De Revisor. Jaargang 4

[p. 18]

Konrad Merz
Verhalen van een masseur

[p. 19]

Miskleur

Hij heette Gold en had hoofd pijn daar links, verkondigde de telefoon met zingende stem als met pianobegeleiding. Redden moest ik zijn eigen hoofd, beginnen moest ik direkt op dinsdag, beginnen moest ik om acht uur 's morgens.

De telefoon sloot z'n mond; ik opende mijn agenda, noteerde: Gold, hoofdpijn met pianobegeleiding, beginnen dinsdag, 8 uur. De volgende morgen stond hij daar, breed als mijn klerenkast, maar voller. Zijn gezicht was een dodenmasker, maar geestiger. Voor het geval deze uitrusting nog eens mode zou worden, weet u: Gold heeft dat ingevoerd.

Als u ook nog wilt weten waarom hij, Gold, uitgerekend mij als zijn masseur had uitgekozen op de schommelende konkurrentiemarkt van Amsterdam, neemt u dan s.v.p. kennis van het volgende: ten eerste komt hij uit Hamburg, kom ik uit Berlijn, zegt hij ‘S-trumpf’, zeg ik ‘Schtrumpf’. Maar is dat soms een reden? Ten tweede waren we een beetje misjpoge van elkaar in Holland - in Duitsland bestaat geen misjpoge meer, maar in Holland waren we verwant door de gegarandeerde dood, Hitler genaamd, die we eens overleefd hadden, ieder op eigen platvoeten. Ten derde is ook dat geen reden, meende ik. Daar stond hij, ten vierde, voor mij als een droom. Voorhoofd groen, neus lila, mond blauw - heeft u ooit zoiets gezien? Onafgeschminkte angstdroom uit de dode opera van onze Duitse geschiedenis. Gold? Altijd. Hoofdpijn? Altijd. En zijn tedere stem was die van een lyrische tenor, zelfs als hij stom bleef - ook altijd. Vanwege het groenigblauw op zijn ponem en nog veel onwaarschijnlijker vlekken op zijn dekblad werd hij miskleur genoemd, Moses Gold in sigaren.

‘Neemt u plaats onder mijn lamp, zware meneer Gold!’

Mijn stoel begon te trillen, mijn vinger ook. Stijve halzen had ik al veel onder handen gehad - een museum zou ik ermee kunnen inrichten - maar zo'n granieten nek als die van Gold?

‘Misschien ben ik te lang dood geweest,’ zong hij nu als met koorbegeleiding, ‘en wie bewijst me dat ik niet nóg dood ben daar links?’ Wat had u geantwoord op zoiets, mijn heren? Bij mij antwoordden direkt de vingertoppen van een masseur. De hand legde ik op die grafsteen die zich bij hem uitstrekte van hals tot achterste. De patiënt stelde mij zijn hoofdpijn ter beschikking; zijn botten koncerteerden daarbij een miserabel Miserere, alsof stenen zich aftelden op zijn achterkant. En omdat deze muziek zo onmuzikaal klonk, stak zijn voorkant een rede af over een sigaar. Voor hem, Gold, bestonden er twee soorten mannen op aarde: de ene rookt sigaar, de andere papier: ‘sigaretten of krantepapier’. Ik zweer u dat hij zich nooit aan mijn handen zou hebben toevertrouwd, als hij mij tot de tweede kategorie had gerekend. Zijn hoofd hing scheef als een verschoven portret, zijn halve hals hing onder mijn vingers, en alsof hij onder brandnetels zat riep hij uit: ‘Als u mij van mijn hoofdpijn geneest, krijgt u een kist havanna's gratis. 25 delicados, 6½ gulden per stuk.’ Toen hij het woord havanna uitsprak, bestond zijn neus uit een sigaar.

Omdat mijn eerste behandeling altijd tamelijk kort duurt en Gold toch zo'n lyrische tenor was, beëindigde hij zijn aria al gauw met gesloten ogen in groen. Mijn oren herinneren zich vandaag nog zijn beminnelijke tekst: ‘Sinds ik terug ben van de doden, kan ik 's nachts de hele aarde omhelzen. Maar kan ik 't? Elk bos, elke straat, elke rivier. Maar kan ik 't? In plaats daarvan omhels ik elke Eva, wanneer die zich door mij met Elise begroeten laat.’ Onder ons - wat 'n patiënt!

De volgende keer sleepte de rechterhelft van meneer Gold zijn linker mee, als een gestolen standbeeld. Tot nu toe had zijn hoofdpijn alleen maar trommel gespeeld, nu sloeg-ie pauken. Een aardig sukses voor mij. Het was acht uur 's morgens, een melkachtige vrijdagochtend. Gold zag eruit alsof hij nachtwake gehouden had onder een hemel met sterren als louter gouden medailles uit de laatste oorlog. Het groen op zijn voorhoofd was met lila beschilderd, het blauw op zijn mond was groen. Een mantel van parfum omfladderde hem als vleugels van een vrouw.

Als ouverture veroorloofde ik me de verkilde Gold daar links te koken met mijn hete fangozakken: een modderbad van kop tot kont. ‘Zeg eens, Gold, bent u getrouwd?’ Zijn masker hing naar links, zijn dodenmasker beluisterde zijn hoofdpijn. Zijn hals dampte erbij; de hele Gold ging in rook op. Zijn parfum rook naar avonturen, en Gold, mijn verre verwant, vertaalde die in zijn Hamburgse Hollands. Zeg ik: ben je getrouwd, zegt hij: met 'n station! De grijze stoomwolk op zijn hoofd werd zwart: zijn hoofdpijn hield een toespraak, en wat eruit kwam was een episode uit de Hitleroorlog. De plaats die hij noemde heette Schubin, en mij persoonlijk was het liever geweest als hij een andere naam had genoemd. In het bevroren Schubin achter het station had zich een ‘zaak’ afgespeeld, ‘de zaak met de 5 k.o.'s’, zoals Gold het betitelde. 5 mannenlijven stonden daar bijeen, gevangen als waren ze er één; te weinig aarde onder hun voeten, te veel stationsmuur achter hun rug; op de borst de 5 gele jodensterren. En voor hen verhief zich die SS-man, een Oostenrijkse dameskapper. ‘'s Zien of ik 't nog kan,’ met deze woorden begon hij op de 5 slachtoffers zijn ijzeren k.o.-slag uit te proberen: links nekgreep, rechtse hoek op de kin, en krrk. De mannen, verstijfd, vielen stuk voor stuk op het ijs, bleven liggen tot de nacht. Vriendelijk toonde zich alleen het duister, het knipte geen maan aan, geen sterren. En een van de vijf kon daarna nog zijn hoofd optillen, één - zwaarder dan een mens - verdween in 't zwart, één met cadeau gekregen nek, maar wat zeg ik - cadeau gekregen! Die ene was Moses Gold.

‘Sinds toen’, sprak Gold uit een mond van nu, en de rook danste om deze mond met verscheurde doeken.

‘In Schubin is mijn vader geboren,’ fluisterde ik.

‘Sinds toen,’ zei Gold.

Een mooi ‘sinds toen’ was dat bij hem. Twee verschillende soorten Gold liepen hier beneden in de schepping rond, geschapen door een dameskapper: de meneer Gold van de dag en de me-

[p. 20]

neer Gold van de nacht. Overdag was Gold dood, maar vriendelijk. 's Nachts gaf hij toe aan de wens opnieuw geboren te worden. Als je hem geloven mag, ligt hij nog steeds achter het station, en wat gebruikt hij voor de doorreis? Een vrouw. Als je hem geloven mag, kan alleen een vrouw de man gelegenheid bieden te bewijzen dat hij niet dood is. Gold, deze overlevende van onze opera-dynastie, is ertoe veroordeeld zich elke nacht door een andere Elise te laten kussen. Wie zal 't zeggen: in Europa bestaan misschien geen mannen meer; in elk geval is hij er, een man met een station in z'n rug; en welke vrouw zou haar 10 geboden niet laten lezen als zij hem, Gold, daarmee de kunst kan leren niet vermoord te zijn! Elk van deze kunstenaressen heette bij hem Elise. En zijn bijbehorende hoofdpijn vierde intussen zijn twintigste verjaardag.

Dat alles biechtte hij in de ongecensureerde oren van een masseur die zijn nachten met slapen doorbrengt. Mijn kokende modder was koud geworden op zijn botten; met beide handen tilde ik de fangozakken van zijn roodgegarneerde nek. Met twee vingertoppen bewoog ik langs de stenen poort van zijn 7 halswervels tot aan het midden.

Gold begon te steunen, een teken dat hij misschien ook overdag al iets minder dood was. Hij steunde, staarde met gezwollen ogen waaruit nog nacht blikte: ‘En u? Bent u getrouwd?’

‘Levenslang.’ Driemaal moest ik dat herhalen - voor deze brede bruidegom. Ach Gold, teveel ogen moet 'n mens dichtdoen als hij je zien wil. Jou behoort de nacht, ingepakt in telkens een andere vrouw, een uitgepakte. En wat behoort mij? Je hoofdpijn. ‘Luister, Gold, ieder van ons schiet soms nog iets te binnen. Dat is 't niet! 't Is een vlucht, hoort u?’ Geen antwoord. Tussen de kapotte kussens van zijn lippen stak een gat. ‘Hoort u, Gold!’ Nu pas merkte ik 't: zijn oren kon je helemaal geen woorden toestoppen; van achteren was hij doof, en van voren hoorde hij niets. Rook kwam uit het gat. Roken kan zo iemand wellicht ook zonder sigaar. Op dat moment klapte zijn mond open. Sinds wanneer mogen lijken gapen! Maar omdat ik dit gapen bestudeerd heb in onze eeuw, was het voor mij een teken dat zijn hoofdpijn misschien bereid was een pauze in te lassen. Had ik soms voor niets gewerkt? Intussen waren toch weken verstreken. De muur van Schubin, die bij hem overnachtte ‘van ponem tot popo’, die hele muur begon te wankelen; de steen van de dameskapper brokkelde af in de onvermoeibare handen van een masseur die in zijn slaap nooit sigaren rookt. En omdat ik hem, Gold, zo nastond, werd hij na 4 weken al veel minder lijk voor mij, en omdat ik hem zo nastond, marcheerde de hoofdpijn die uit hem emigreerde nu met zwepen en bazuinen mijn eigen hoofd binnen: reeds ontdekte ik dat de wereld vol Elises zit en vol mannengezichten met dodenmaskers. En omdat ik aan hetzelfde ongeneeslijke verleden leed als Gold, wilde ik dat van hem onvoorwaardelijk genezen: ‘Luister, Gold - teveel Elises, waarom zoveel! Weet u dat? Er zit teveel dameskapper in u, Gold!’ Ik weet niet meer wat ik allemaal voor raadgevingen over hem uitstortte. Maar ook al preekte ik alsof God alle sigaren op de wereld zou bestraften, echte havanna's inbegrepen, één ding moet ik zeggen: Gold was nooit beledigd, een eersteklas eigenschap als die een levend mens bewoont.

Daar verscheen hij op maandagmorgen in mijn zaak. Daar zat meneer Gold. Een parfum van vermoeide muskus hing over zijn naakte schouders als een ongewassen hemd.

Zijn monumentennek was vlees geworden, hij vroeg weer naar zijn wensen; bewegen kon hij zijn kin tot hij zelfs in zit kon zien wat ik zei. Zijn hoofdpijn had een kleine vakantie genomen. Ik hield de gezamenlijke werktuigen van mijn vingers voor de zwarte pupillen van Gold: ‘Goed.’ En weet u wat hij antwoordt? ‘Waarschijnlijk is het goede helemaal niet zo goed.’ Plotseling hoorde ik snelle stappen achter mijn deur. Een doffe donder klopte aan. Mijn deur wankelde alsof hij een buiging moest maken. Een vrouwelijke broek stond erachter, vleeskleurig met zwarte punten, overhandigde een brief: ‘Voor meneer Gold persoonlijk. Direkt. Ik wacht.’ De bezeten broek wasemde een geur van muskus uit, deze broek was een Elise die geen grenzen kent; had zich door Golds bewijzen laten amuseren, ongelogen in deze nacht. Maar wat zeg ik: ongelogen! Ik hield haar brief omhoog, blinken I iet ik hem voor Golds gezicht als het tiende gebod. Hij kijkt, beweegt zijn hoofd. Allemachtig, hebt u gezien hoe ver? Helaas gebruikte hij de soepele hals die ik hem bezorgd had voor een zo hard hoofdschudden als misschien alleen dodenmaskers zich kunnen veroorloven. Hij pakte de brief niet aan, zei niets, schudde alleen. Ik moest het geurende papier transporteren, ongeopend terug aan de afzendster. Deze nam de brief aan, stapte op, een dansende broek, een goede-nacht-broek met prikkelende knieën. Mag een broek zo lopen? Overdag?

Toen ik terugkwam stond Gold stijf overeind - als een standbeeld salueerde hij voor mij, zijn masseur. In zijn hand hield hij een kist sigaren: ‘Hier. 25 havanna's, 8 gulden per stuk, gratis voor jou. Mijn hoofdpijn heb ik wel onbeschadigd terug, daar links, maar mag ik van jou soms meer verwachten dan... bijvoorbeeld van God?’

In de deur keerde hij zich nog eenmaal om, kwam met zijn zware hoofd zo dicht bij het mijne dat hij met zijn voet op mijn voet stapte: ‘Antwoord, mesjokke masseur: als de nacht me bewijzen laat dat ik weer terug ben op aarde, ik, een levende - is dat een bewijs, ja of nee?’

Kon ik hem nog iets zeggen, ik met mijn doodvermoeide glimlach, in zijn dode oren?

Maar dan keek ik toch voor de laatste maal naar hem in mijn deur, Gold de kenner, de kunner, de koning met kleine gebreken, Moses Gold de miskleur: daar was het mij alsof achter zijn dodenmasker een nog veel doder masker stak, en zachtjes, dat ik 't zelf niet horen kon, zei ik:

‘Nee.’

[p. 21]

Dorp in Europa

In dit dorp had nog nooit een jood gewoond, uitgezonderd Christus en ik. Wij beiden bevonden ons daar in een onaangename situatie: hij hing aan het kruis, en ik bij een weduwe in de kast, verstopt voor Hitler. Hij, Christus, was katholiek geworden, bewoonde de kerk naast het kaashuis, bestond uit gips. Omdat ik zelf nog altijd jood was, bestond ik niet uit gips - bestond ik helemaal niet. En als ik daarom een traan vergoot, weende deze onzichtbaar. Hij, Christus, die daarginds, moest zijn tranen zichtbaar vergieten, twee stuks: de linker een lelie, de rechter een roos. En nu vraag ik u: heeft u ooit een jood meegemaakt die zijn rekening met tranen betaalt, en er spruiten snijbloemen uit op z'n Hollands? Misschien was hij, Christus, die daarginds, nooit een jood geweest en misschien altijd gips. Misschien had een joodse Christus in die tijden de gele ster gedragen, zichtbaar als voorgeschreven, en misschien... Maar zwijgen we daarover en spreken we over dit dorp: nietig was 't, waterig, een verloren zakdoek op aarde. Maar kunnen we daarover spreken als we erover zwijgen dat het verscheurd was, uitgerekend in naam van hem die zijn tranen goot tot een lelie links en een roos rechts?

Als u nu desondanks mijn rondleiding door dat oord wilt volgen, zal ik u laten zien wat u niet ziet. Bijvoorbeeld: de twee kerktorens, ons handelsmerk. Begraven zijn zij onder wolken waarin de tranen van heel Europa liggen ingebed. En wat ziet u? Niets. De koeien dromen, de mensen snurken, en wat ziet u? Minder dan niets. Maar ik bekijk dit dorp als geen andere sterfelijke, omdat ik 't bezichtigen mag met ogen die een weduwe daar voor me gered heeft, in haar kast en ernaast.

Water? Water! Uit water zijn we, tot water worden we; in de tussentijd groeten de vissen uit het kanaal en als dank worden ze bevorderd tot gebakken vis. Vastgekleefd zijn we aan het kanaal dat bij ons een produktie heeft van 50 vissen per dag; vastgenageld is ons dorp aan de twee kerktorens. En wat leest men af aan de spitsen? Spits zijn ze, krabben aan de wolken; de kleinere als 't scheermes van Klaas Kipper, de grotere als dat van Jan Been. Bij ons in 't dorp leest men geen romans, bij ons gaat men naar de kapper, hetzij naar Kipper hetzij naar Been, al naar de godsdienst van de betreffende baard. Als uw hoofd - laten we zeggen - van het etiket katholiek is voorzien, en u dat in de salon van Been durft vertonen, zal hij u niet zijn zeepschuim in 't gezicht smijten, maar zijn vloek. ‘Eruit met je Roomse kop!’, zal hij brommen met de bas van ons protestantse kerkkoor, ‘opsodemieteren naar kapper Kipper!’ Wat Kipper betreft kan ik alleen zeggen: het loont niet katholiek te worden, als je daarom bij hem je haar moet laten knippen.

Gaan we liever gelijk vier huizen verder, treden we binnen bij onze dorpsarts; een deur naast café Ooievaar. Maar past u op: als u deze dubbelbebrilde dokter laat zien hoe u door zijn deur naar binnen komt, heeft hij al in de gaten aan wat voor ziekte of gezondheid u lijdt. En wat zegt hij? Niets. Zijn mond is verzegeld met een beëdigde baard van zout en peper en toegestopt door een sigaar die hij ontvangen heeft als honorarium. Overigens is hij niet eens thuis.

Ja, hij genas mensen, was gek op paarden, zo was hij - onze dorpsdokter. Voor hem bestond er geen katholieke hoofdpijn en geen protestantse: alle ziekten van het dorp hoorden hem toe, benevens de helft van alle flessen wijn. Kort was hij als een Napoleon, alleen korter aangebonden: de enige Napoleon die ooit in ons plaatsje is ondergegaan.

Goed, u weet dus: het dorp spreekt met twee monden; onze baby's beginnen er al mee - bij de ene soort zuigelingen begeeft nummer een zich alleen dan in het moederlijf als de moeder nog niet getrouwd is. Een ware mode: een wijfje trouwt alleen als het bijpassende mannetje bewezen heeft dat het er een is. En wat moet ik u zeggen van de andere soort zuigelingen? Die begint met gehoorzamen: toegang verboden, tot hun ouders van meneer pastoor verlof hebben gekregen hun ouders te worden; maar daarna stort een heel voetbalteam op rij ui t dezelfde buik, meestal met nog twee reserves erbij. Over geboortes gesproken: ook bij de Internationale heeft onze dokter zich verdienstelijk gemaakt. Daar was immers die Max Wit bij ons ingetrokken, mager als zijn bibliotheek die uit twee boeken van Marx bestond, begraven in een omslag van de sprookjes van Grimm. Hij was de kommunist van het dorp, genaamd Max Honger. Met zijn vrouw samen: de Internationale. Een vrouw, niet groter dan een schoolmeisje van elf. Kinderen? Geen. Na 12 jaar samenwerken waren ze zo ver: zwanger de halve Internationale, zwaar de hele geboorte. Daar treedt de dokter aan; als een tweede vader treedt hij aan met zijn twee brillen. De eerste zet hij af, omdat hij niets ziet; de tweede zet hij af, omdat hij nog minder ziet. Na 13 uur verkondigt hij: ‘Honger, het wordt niks!’ Na 14 uur: ‘Honger, een zoon!’ Honger huilt, verheugt zich. De dokter huilt, schaamt zich: ‘Waarom huil je, Honger! Alsof jij het op deze verdomde wereld gebracht hebt’, smijt de deur dicht, rent weg, en de rode zakdoek van Honger waait uit zijn broekzak als 'n vlag.

Maar toen begon-ie te bloeden, die rode zakdoek in de zak van de dokter; hij begon te bloeden, omdat ene Hitler zich had uitgeroepen tot opperhoofd van Holland en zijn eigenzinnige dorpen. En waar het vroeger melk en eieren regende, daar regende het nu angst en slechte bekendmakingen in slecht Duits (wat alleen ik daar merkte in de kast van mijn weduwe), en verboden was alle rood en oranje. Van toen afliet onze dokter zijn patiënten huilen in de rode zakdoek, van toen af groetten de bloemen uit zijn tuin in felkleurig oranje, en zijn radio brulde verboden Engels als een bezopen Shakespeare. Nee, zegt hij, als de burgemeester met zijn zwarte snor hem verbiedt de zieken van het dorp te behandelen met rood en oranje; nee, zegt hij, als de snor hem gebiedt een Eerste Hulp-kursus te houden voor de Duitse ‘Winterhulp’. Ontslagen wordt, op staande voet, onze levenslange gemeente-arts. En welk antwoord bezorgt de dokter de burgemeester?

[p. 22]

Hij bezorgt hem een brief, de kortste brief ter wereld: ‘Ploert!’, getekend: Helder, arts.

Maar toen werden onze jaren toch vermoord, onze uren, sekonden, toen kregen de wolken toch rouwranden, zelfs boven ons dorp; en op een dag lonkte geen rood meer uit de zakdoek van onze arts en geen oranje meer uit zijn tuin. Op een dag had mijn dokter iets te verbergen. Een grijsaard met de blauwgrijs-gestreepte volle baard van Onzelieveheer; Dr. Samuelsohn, huisarts uit Amsterdam. Verstopt had hij die onder 't dak, verstopt achter de beschimmelde medicijnkast - helaas niet voor lang. Toen onze dokter op een morgen met zijn dampende surrogaat-thee kwam aangeklauterd, was de heimelijke bewoner voorgoed ingedut onder zijn gouden horlogeketting. Het lijk glimlachte in zijn liggende baard, de levende had zijn snor vol regen: ‘Maar luister toch eens, kollega!’ De kollega antwoordde niet, noch in 't Hollands, noch in 't Latijn, niet eens in 't Hebreeuws; de wind antwoordde, de storm. Alleen als nooit tevoren strompelde onze arme op pantoffels de trap af; zijn angst kreeg jenever, en zijn jenever kreeg angst. Daarbij moet u bedenken: met een levende jood had je toen al een hel te verwachten, maar die was nog je reinste luxe vergeleken met de moeilijkheden die een dode jood veroorzaakte, wanneer die de onbeschaamdheid had gehad zich niet te laten vermoorden volgens voorschrift.

De gestorvene droeg als doodshemd zijn hele uitrusting, inklusief jas, hoed en gouden horloge. Zelfs zijn geld droeg hij in zijn zak. Een kist kreeg hij niet te dragen. 's Avonds haalde onze dokter de goede mens van 't dorp, Gerrit Bunder, die juist melk aan 't karnen was in zijn vrijgezellenwoning, waar alles zo'n warboel was dat hij zei: ‘Je schaamt je als een inbreker binnenkomt.’ En als inbrekers sleepten die twee de dokter van de vliering naar beneden door een nacht die lispelde in 't Hebreeuws en vloekte in 't Duits. Stijf stond de stilte in 't huis, een toren met ingedeukte hoed. En het zwart hing naar beneden zonder ogen. Onze dokter hield de borst van zijn koude kollega omarmd, Gerrit Bunder de bungelende broekspijpen. Plotseling - midden op de trap - slaakte Dr. Samuelsohn een verschrikkelijke zucht. Ook dat nog. Gerrit Bunder stortte de trap af, het lijk zelf dacht daar helemaal niet aan, bleef staan in de lucht, bleef scheef staan in de omarming van de ontslagen gemeente-arts.

Toen Gerrit me dat alles later in 't oor fluisterde, zwoer hij zijn eed: de Amsterdamse huisarts had op zijn schedel gestampt met 100 voeten tegelijk. De schreeuw van Dr. Samuelsohn was overigens niets dan vergeten lucht die hem, de ondergaande jood, als laatste bazuin gebruikte om nog snel te ontsnappen. Onze dokter legde zijn kollega onbeschadigd neer in 't zwarte gras van de tuin. En als met moordenaarshanden moffelden die twee van 't dorp de zwijgende jood weg in de open wond van de aarde, schoffelden zand erover, dekten het af met gras. Van dat moment af keek de verboden Dr. Samuelsohn dag en nacht uit de tuin van onze arts; van dat moment af keek hij uit bloemen die rood waren van geronnen bloed, en de dode in zijn grasgroene jas ging tekeer met armen die bomen werden vol bungelende blaadjes als afgezaagde kindergezichten; en de jood veroorloofde zich bronchitis met zwarte vliegen te blazen onder de helmen van Duitse soldaten die bij het tuinhek loerden.

Van toen af kon onze dorpsdokter geen slaap meer vinden onder zijn oogleden. Moet ik nog vertellen hoe hij bedelen ging om een graf voor de uitgestoten Hebreeër, hoe hij bedelen ging onder de twee kerktorens? Eerst bij meneer pastoor - vanwege laatst. Had onze dokter laatst niet 's nachts het oog gered van de dikke zuster van de priester, toen zij daarmee in die verroeste spijker was gerend? Had hij het stervende oog niet laten herleven (met behulp van twee bandenlichters, zoals men zei) en dichtgenaaid als een maatkleermaker? Had de volgende dag de beroemde oogarts uit Amsterdam zich niet verwonderd: ‘Welke wonderdoener heeft dat klaargespeeld? Hij heeft uw oog gered.’ En welk antwoord permitteerde de pastoor zich tegenover die redder, toen deze zelf gered wilde worden van de dode jood in zijn tuin? Een nee, gegarneerd met vier maal helaas. En welk antwoord veroorloofde zich de roodharige dominee, die gepreekt had: ‘Lauw is niet warm, aandachtige gemeente, lauw is evenmin koud, lauw is in één woord: lauw!’ Hij antwoordde een nee in louter lauw.

En de wind heeft bevolen, en de storm heeft gekommandeerd. En de elementen raasden onvermoeibaar over de baard van Dr. Samuelsohn, alle dagen, die toen nachten waren. Totdat Hitler gedwongen was zijn zaak te sluiten en zijn filiaal in Holland ook. Vijf dagen daarna stond een zwarte wagen voor het huis van de dokter; daarop een krans van veel oranje en wat rood. En onze dokter blies het in alle ogen die hun nieuwsgierigheid in de doodkist boorden: ‘Het is Dr. Samuelsohn, mijn kollega. Hij begeeft zich nu naar Amsterdam voor zijn begrafenis.’

Familie van de Amsterdamse huisarts liep niet meer; onze dorpsdokter liep achter de kist met een geleende hoed op 't hoofd.

De tijd die afgesloten was, wordt ingeruild voor een die geopend werd, zo stond 't in de kranten. En omdat zelfs ik geopend mocht worden uit de kast van mijn weduwe, begon ik mijn eerste massagewinkel naast de salon van Jan Been. Niet om 't een of ander - maar de eerste klant die zich neerliet op mijn met nood papier bedekte behandelingsbed was de dokter. Zijn lucht kon de vrede niet vinden, zijn adem is te kort geworden in de oorlog met dat lijk dat in zijn tuin gegroeid was. En mij werd vergund het punt te zoeken onder zijn linker schouderblad, het zogenaamde astmapunt. Als ik van achteren op mijn dokter drukte, kreeg hij van voren weer lucht. En dan glimlachte hij alsof hij huilde met toegeknepen ogen, dan vergoot hij een traan links en een rechts, en hij riep uit: ‘Kollega Samuelsohn loenst uit m'n linker schouderblad!’

vertaling Paul Beers

Oorspronkelijke titels: ‘Fehlfarbe’ en ‘Dorf in Europa’ uit Der Mann der Hitler nicht erschossen hat (Agora Verlag; imp. Meulenhoff/Bruna, f 28,40)

De vertaling kwam tot stand in samenwerking met de auteur en zijn familie.