De Revisor. Jaargang 4

[p. 71]

[Boekbesprekingen]

Italiaanse literatuur in vertaling

De twee Italiaanse ‘minor classics’: I Fioretti di San Francesco en Le avventure di Pinocchio, die vorig najaar in het Nederlands vertaald zijn, hebben één ding met elkaar gemeen: het zijn beide - maar om volkomen verschillende redenen - literaire meesterwerkjes. En als zodanig verdienen ze onder de aandacht gebracht te worden van het Nederlandse lezerspubliek. Het ene verscheen onder de titel De Fioretti van Sint Franciscus, tegelijk met nog vier andere boeken van en over Franciscus van Assisi, bij uitgeverij Gottmer naar aanleiding van het feit dat het in 1976 zeveneneenhalve eeuw geleden was dat de heilige stierf; het andere kwam als Pinokkio uit bij de Arbeiderspers op grond van de onjuiste veronderstelling dat de Italiaanse versie ervan honderd jaar geleden voor het eerst gepubliceerd zou zijn. Beide uitgaven wil ik kort bespreken.

De academische vraag of Franciscus van Assisi beschouwd moet worden als een vertegenwoordiger van de middeleeuwen of als een voorloper van de renaissance, is voor de lezer van de Fioretti nauwelijks nog een vraag te noemen, zo evident dringt de heilige zich als middeleeuwer aan hem op. Heel het boek getuigt van Franciscus' onvoorwaardelijke gerichtheid op God, zijn verachting van het aardse, zijn aandacht voor ascese en gebed, zijn aanvaarding van de deugden van armoede, kuisheid en gehoorzaamheid, zaken die de renaissance nu niet direct in haar vaandel voerde, evenmin trouwens als ónze tijd. Het boek van de Fioretti - door de literatuurhistoricus Michael Babits ‘zweifellos das schönste Buch der Jahrzehnte nach Dante’ genoemd - is een anonieme bloemlezing van legenden over Franciscus en zijn eerste volgelingen, legenden die een wereld beschrijven waarin enerzijds mystieke extasen, visioenen en wonderen aan de orde van de dag zijn, maar waarin anderzijds ook een geloof tot uiting komt dat stoelt op de kracht van een zuivere en opofferende naastenliefde. Sommige van die legenden worden zo beeldend en levendig verteld dat ze tot gemeengoed geworden zijn van allen die de christelijke traditie in hun culturele bagage hebben. Wie heeft er nooit gehoord van Franciscus' preek tot de vogels, het verhaal van de wolf van Gubbio of de toespraak van Sint Antonius tot de vissen? In de loop der tijden hebben ook diverse kunstenaars in de Fioretti inspiratie gevonden voor hun werk: het bekendste voobeeld is wel Giotto, wiens fresco's in ae Franciscus-basiliek van Assisi nog altijd de meest welsprekende picturale verbeelding van de Fioretti vormen.

Een historische waarde hebben de verhalen overigens niet, hoogstens geven ze een bepaald beeld van de voorstelling die de gelovige generaties kort na 1300 van ‘Il Poverello’ en zijn godsdienstig reveil hadden. Maar literair gezien kunnen de Fioretti zonder meer gekwalificeerd worden als een meesterwerk. Wie wil weten hoe ongekunsteld kunst kan zijn en hoever het begrip naïviteit in de literatuur kan gaan, hij leze de Fioretti. Juist het ontbreken van alles wat naar ‘literatuur’ zweemt, de totale afwezigheid van welk artificieel element ook, de voelbare aanwezigheid van het eenvoudige, het simpele, het naieve, het kinderlijke, dat alles maakt de natuurlijke charme van deze verhalen uit. De ongecompliceerde karaktertekening, de rechtlijnige verteltrant, de sobere zinsbouw en het elementaire woordgebruik maken de Fioretti tot een boek dat ook nu nog iedere lezer kan aanspreken, misschien niet zozeer door zijn inhoud (ofschoon die ook in veel opzichten de moeite waard is), maar meer nog door de manier waarop onbedoeld aan die inhoud artistiek gestalte is gegeven.

Een andere reden waarom de Fioretti de moeite van het lezen waard zijn - en nú wellicht in nog sterkere mate dan enkele decennia terug - is hierin gelegen, dat ze de hedendaagse lezer een duidelijk alternatief bieden: wie in plaats van de psychologiserende literatuur van onze tijd (lees: Freud) of de politiserende tegenhanger daarvan (lees: Marx) eens iets heel anders wil lezen, en dan nog iets met onmiskenbare literaire kwaliteiten, zal bij de Fioretti volledig aan zijn trekken kunnen komen.

Helaas schiet de vertaling van de franciscaan Gebhard Voorvelt, ondanks dat zij redelijk leesbaar is, toch in vergelijking met het origineel te kort. En dan heb ik het niet over detailfouten (want die zitten er in elke vertaling), maar over twee steeds terugkerende algemene tekortkomingen: ik bedoel ten eerste de zwakke, en vooral inconsequente, transscriptie van de eigennamen, en ten tweede het voor een vertaling van de Fioretti discutabele Nederlands.

Wat betreft het eerste punt kan ik kort zijn. Eén voorbeeld van inconsequentie lijkt mij voldoende om alle andere te illustreren: door Voorvelt worden de eigennamen Currado en Bernardo vernederlandst tot ‘Koenraad’ en ‘Bernard’, Masseo en Ruffino gelatiniseerd tot ‘Masseus’ en ‘Rufinus’, terwijl hij Pellegrino en Riccieri in het Italiaans laat staan als ‘Pellegrino’ en ‘Riccieri’. Maar grotere bezwaren heb ik tegen het gebruikte Nederlands, dat de vertaling te ouderwets en - wat ernstiger is - te ‘literair’ maakt. De Fioretti ontlenen hun artistieke kracht en hun charme juist aan de primitieve taal waarin ze geschreven zijn, en daarom moet een vertaling ervan ook sober en vooral ‘volks’ zijn. Anders uitgedrukt: je kunt niet verwachten dat de simpele Umbrische verteller, stel dat hij nu geleefd had en Nederlands had gesproken, ooit woorden als ‘opdat’, ‘middelerwijl’ of ‘gispen’ in de mond genomen zou hebben. De neiging die ik voel opkomen om mijn beweringen met meer voorbeelden te staven moet ik in dit kader helaas onderdrukken. Maar 't zou een koud kunstje zijn om aan te tonen dat de vertalingeen compleet repertorium van ‘literaire’ archaïsmen is.

[p. 72]

Mijn slotconclusie is deze: het is jammer dat de Fioretti op deze manier op de markt gekomen zijn. Met wat meer zelfkritiek zou de vertaler (en ook de franciscaanse jubileumcommissie waardoor hij gesteund werd) een veel beter resultaat hebben kunnen bereiken. Nu is de vertaling nog wel aanvaardbaar te noemen, maar meer ook niet. Maar ondanks mijn bezwaren hoop ik toch dat dit zonder meer belangrijke boek zijn weg naar de lezer zal vinden. De lage prijs (iets meer dan een tientje) kan daarbij misschien stimulerend werken.

Dan nu van de naieve Fioretti naar iets dat er bijna het tegenovergestelde van is: het boek over de houten marionet die na tal van wederwaardigheden uiteindelijk een braaf en oppassend jongetje wordt. Nu ik na dertig jaar Le avventure di Pinocchio van Carlo Collodi met veel genoegen heb herlezen, weet ik éen ding zeker: Pinocchio kun je met evenveel recht een grotemensenboek voor kinderen noemen als een kinderboek voor grote mensen. Voor kinderen is het verhaal uitermate aantrekkelijk door de spannende avonturen, de sprookjesachtige en toch realistische sfeer, de licht moraliserende verteltrant en de vele verrassende wendingen; voor ouderen moet het leesgenot vooral gezocht worden in de puntige stijl, het speelse taalgebruik, de overal aanwezige humor en het nonconformisme van de schrijver. Pinocchio is dan ook typisch een boek dat op twee niveaus gelezen kan worden: ten eerste het elementaire niveau van de gebeurtenissen zelf, en ten tweede het niveau waarop die gebeurtenissen artistiek gestalte krijgen en vaak van een dubbele bodem worden voorzien. In het zinnetje uit hoofdstuk 12: ‘Ongehoorzame kinderen kan het nooit goed gaan in de wereld’, dat als een soort leitmotiv voor het boek kan dienen, ligt deze dubbele gelaagdheid aardig besloten: enerzijds zien we erin de Collodi die de kinderen met ernstige en vermanende woorden toespreekt, en anderzijds de Collodi die zich met een knipoogje richt tot de ouderen die weten waar Abraham de mosterd haalt.

[p. 73]

Pinocchio is, hoe vreemd het misschien ook klinkt, een boek dat doortrokken is van pedagogie, maar dan een pedagogie die niet gebaseerd is op abstracte theorieën, maar op de nuchtere praktijk van iedere dag, die nu eens hoopgevend en dan weer teleurstellend is. Hiermee bedoel ik dat het boek wat zijn pedagogische kanten betreft inspeelt op de normale ervaringswereld zowel van de kinderlijke als van de volwassen lezers: de kinderen, die braaf en gehoorzaam wíllen zijn maar het vaak niet kúnnen, vereenzelvigen zich met de hoofdpersoon; de volwassenen, die zelfkind geweest zijn en weten waar het uiteindelijk allemaal op uitdraait, identificeren zich met de schrijver. Pedagogisch ideaal en pedagogische realiteit verstrengelen zich in het boek op een zeer gecompliceerde manier en komen voortdurend met elkaar in botsing, zoals dat in de dagelijkse werkelijkheid ook het geval is. Waarbij Collodi - Toscaan tot in alle vezels van zijn lichaam - steeds de kant van het realisme kiest, een realisme dat onder andere tot uiting komt in de vorm van een relativerende en hartverwarmende ironie. Voor wie tussen de regels door weet te lezen, straalt het boek een zeer grote praktische levenswijsheid uit: gelukkig vaag en indirect, want anders zou het geen literatuur zijn. Het lijkt misschien wat ver gezocht, maar je zou Collodi kunnen zien als de Machiavelli van de pedagogie: zoals zijn beroemde stadgenoot dat expliciet deed in Il Principe, zo benadrukt Collodi impliciet in Pinocchio het grote verschil dat er bestaat tussen ‘hoe men leeft en hoe men zou moeten leven’. Het feit dat hij toen hij zijn boek schreef 55 jaar was, zal aan dit aspekt van levenservaring en mensenkennis wel niet vreemd geweest zijn.

Het gekke is dat de schrijver, toen hij het verhaal in 1881-1882 als feuilleton in de Giornale per i bambini liet verschijnen, er eigenlijk niet zo veel in zag: na 15 hoofdstukken wilde hij er de brui aan geven, en de hoofdredacteur Guido Biagi kon hem slechts met de grootste moeite - en pas na drie maanden - ertoe bewegen door te gaan met schrijven. De 15 hoofdstukken werden er tenslotte 36, en in 1883 kwam er zelfs een uitgave tot stand, die tot verrassing van de schrijver een enorm succes werd. Het boek werd daarna om de paar jaar herdrukt, inspireerde toneelschrijvers, beeldende kunstenaars, filmregisseurs, liedjeszangers en reclamejongens, en natuurlijk werd het in vele talen bewerkt, naverteld en vertaald.

De onlangs bij de Arbeiderspers uitgekomen nieuwe vertaling kan, zoals de advertenties al aankondigden, inderdaad omschreven worden als ‘de mooiste Pinokkio ooit in Nederland verschenen’. De suggestieve illustraties van William D. Kuik (jammer dat ze niet evenals het omslag in kleur zijn), het kloeke formaat, de royale bladspiegel en de fraaie letter maken het boek - voor zover ik dat als leek tenminste kan beoordelen - tot een excellent voorbeeld van boekdrukkunst. Uiteraard zijn er van het boek al meer versies in het Nederlands verschenen, die gedeeltelijk nog normaal in de winkel te koop zijn. Maar deze Pinokkio van de Arbeiderspers verschilt van de rest vooral hierin, dat de andere uitgeverijen vrijwel allemaal bewerkingen of navertellingen zijn, terwijl het hierom een rechtstreekse vertaling gaat. En aangezien de literaire betekenis van de Italiaanse Pinocchio niet kan worden losgemaakt van de taal waarin het boek geschreven is waren mijn verwachtingen juist op dit punt hoog gespannen.

Maar de eerlijkheid gebiedt mij te zeggen dat de vertaling van Nanny Klinkert-Pötters Vos mij juist wat dit facet betreft wat is tegengevallen, niet qua leesbaarheid in het Nederlands maar in vergelijking met het origineel. Le avventure di Pinocchio is een boek dat, als je het gaat vertalen, gemakkelijk lijkt, maar moeilijk is. Dit komt omdat Collodi een opvallend vlot en plastisch Italiaans schrijft en zijn verhalen doorspekt met woordspelletjes, klankeffecten, spreekwoorden, parodieën, onomatopeeën, allitteraties en wat dies meer zij. Op dit punt heeft de vertaalster nogal wat dingen over het hoofd gezien, althans niet in het Nederlands overgebracht. Ik wil, om duidelijk te maken om wat voor soort fouten het gaat, één voorbeeld geven, namelijk de passage in hoofdstuk 33, waar de circusdirekteur zich met veel aplomb tot het publiek richt met een stortvloed van verkeerd gebruikte en ‘kromme’ woorden. In deze zeer geestige toespraak mist de vertaalster achtereenvolgens de parodiërende pointe van zeker tien à vijftien woorden. En nu weet ik wel dat het niet zo eenvoudig is om er een efficiënte ‘vertaling’ van te geven, maar met een beetje vindingrijkheid (eventueel met inschakeling van het Simplistisch Verbond) had er toch een veel beter resultaat uit de bus kunnen komen.

De vertaling is trouwens ook verder niet vlekkeloos. Zonderdat ik er naar zocht vielen mij bij het lezen de volgende fouten op: ‘houten hoofd’ in hoofdstuk 4 is geen juiste weergave van ‘testa di legno’, dat immers zo iets als ‘eigenwijs persoon’ betekent (‘harde kop’ zou een oplossing geweest zijn); ‘hoi’ in hoofdstuk 12 is een komische mis-vertaling van ‘ohi’, dat een uitroep van wanhoop is; ‘waaghals’ in hoofdstuk 29 is niet correct, want ‘rompicollo’ betekent ‘ruziemaker’. Verder is het vreemd dat in hoofdstuk 10 ‘Pulcinella’ één keer vertaald wordt met ‘Hansworst’ en daarna steeds met ‘Jan Klaassen’, terwijl in hetzelfde hoofdstuk de Commedia dell'Arte-figuur Rosaura in de Nederlandse tekst zelfs helemaal ontbreekt (waarom niet ‘vrij’ vertaald met ‘Katrijn’). Ook het nawoord wordt door slordigheden ontsierd: de vertaalster verwart daarin Speelgoedland met Domkoppengrijpstad, ze beweert ten onrechte dat Collodi boeken heeft geschreven die wij met het woord romans aanduiden en ze noemt als ontstaansjaar van het boek 1859 in plaats van 1881-1882.

Uit het feit dat ik de vertaling nogal heb bekritiseerd op het punt van taalgebruik en stijl, gelieve men overigens niet de conclusie te trekken dat Pinokkio geen boeiend boek zou zijn. De Nederlandse lezer zal in het algemeen weinig van de tekortkomingen merken omdat hij de Italiaanse grondtekst niet kent en het verschil hem dus ontgaat. Maar het is en blijft jammer dat hij, omdat de vertaling juist op het punt van de artistieke verwoording tekort schiet, zoveel van Collodi's puntige spel met de taal moet missen.

Frans van Dooren