De Revisor. Jaargang 4

[p. 69]

[Gemengde gevoelens]

De kritische afgang

‘En die er als een bejaarde mopshond uitziende vrouw, kom, hoe heette ze ook al weer, van dat autobiografische boek in keukenmeidenstijl, nou ja, u weet vast wel wie ik bedoel, de naam wil me niet te binnen schieten...’

Dat durft iemand te schrijven die twee alinea's daarvoor de volgende zinnen aan elkaar rijgt: ‘In Amsterdam was het erg druk - Koninginnedag 1977 - en zeer vies. Ik wandelde via de Wallen in de richting van Oud-Zuid. Op de Wallen waren bijzonder veel mannen druk doende de schaarse missen achter de ramen te kiezen. Het viel werkelijk op dat er zo weinig meisjes achter de ramen zaten. Zouden zij soms ook meedingen naar de titel Miss Amsterdam?’ (reportage HP 7 mei, alle kursiveringen van mij).

En verderop: ‘Ik had graag even in de mond van de drummer gekeken. Zou daar nu nog kauwgom in aanwezig zijn geweest? Ik denk van niet, ik denk dat hij de gum al in 1957 uit de mond heeft gespuugd op driejarige leeftijd maar vergeten is op te houden met kauwen. (...) Ik denk dat deze drummer straks zelfs in zijn kist nog doorkauwt.’

Waar ben ik deze truttige opstelstijl de laatste maanden al niet tegengekomen, deze keukenmeidenstijl bij uitstek?

In Vrij Nederland van 5 maart bijvoorbeeld: ‘Ik ben blij dat ik, zo kort na Massa en Macht, deze autobiografie van Canetti heb gelezen. Ik schat Canetti nu eenmaal heel hoog, maar dat boek was een teleurstelling voor me. Die Gerettete Zunge is echter allerminst teleurstellend’ enz.

Naast dit gebabbel krijgen we een onafzienbare stortvloed van superlatieven te verwerken: ‘Buitengewoon indrukwekkend’, ‘heel opvallend’, ‘buitengewoon bezield’, ‘buitengewoon op gesteld’, ‘Bijzonder treffend’, ‘trillend van plezier’, ‘fenomenaal groot’, ‘Dit grandioze boek’, ‘een onvergetelijk portret’, ‘een groots boek, een meesterlijke autobiografie. Dat het boek zo buitengewoon indrukwekkend is...’ en andermaal ‘het onvergetelijk portret’.

Nauwelijks bekomen neem ik mijn toevlucht tot de HP van dezelfde datum, maar ook daar kan ik niet om de skribent heen. Nu schrijft hij over muziek. ‘Dat openingskwartet is zo goed dat men soms zelfs haast moet denken aan de ensembles uit “Cosi fan tutte”. In dit kwartet werd ik in de eerste plaats geboeid door de jongensachtige stem van Ileana Cotrubas, die in “Lo Sposo Deluso” verder helaas helemaal niets te zingen heeft. (...) deze Ileana Cotrubas heeft werkelijk een verrukkelijke, hoge, heldere stem die vooral in een ensemble prachtig klinkt. Maar ook de stem van de andere sopraan, Felicity Palmer, is een feest voor het gehoor. De aria van de vrouwenhater Pulcherio is mij vanzelfsprekend uit het hart gegrepen. Mozart heeft deze figuur met deze aria goed gekarakteriseerd.’

En hoor dan wat zo'n stilist tegen Hollands Diep (23 april) durft te zeggen: ‘In De Revisor zou ik bijvoorbeeld geen letter willen schrijven, dat tijdschrift wordt gemaakt door vervaardigers van kroonluchters die niet kunnen branden. En aan De Volkskrant heb ik een enorme hekel.’ Het komt niet bij hem op dat zo ongeveer de enige bladen die hem niet om bijdragen vragen, misschien niet van zijn stukken gediend zouden zijn. ‘Heftig kloppen van het hart moet Mozart wel heel erg hebben aangesproken want niet zodra is daar sprake van (...) of hij schrijft muziek waarvan je hart sneller gaat kloppen.’

Ik kan me tenminste niet voorstellen dat De Volkskrant iemand die zo met de pen en zijn emoties op de loop gaat, binnen korte tijd zulke verschillende stukken laat schrijven als over de niettoekenning van de Nijhoffprijs, de fiets in de Nederlandse literatuur, en Hilversum 4 - alle te vinden in het Cultureel Supplement van NRC-Handelsblad.

‘Waarom geen Nijhoffprijs’, daar mag ik niet teveel van zeggen, want het was het eerste stuk dat een verontwaardiging uitsprak, waarvan ik later zelf de woordvoerder werd. Ik heb de schrijver ervan opgebeld en om adhesie gevraagd voor de te ondernemen aktie. Maar niemand heeft zich zo overdreven uitgelaten, niemand heeft (weet ik nu) zulke loze kreten geslaakt als onze nationale puber: ‘Dit jaar de Nijhoffprijs opnieuw niet uitgereikt! Op dat bericht volgt eerst verbijstering en verslagenheid, daarna grote woede.’ (28 januari) Tjongejonge! Op 8 april volgt weer een voorpagina-artikel over ‘De fiets in de Nederlandse letterkunde’. De superlatieven en truttigheden zijn opnieuw niet van de lucht, maar daarnaast getuigt het van zo'n schoolmeesterachtige stelligheid op een terrein dat alleen met veel speurwerk kan worden overzien, dat de journalist het wel definitief van de wetenschapper lijkt te hebben gewonnen. En inderdaad, een week later liegen de ingezonden brieven er niet om. Onze journalist had de vermetelheid te schrijven: ‘Voor de Tweede Wereldoorlog werd de fiets slechts zelden genoemd’, terwijl hij had moeten schrijven: ‘Ik ken echter helaas slechts bijzonder weinig boeken van voor de Tweede Wereldoorlog waarin de fiets wordt genoemd.’ Dus schudt Mr. Brahn uit Groningen zonder moeite enkele literaire fiets-passages uit z'n mouw en besluit wat treurig: ‘Als meteen vier voorbeelden als deze me te binnen schieten, dan moet er ook vóór 1945 nog heel wat afgefietst zijn in onze literatuur.’

Vaneven grote zelfoverschatting getuigde het om zonder minu-

[p. 70]

tieus onderzoek (dat overigens van geen enkel belang zou zijn) te beweren ‘dat men bijvoorbeeld bij Van Schendel vergeefs naar één rijwiel zal zoeken’. Geschrokken van de ingezonden brieven en nieuwe vrezend, voegt de cultuurfilosoof nu zelf een kommentaar toe: ‘In mijn artikel (...) heb ik beweerd dat in het werk van Arthur van Schendel geen rijwiel te vinden is. Op het moment dat ik mijn bewering in druk voor mij zag herinnerde ik me opeens dat in Voorbijgaande Schaduwen wel degelijk en nog wel zeer uitgebreid sprake is van fietsen. Mijn excuses aan alle bewonderaars van Van Schendel.’

Excuses, ja, maar geen leergeld. In het Boekennummer van NRC-H van weer een week later (22 april) schrijft hij een zeer oppervlakkig stuk over ‘de opkomst van het korte verhaal’, met daarin de zinsnede: ‘Kooiman gebruikt in zijn verhalen wel zijn eigen naam, in zijn enige, prachtige roman Een romance niet.’ Maar Kooiman gebruikt in zijn ‘prachtige’ roman precies even vaak, namelijk weinig, zijn eigen naam als in sommige van zijn verhalen. De week daarop was dus wel weer een ingezonden brief te verwachten. Een hele degelijke dit keer: de debutant Frans Kellendonk legde de vinger op de wonde en tegelijk op het hele stuk. En passant wees A.M. Jansen uit Diemen de beste-jongen-uit-de-klas nog op de onjuistheid als zou Kafka's verhaal Die Verwandlung in één nacht geschreven zijn. Naschrift: ‘Jammer dat ik mij vergist heb bij Kooiman en bij Kafka. Ik heb weer eens te veel op mijn geheugen vertrouwd.’ Maar sinds wanneer kan een krant als NRC-H zich dit soort slagen in de lucht eigenlijk veroorloven?

Het indien mogelijk lulligste stuk stond in NRC-H van 15 april: ‘Hilversum 4 moet blijven, maar anders’. Tante Bet jammert: ‘Waarom is het nu echt niet mogelijk het programma tot tenminste acht uur voort te zetten (liefst nog langer maar tot acht uur is al een hele uitkomst daar om acht uur meestal aardige programma's beginnen op andere zenders?). Tijdens het koken, het avondeten en het rustig lezen van de krant zou het ontzettend plezierig zijn als we enigerlei vorm van klassieke muziek te horen zouden krijgen, juist zoals we vroeger op draadomroep 4 van zes tot acht zo vaak bijzonder aardige grammofoonplaten programma's konden horen.’ Zo gaat dit hele artikel ononderbroken door: ‘Als je om negen uur van huis gaat is het zeer prettig te weten dat op Hilversum 4 een theologische ether-leergang begint, dat verzacht de pijn om het van huis moeten gaan heel erg.’ ‘...en zelden of nooit iets dat echt goed of boeiend is. Soms kan er daarna nog een aardig programma komen, vaak helaas ook niet. Op zondag is er opmerkelijk weinig veranderd. We hebben er het programma Musica religiosa bijgekregen, een voortreffelijk programma en ook het programma Vroeg klassiek, een vervolg op het programma van vrijdag, is altijd plezierig om naar te luisteren. Het programma Für Elise is voor luisteraars die niets anders te doen hebben, die echt geconcentreerd kunnen luisteren. Ik denk dat het heel aardig is...’ enz. Nu turf ik tot het slot: ‘alleraardigste’, ‘voortreffelijke’, ‘prettigste’,
‘steevast rampzalig’, ‘nare’, ‘ergste’, ‘ergste’, ‘ergste’, ‘weerzinwekkend’,
‘zwaar beproefde’, ‘zwaar geslagen’ (het gaat nog steeds over muziek),
‘erger nog’, ‘gelukkig’, ‘prettig’, ‘prettiger’, ‘zeer plezierige’, ‘prachtige’. Dit in een artikel van 1500 woorden.

Pakken we nu een willekeurig artikel van de man-met-de-piep-stem en noteren we sec a) de truttigheden, b) de superlatieven, en c) de typische opstel- en schrijftaalwoorden als ‘echter’ i.p.v. ‘maar’, ‘reeds’ i.p.v. ‘al’,
‘zeer’ i.p.v. ‘heel’, ‘slechts’ i.p.v. ‘maar’, ‘daar’ i.p.v. ‘omdat’,
‘indien’ i.p.v. ‘als’, ‘stellig’, ‘immers’, ‘voorwaar’, ‘vooralsnog’, kortom al die stijlbloempjes waar het in zijn werk van wemelt en waarvan een beetje stilist weet dat ze zijn tekst een oubollig aanzien geven.

Ik prik, en het is geworden ‘Schubert en het lied’ in NRC-H van 8 april: ‘echter’, ‘meesterlijke’, ‘slechts’, ‘onvergetelijke’, ‘zeer’, ‘voorwaar’,
‘spoedig’, ‘werkelijk wel iets bijzonders’, ‘buitengewoon plezierig’,
‘echter’, ‘welhaast’, ‘ergerniswekkende en onduldbare’,
‘welhaast’, ‘ronduit verschrikkelijk’, ‘echt’, ‘prachtig’,
‘roerend mooi’, ‘stellig’, ‘onvergetelijk’, ‘ach, al die parels die je ophaalt’,
‘prachtig’, ‘geweldig’, ‘perfect’ in een artikel van 1500 woorden.

Nemen we tot slot het grote stuk over William Faulkner in de Boekenbijlage van VN van 30 april, een stuk dat opnieuw naar inhoud niets te bieden heeft dan één ellenlange optelsom van feiten en thema's en dat qua stijl de volgende bevindingen oplevert: ‘unieke’, ‘slechts’, ‘werkelijk’,
‘dan kun je je een bestaan zonder Faulkner zelfs niet meer voorstellen’,
‘buitengewoon’, ‘stellig’, ‘onvergetelijk’, ‘onbegrijpelijk’,
‘meest onvergetelijke’, ‘zeer’, ‘onvergetelijk’, ‘slechts’, ‘doemwaardig’,
‘onvoorstelbaar indringend’, ‘meest aangrijpende’, ‘reeds’, ‘doemwaardigheid’,
‘meest ingrijpende’, ‘zo ingrijpend’, ‘nooit zo indringend’,
‘een van de meest grootse en intense belevenissen’,
‘buitengewoon symbolische’, ‘diep tragische’, ‘stellig’,
‘nog nooit iemand’, ‘wellicht de geestigste’, ‘zeldzaam roerende’,
‘volstrekt valse’, ‘geweldige’, ‘overrompelende’, ‘dieper dan enig ander’,
‘meest indrukwekkend’, ‘adembenemend’.

De zoon-van-de-doodgraver die maar een boek hoeft op te pakken of een plaat te draaien om in hemelse en onuitsprekelijke sferen te belanden, zwelgt niettemin in wat hij ‘uitzichtloos pessimisme’ noemt. Juist die ellende geeft hem een kick - maar dan wel artistiek verpakt alstublieft. En dat is ‘stellig’ de diepste reden dat zovelen in middels op dit fenomeen zijn afgeknapt. Er

5e van rechts: ‘er als een bejaarde mopshond uitziende vrouw’

[p. 71]

‘er als een baby uitziende miet’

zit een misselijk makende tegenstrijdigheid tussen zijn opgewonden, extatische gevoelsuitstortingen en de aanhef van zijn artikel in Tirade's Van Oudshoornnummer: ‘Zodra het werk van een dichter of schrijver getypeerd wordt met de woorden “uitzichtloos pessimisme” of uitdrukkingen van een soortgelijke strekking, weet ik bijna zeker, zonder nog iets van de zo getypeerde auteur gelezen te hebben, dat dat voor mij één van de allergrootsten zal blijken te zijn.’ En zijn territorium op kleinzielige wijze verdedigend, haalt hij als volgt uit: ‘...niets ergert mij meer dan de achteloosheid waarmee bijvoorbeeld iemand als Kees Verheul over de “mislukte” roman In Memoriam spreekt.’ Wel, niets ergert míj meer dan de achteloosheid waarmee onze Van Oudshoorn-zwelger over de achteloosheid van Kees Verheul spreekt, iemand voor wie hij wat zorgvuldigheid betreft zijn schoolpetje zou kunnen afnemen.

In zijn VN-gesprek met Gerard van Westerloo (16-10-'76) bekent hij dat ‘een geweldige euforie’ hem overviel na Kousbroeks recensie van zijn laatste boek De kritische afstand. Dat gesprek, dat behoorlijk indruk op me had gemaakt, lijkt een keerpunt te zijn geworden. ‘Dat ik dat durf, zo'n interview.’ Sindsdien durft hij alles. Intussen heeft hij meer dan genoeg materiaal voor een verzamelturf die De kritische afgang zou moeten gaan heten. Misschien dat hij nog eens uit zijn euforie ontwaakt, deze nu ook nog kwaadaardig geworden ‘er als een baby uitziende miet, kom, hoe heette hij ook al weer, van die omslag in Hollands Diep tussen twee keukenmeiden, nou ja, u weet vast wel wie ik bedoel, de naam wil me niet te binnen schieten...’

Paul Beers