De Revisor. Jaargang 4

[p. 68]

Rob Delvigne & Leo Ross
Mythologieën rondom Jacob Israël de Haan

Met op de omslag de ‘satanistische’ foto van Jacob Israël de Haan uit de roman Pathologieën (1908) verscheen bij De Engelbewaarder een herdruk van De Haans verhalenbundeltje Kanalje (1904) en een selektie van zijn ‘socialistische’ versjes uit Het Volk (1903, 1904), een tweelingboekje onder redaktie van eveneens een duo, Kees Joosse en Jaap Meijer, dat voor het gehele boek de verantwoording draagt. Helaas is geen van beiden op de gedachte gekomen de keuze te verantwoorden van die foto.

Herdruk van moeilijk bereikbaar werk van De Haan is welkom, naar de eerlijke mening van het kritiserend duo Ross/Delvigne. Maar de vraag dringt zich wel op: waarom nu juist dit werk? Waarom met name die selektie van Opstandige Liedjes (de naam wordt niet verantwoord) uit Het Volk? Leek Kanalje een weinig te mager voor een uitgave en moest het materiaal met alle geweld uit Het Volk komen - waarom werd het boekje dan niet aangevuld met andere schetsen van De Haan dat dat dagblad? In hun commentaar, p. 11, wekt het editerend tweetal de indruk dat er maar twee schetsen buiten het boekje gebleven zijn, Armoeskind en Stakingsmeneer; in werkelijkheid zijn het er veel méér. Keuze te over. En als het per se verzen moesten zijn, hoe kwam de selektie dan tot stand? Niet opgenomen werd bijvoorbeeld het Sinterklaasgedicht van 1903, dat naar de opvattingen van Joosse/Meijer zeker ‘socialistisch’ genoemd mag worden (‘Och, denkt dan ook aan 't arme kind, / Dat 's morgens een leeg mandje vindt’), maar wèl ‘hier en daar hinderlijke plagiaten, vooral naar Heine's Die Weber’. Waarom vallen Joosse en Meijer, zonder dat iemand daarom vraagt, ons met ‘hinderlijke plagiaten’ lastig? Kon De Wevers dan niet vervangen worden door bijvoorbeeld De Celboef, dat op 5 juni 1904, dus vlak voor het uitbreken van de Pijpelijntjes-affaire, in Het Volk verscheen en dat met de twee gelijknamige hoofdstukken in Pijpelijntjes een interessante relatie heeft?

Vragen, vragen, vragen, en geen antwoord. Wel beweert het editerend tweetal: ‘Hij (De Haan) is in die jaren al op weg naar zijn latere - echte - poëzie’ (p. 69). Maar dat is nu net niet waar.

De latere poëzie van De Haan heeft zich juist niet uit deze ‘rooie rijmsels’ ontwikkeld, dit gelegenheidswerk voorde krant, maar wèl uit de ‘echte’ poëzie die hij in dezelfde tijd en eerder schreef en in verschillende tijdschriften publiceerde. Men denke aan de ‘blonde’ Sonnetten en de hooggestemde Koningsverzen in De Gids van 1901. ‘Bloed vult de nacht en mijne wondre ziel’, schrijft De Haan daar, echte poëzie dus, die heel wat meer met De Haans later werk te maken heeft dan ‘Daar komen de socialisten voorbij, (...) Heisa’.

Wij laten nu het uitgegevene voor wat het is en richten onze aandacht op de commentaar die het editerend duo erbij inleverde. Na lezing van het paragraafje ‘De jood Jacob de Haan’ (p. 14) laten wij ons door Meijer ervan overtuigen dat er in die tijd heel wat joden in de letterkunde op de been waren: de jood De Haan, de joden Heijermans en Querido, de ‘sefardische’ Aletrino, de jood Henri Hartog, kortom, een waar ‘ghetto’. Er was een hele ‘joodse kring van auteurs’ (bedoeld is: kring van joodse auteurs). Soms denkt men even dat men de Historische Schets van de Nederlandse Letterkunde van het duo De Vooys/Stuiveling anno 1942 in handen heeft. Vroeg proza in Het Volk zou van ‘de jonge joodse auteur’ De Haan kunnen zijn (p. 5), ‘een jood’ verving hem toen hij bij Het Volk ontslagen werd (p. 6), ‘een joodse schets’ Bar-Mitswo moet mede dienen om te bewijzen - ja wat eigenlijk?(p. 12), Het Joodsche Lied wordt er aan de haren bijgesleurd (p. 14), in de rel rondom Pijpelijntjes is sprake geweest van ‘joodse problematiek’ (op p. 14, al wordt dat op p. 6 ontkend), de tweede voornaam van De Haan, Israël, komt veelbetekenend tevoorschijn en dat is al ‘veel eerder vastgesteld’ (p. 14), ja, in Meijers eigen De Haan-biografie De zoon van een gazzen: kunststuk! En ‘dit alles’ (?) is ‘gemakkelijk te plaatsen’, meent het editerend tweetal, ‘tegen de achtergrond van De Haans latere, zionistische, orthodox-joodse evolutie’ (p. 14). Minder gemakkelijk, meent het kritiserend tweetal is ‘dit alles’ verklaarbaar tegen de achtergrond van De Haans ‘satanistisch’ werk zoals de Nerveuze Vertellingen die door Meijer/Joosse dan ook stelselmatig verdonkeremaand worden. Sterker: wat heeft ‘dit alles’, d.w.z. al dit joodse gedoe, met Kanalje te maken? Schreef De Haan Kanalje ‘als jood, die het joodse vraagstuk toen nog diep onderging’ (p. 17)? Is er iets in Kanalje dat daarop wijst? Of in de Opstandige Liedjes? Nee, niets.

Toch hamert het uitgevend tweetal naarstig op het joodse aambeeld verder. Als De Haan bij Het Volk ontslagen wordt,

[p. 69]

stelt hoofdredakteur Tak een jood als tijdelijk vervanger aan: ‘Tak manipuleerde blijkbaar zeer voorzichtig’ (p. 6). Maar slaat men het Zondagsblad van Het Volk van 12 juni 1904 open bekijkt men de eerste kinderrubriek die niet meer door De Haan geredigeerd werd, dan vindt men als verantwoordelijke instantie niet Philip Cohen, maar de Redaktie van Het Volk zelf: de post moet voortaan dáárheen. En de Redaktie plempt de rubriek ‘op de bonnefooi’ aan met een paar dingetjes, o.a. een versje en een plaatje van deze Cohen. In de volgende aflevering van het Zondagsblad, die van 19 juni, ontbreekt de kinderrubriek zelfs geheel. Tak kan niet zo gauw een geschikte opvolger voor De Haan vinden. Van voorzichtig manipuleren met het oog op joden is geen sprake. Voorts betoogt het duo Joosse/Meijer, al heeft ‘dit alles’ dus nog steeds niets met Kanalje te maken, dat De Haan in 1904/1905 ‘zeer ambivalent’ tegenover het jodendom stond (p. 14). Als bewijs moet een brief van De Haan aan Van Eeden uit 1899 dienen. De Haan heeft dan Paap gelezen, de aanvallen op Van Deyssel en op Wertheim, en Meijer/Joosse citeren: ‘Een standbeeld voor Willem Paap, en voor zijne heldhaftige wijze van schelden...’ De puntjes waarmee het citaat afbreekt, wekken argwaan. Inderdaad gaat de brief verder: ‘Maar de man zal 't licht niet kwaad menen.’ Het valt dus allemaal nogal mee, ook met De Haans ambivalentie. Maar pas in 1903/1904, aldus Joosse/Meijer p. 69, remden De Haan geen ‘joodse reserves’ meer. Met andere woorden: De Haan was jood-àf, en inderdaad, geen spoor van jodendom in Kanalje. Nee, zeggen Meijer & Co., juist toen stond De Haan zo uitermate ambivalent tegenover het jodendom. Maar hij publiceerde wèl zijn Verzen van Jezus, de verzen waarover Jaap Meijer zich nu al jaren opwindt (men zie De zoon van een gazzen uit 1967, pp. 66-69) en waarmee De Haan zelf al zestig jaar vóór Meijers boek had afgerekend (in De verkrachting van Jezus, 1907, afgedrukt in De Gids van 1976, pp. 543-548, een van die Nerveuze Vertellingen die Meijer steeds zo zorgvuldig verzwijgt). Het is duidelijk dat de joodse preoccupatie van Meijer geen helderheid inzake Kanalje en De Haan verschaft, maar integendeel leidt tot het wegmoffelen van gegevens, het verdachtmaken van personen (de manipulerende Tak) en het vervalsen van citaten.

Naast de jood De Haan onderscheidt de tandem Meijer/Joosse een naturalist en een socialist De Haan. De wijsheid omtrent het naturalisme in Kanalje komt vermoedelijk uit de koker van Joosse, die samen met zekere Hans Sonnemans (óók al een tandem) voor de Universiteit een dikke doctoraalscriptie Het naturalisme in Nederlanden de marxistische kritiek schreef. Dit werkstuk, geconserveerd op het Instituut voor Neerlandistiek te Amsterdam, is natuurlijk nauwelijks te vinden, maar wordt parmantig opgevoerd inde bibliografie. Inde commentaar op Kunalje vinden we een ambitieus plukje eruit terug: ‘Dit naturalisme zag de mens als een product van erfelijkheid en milieu’ enz., toten met de theorieën van Zola (p. 15). Dit had beter achterwege kunnen blijven: bij lezing van Kanalje bespeurt men van naturalisme niets en ook Meijer/Joosse zien van een toepassing van de theorie op de praxis gemakshalve maar af, sterker, op p. 18 heet De Haan ‘journalist’ en dat is veel dichter bij de waarheid, al spreekt het het voorafgaande natuurlijk wel tegen.

Veel meer punten menen Joosse en Meijer te kunnen scoren met het socialisme. Als redakteur van de kinderrubriek van Het Volk, heet het op p. 6, ontpopte De Haan zich als ‘pionier’ van de ‘socialistische opvoeding’. Weinigen zullen die kinderrubriek erop naslaan, maar doet men het, dan vindt men lieve briefjes over konijntjes en zo, raadseltjes, verbleekte moppen. Wat is daaraan zo socialistisch? Joosse en Meijer zwijgen. Wat moet men trouwens überhaupt van De Haan als socialist denken, als men in Saalborns boekje Brieven aan een jongen leest wat De Haan in dezelfde tijd over Herman Gorter schreef: ‘die is nu, jammer genoeg, sociaal-democraat geworden’? Als socialist had Gorter volgens De Haan geen mooie dingen meer gemaakt (p. 45). Maar bij Meijer/Joosse wordt het probleem hoe de dichter van de Opstandige Liedjes zoiets kan schrijven, niet eens gesteld. Bij hen stapelt zich misverstand op misverstand, bluf op bluf. Zo ook ten aanzien van De Haans homofilie (waarmee Kanalje overigens al even weinig te maken heeft als met het jodendom): de maatschappij, ‘tot binnen de sector van het Nederlandse socialisme’, kon geen begrip opbrengen voor dit homofiele kunstenaarschap (p. 8). Hier wordt gesuggereerd dat de Nederlandse socialisten voor minstens een deel toch wel tot de verlichte geesten van die tijd behoorden. In werkelijkheid treft men juist bij die socialisten de grootste ketterjagers aan. Als voorbeeld moge de socialist L.M. Hermans dienen, wiens boekje De Spiegel der Waarheid uit 1903 door Meijer/Joosse wordt opgevoerd (p. 14). Fel trekt deze Hermans van leer tegen ‘het diep treurige in onze seksueele verhoudingen’, tegen ‘de valsche schijn’, tegen ‘het niet durven uitkomen voor zijn gevoelens’. Een geboren Pijpelijntjes-lezer, denkt men. Maar aan De Haan schreef hij: ‘Ik ben niet modern genoeg om in sodemieterij iets anders dan tegennatuurlijke daden te zien’ (Open Brief aan P.L. Tak, p. 15).

Zeer ‘opmerkelijk’ vinden de Kanalje-editeurs het dat De Haan zijn socialistische schetsjes publiceerde na het conflict met de SDAP: ‘Geen affecten verhinderden de verstoten onderwijzer te blijven getuigen van zijn verbondenheid met de verworpenen der aarde’ (pp. 11-12). Het ligt blijkbaar in de lijn der verwachting dat de verstoten redakteur (De Haan was door Het Volk niet als onderwijzer verstoten) na de botsing met Tak (en niet met de SDAP: er is werkelijk geen zin bij Joosse/Meijer die klopt) ook maar meteen zijn sociale ideeën overboord zou hebben gezet. De opmerking zegt meer over Joosse/Meijer dan over De Haan. In werkelijkheid is de publikatie van Kanalje, een paar weken na die van het herschreven Pijpelijntjes (oktober en november 1904), te begrijpen als een van de pogingen tot rehabilitatie die De Haan deed. Daarom zette hij op het titelblad dat hij óók de schrijver van Pijpelijntjes was: iemand die zo'n roman schreef, kon tòch een goed socialist zijn. Intussen zou de lezer die zich aan Pijpelijntjes had verlekkerd, bij aanschafvan Kanalje diep teleurgesteld worden, maar hier spreekt de commercie een

[p. 70]

woordje mee: twee joden weten wat een bril kost, zoals het duo Koenen/Endepols het uitdrukt.

Overigens zijn Meijer en Joosse van mening dat Kanalje niet in 1904, maar in 1905 verschenen is. Daarvoor geven deze twee literatuur-historici op p. 12 ‘een enkel bewijs’, d.w.z. twee. Ten eerste nam Het Volk op 5 februari 1905 een schets uit Kanalje over. De kracht van dit bewijs ontgaat ons. Ten tweede schreef De Haan in 1904 aan Saalborn dat in februari een boekje over hem verschijnen zou. De brief ‘speelt’ volgens Meijer/Joosse ná de Pijpetijntjes-affaire, waarmee ze zullen bedoelen: na 9 juni 1904, toen De Haan bij Het Volk ontslagen werd. (De Pijpelijntjes-affaire sleepte zich immers maanden voort, tot ver in 1905.) ‘Zonder te veel risico kan 1905 als jaar van verschijning worden aangehouden’ concluderen Meijer en Joosse. Maar ‘speelt’ die brief werkelijk na 9 juni 1904? De betreffende passage staat op p. 46 van Saalborns Brieven aan een jongen, inderdaad ná de brief over Pijpelijntjes op p. 37.

De Haan babbelt over dat boekje (we nemen gemakshalve maar aan dat het werkelijk over Kanalje gaat) en brengt in de volgende alinea de kinderrubriek van Het Volk ter sprake. Hij vraagt het broertje van Saalborn om tekeningetjes voor de kinderrubriek, die hij dan graag zal plaatsen. Hij is dus, als hij dit schrijft, nog wel degelijk redakteur, m.a.w. de brief ‘speelt’ vóór 9 juni 1904. Noch Kees noch Jaap schijnt dit te hebben opgemerkt. Ook heeft autoriteitsgeloof de beide editeurs blijkbaar verhinderd ook maar één moment te twijfelen aan de chronologie in dit slordige boekje van Saalborn. De brief waarom het gaat, staat daarop de verkeerde plaats. Hij gaat vooraf aan de brief op pp. 32-37, die er blijkens allerlei de tails het vervolg op is. Daar komt De Haan ook terug op de tekeningetjes van Saalborns broertje: hij vraagt er een paar voor het Sinterklaasnummer (p. 37). Nu is het uitermate onwaarschijnlijk dat een redakteur in mei of juni al om bijdragen voor december vraagt. Eerder verwacht men zo'n verzoek in oktober of november. Misschien geeft andere informatie uit die brief houvast? Hij begint op p. 32 met de aankondiging van een reis: ‘De tocht duurt wel 'n week of vier’. Die tocht moet in Het Volk te vinden zijn, denkt de literatuurhistoricus en gaat op zoek. Op 14 juni 1903 blijkt De Haan met zijn vriendje Ferdinand Vliegen een uitstapje naar IJmuiden gemaakt te hebben (‘Wat vond ik dat aardig van meneer De Haan mij uit te nodigen’). Op 28 juni overweegt hij welk jongetje hij de volgende keer zal meenemen. Op 26 juli wordt het idee van een ‘reisklubje’ geopperd. Op 27 september is hij naar Zaandam geweest en deze keer met een meisje erbij, want hij was gekapitteld dat hij alleen jongetjes meenam. Op 18 oktober wordt verslag uitgebracht van een reisje naar Marken, met Carry en Kees van Bruggen en De Haans toekomstige vrouw Johanna van Maarseveen. Nee, die reisjes komen niet in aanmerking. Maar dan komt inderdaad de tocht van weken: half november wordt de reis aangekondigd, op 29 november is meneer De Haan ‘van honk’, hij reist helemaal om de Zuiderzee en is op 19 december weer thuis. De beide brieven aan Saalborn, waarvan hierboven sprake was, dateren dus van oktober/november 1903. Dus is Kanalje volgens Meijer/Joosse hun eigen logica in 1904 verschenen. En dat is het ook, precies zoals Brinkman's Catalogus zegt. Was het boekje in 1905 verschenen, dan had het moeilijk in november 1904 in De Bode en in De Hollandsche Revue als ingekomen boekwerk vermeld kunnen staan, noch had De Volksonderwijzer er op 12 november 1904 een recensie over kunnen publiceren.

Van de commentaar van het duo Joosse/Meijer deugt letterlijk niets. De aanhalingstekens om de titel ‘Kanalje’ verklaren ze als aanduiding van een citaat: De Haan citeert het lied ‘Gij zijt kanailje, heeft men ons verweten’ (p. 18). Maar ze verzwijgen dat ook de titels ‘Pijpelijntjes’ en ‘Arbeidersvreugd’ tussen zulke aanhalingstekens staan. Hup! daar verdwijnt weer een betoogje in de prullenmand. Als Kanalje als uitgeversrestant versjacherd wordt en onder de titel Arbeidersvreugd in 1911 opnieuw op de markt verschijnt, vraagt het editerend koppel zich vruchteloos af: ‘Wat bewoog De Haan?’ (p. 19). Antwoord: niets bewoog De Haan, want anders had hij wel zijn tweede voornaam, Israël, op het titelblad ingelast. Die naam gebruikte hij toen al jaren, zoals Meijer nooit moe zal worden te benadrukken. Op p. 17 wijdt de jood Aletrino de jonge jood De Haan in de geheimen van het naturalisme in: ‘het letterkundig handwerk in de nieuwe stijl’. Onzin! Als daar ingewijd werd, dan in heel ander handwerk. En wat het jodendom daarmee te maken heeft, ontgaat ons weer.

Zo kunnen we doorgaan, maar we houden ermee op. Voldoende is nu aangetoond hoe op de mythologieën rondom Jacob Israël de Haan in het Kanalje-uitgaafje lustig werd voortgeborduurd en hoe de editeurs probeerden er zelfs een aantal nieuwe mythen aan toe te voegen. Het monsterverbond tussen Meijer en Joosse, geen van beiden op de hoogte van de stand van het De Haan-onderzoek op het ogenblik, schijnt berust te hebben op de afspraak dat de één van de commentaar een voorstudie van zijn te verwachten standaardwerk Het Jodendom in de Nederlandse letteren mocht maken en dat de ander met zijn socialistische stokpaardjes op hol mocht slaan. Hoe kunnen ze dat weer goedmaken? De paranoïde Meijer bidt tien rozenhoedjes bij de Klaagmuur in Jeruzalem, en Moos Janse, pardon, Kees Joosse vraagt zijn schoolgeld terug.