te bevestigen. Betrek vooruitgang op een kriterium, Wesly - maak eerst duidelijk wat voor- en achteruit, links- en rechtsom is en roep niet verbaasd uit dat zo'n kriterium ook al relativisties blijkt! Maar juist dàt relativisme behoedt ons voor waarheden als koeien, die niets anders zijn dan projekties, konstrukties, verwachtingen en vooral vooroordelen!

n.b.: Het kriterium voor het geleerd hebben van een begrip is, evenals dat voor het begrepen hebben van wat een ander bedoelt, allebei weten hoe een reeks omschrijvingen kan worden voortgezet.

Kleurbegrip kan net zo goed kwantitatief zijn (: 600 nm) als massabegrip kwalitatief (: loodzwaar).

Geurts ziet links, ziet rechts en ziet het midden, maar vergeet dat het midden kriterium voor links en rechts is en dat hij het kriterium voor het midden is

Volgens Geurts brengt de kennende mens een struktuur aan overeenkomstig de mogelijkheden die hem zowel van de objekt- als van de subjektkant geboden worden (blz. 54). ‘De intersubjectiviteit van het ervaringsgegeven bestaat nu hierin dat de kennende mens, enerzijds gebonden aan de structureringsmogelijkheden aan objectzijde - “you cannot play a smile or a wink on the grammophone” (Hanson, 1958) - anderzijds deze structuur zó aanbrengt, als hij geleerd heeft haar aan te brengen [resp. objektiviteit en subjektiviteit, pw], en tot op zekere hoogte ook overeenkomstig de wijze waarop anderen die structuur aanbrengen.’ (blz. 63-64). De struktureringsmogelijkheden zijn dus noodzakelijkerwijs onontkoombaar binnen grenzen gesteld door subjektiviteit en intersubjektiviteit. ‘Iemand die weet wat met “rood” en “tomaat” bedoeld wordt, kan er moeilijk aan ontkomen om een tomaat rood te noemen, (...)’ (blz. 54). Subjektiviteit wordt begrensd door objektiviteit en intersubjektiviteit en intersubjektiviteit door subjektiviteit en objektiviteit. De drie karakteriseringen bekonkurreren elkaar niet, hebben ieder hun eigen inbreng en kunnen dan ook nooit afzonderlijk beschouwd worden, zij zijn in hun onderlinge samenhang volstrekt gelijkwaardig (blz. 14, 65). Ik bestrijd die gelijkwaardigheid, - ik specificeer hun samenhang als volgt: Bovengenoemde grenzen (‘gebonden’ en ‘geleerd’ en ‘weten’ in de citaten), die in het absoluut subjektieve geval de onontkoombaarheid van de

[p. 75]

rode tomaat zouden uitsluiten - Dit is een rode tomaat omdat ik dat vind en ik weet nooit of dat wat jij een rode tomaat noemt dat is wat ik een rode tomaat noem - en die in het absoluut objektieve geval niet hadden bestaan - dit is objektief, volstrekt onbetwijfelbaar een rode tomaat - zijn alleen dankzij de intersubjektieve overeenkomst in het aanbrengen van struktuur denkbaar en zinvol. Het is die intersubjektieve overeenkomst die de mogelijkheden van objekt- en subjekt kant bepaalt, en voor objektiviteit en subjektiviteit valt een analoog verhaal niet te rechtvaardigen omdat over hun grenzen niet zinvol gesproken kan worden als niet intersubjektiviteit al voorondersteld is.

You cannot play a smile or a wink on the grammophone houdt een beperking aan de objektzijde in omdat wij genoemde objekten zodanig hebben leren ordenen overeenkomstig de ordening van anderen, dat deze konventie de beperking onontkoombaar maakt. Noodzakelijkerwijs struktureer ik zo omdat ik mezelf buiten spel zou zetten als ik beweer dat ik wel een knipoog op een grammofoon kan afspelen - men verstaat mij niet meer, t.o.v. hen verval ik in een absoluut subjektivisme. In deze samenhang alleen ontbreekt aan de inbreng van objekt- en subjektkant elk mystiek geurtje.

Beland ik in het gezelschap van lieden waar die strukturering inderdaad zinvol is - men leert mij deze - dan wordt het niet kunnen afspelen van een knipoog of glimlach heel wat minder onontkoombaar. Dit gezelschap is echter onvoorstelbaar zolang ik er geen kennis mee gemaakt (sic!) heb en er valt dus geen zinnig woord te zeggen omtrent zijn eventuele bestaan, wat dat ook moge betekenen.

De moraal weer: intersubjektiviteit gaat, als kriterium, vooraf aan subjektiviteit en objektiviteit en niet anders; zo ontzettend relatief zijn de laatste twee. Bovendien valt er over veranderingen in het geheel van konventies niets zinnigs meer te zeggen omdat zij samenvallen met ons totale voorstellingsvermogen - ook het krite rium voor een dergelijke verandering, dat immers buiten het geheel van alle konventies zou moeten liggen, is onvoorstelbaar. Alleen met behulp van veranderlijke konventies kan men van veranderingen in andere konventies spreken: dit is de zeer, zeer relativistiese konklusie van dit verhaal.

Voor lezers van de Philosophische Untersuchungen van Wittgenstein zullen mijn laatste twee alinea's bekender in de oren klinken.

Paul Wijdeveld