De Revisor. Jaargang 3

[p. 45]

Dolf Verspoor
Tradotto? Dotto!

De macaroni-smoes

in memoriam Giaime Pintor, Rilkevertaler

In Leiden ontbreekt éen standbeeld: van een machtiger figuur in het nationale denkleven dan alle grote hoogleraren door de eeuwen heen. Weinigen immers hebben hun stempel op het nederlandse denken zò sterk gedrukt als Jantje. Jantje van Leiden. Hij is en was de grote oplosser van alle problemen, op elk gebied, en wordt alom nog dagelijks toegepast. Maar Nederland springt met zijn grote figuren ondankbaar om.

Met mindere densiteit en frequentie hebben ook enkele niet-nederlandse Jantjes van Leiden een taai en illuster leven. Wanneer Goethe, temidden van een overvloed gezond verstand, olympisch decreteert: ‘Hammer gilt's, nicht Amboss sein’ dan wordt zoiets internationaal een gevleugeld woord. Eureka! Zelfs Nietzsche vloog erin: ‘wie man mit dem Hammer philosophiert’. Dat ging zo'n anderhalve eeuw door, wereldwijd. Totdat George Orwell terloops en lakoniek opmerkte dat éen aambeeld uiteraard honderden hamers doodleuk verslijt. Uiteraard sprak Orwell uit zijn smidse voor dovemansoren, en Jantje van Weimar is gecanoniseerd.

Dit om het nu volgende te situeren.

Het is makkelijk, de ontmaskering te voltrekken van de leek die zich verstout over vertalen te schrijven. Al was het maar dat hij zich onmiddellijk verraadt door het gebruik van termen als ‘letterlijk’ en ‘vrij’. Daarmee houdt hij zich dan nog in zekere zin op de vlakte waar hij als oppervlakkig scribent thuishoort. Maar hij heeft nog een andere truc achter de mouw: hij bezigt een springlevende dooddoener, die het voordeel heeft van een schijn van internationale eruditie: hij gebruikt volgaarne het enige italiaans dat hem is aangewaaid, in de vorm van de meest verspreide italiaanse zegswijze. En daarmee is de kous af, die de vertaler op zijn kop krijgt: de galm ‘traduttore: traditore’.

Hij hoeft helemaal niet te weten dat het juist op dit punt was dat Giovanni Gentile een Benedetto Croce definitief aanviel, want méer italiaans is er bij hem niet bij. Maar al vòor die tijd zou het aardig zijn geweest te beseffen dat werkelijk doeltreffende spreekwoorden de gewoonte hebben universeel te zijn, in vele landen vanzelf ontstaan - doodeenvoudig omdat ze voorzien in een behoefte. Nu is het kenmerk van ‘traduttore: traditore’ dat het, als slecht rijmpje, eenvoudig buiten Italië nergens in de behoefte bleek te voorzien waaruit spreekwoorden ontstaan (met uitzondering, moet ik zeggen, van Hongarije, en dat is al: statistisch gesproken zo goed als niets). Er is dus iets mee aan de hand.

Er is nog méer aan de hand: niet alleen bezitten andere talen de uitdrukking nièt (er bestond dus geen behoefte aan), maar, omgekeerd, niets had diverse talen belet een analoge uitdrukking wél te hebben. Op basis van zinspeling op ‘vertaler’ zou men verwachten dat er in litteratuurrijke gebieden equivalenten konden zijn opgedoken. In het engels zou niets eenvoudiger zijn geweest dan ‘translator: traitor’; in het duits iets als ‘Uebersetzer: Ketzer’; in het nederlands ‘vertaler-verdwaler’ - nuances die in elk geval nog betere rijmpjes zouden zijn geweest ook. Maar geen spoor ervan. Omgekeerd, uitgaande van het element ‘verrader’, blijkt het hoogst ongebruikelijk wélk gilde van vakmensen ook, zomaar generaliserend en collectief, voor verrader uit te maken. En toch liggen tal van gemene plaatsen voor de hand: moet ik in Engeland te lang wachten op bediening, dan kan ik niet putten uit het rijke angelsaksische spreekwoordenarsenaal om te mompelen ‘waiter: traitor’. Een dergelijke uitdrukking is door al die eeuwen heen niet levensvatbaar gebleken. - Word ik eveneens slecht bediend, c.q. beetgenomen door een frans advocaat, dan komt het niet in me op om ‘Maître-traître’ te gaan lanceren; een rebels schoolkind zal zulks, zonder hoofdletter, evenmin in zijn hoofd krijgen.

Wil onze napraat-Italiaan zich correct uitdrukken, en bedoelt hij ‘beunhaas’, dan bediene hij zich van iets als ‘guastamestiere’, en dan moet hij wél weten dat hij over taal en zoiets subtiels als vertalen niet kan gaan schrijven als hij, door verkeerde woorden te bezigen, niet schrijven kàn. - (En, terzijde: er is een verraad der vertalers, maar dat ligt anders en elders. Ze verraden elkaar, door zich tegen elkaar te laten uitspelen door uitgevers en wat dies meer zij. Ze hebben zich maar te organiseren, als alle vakmensen, in groepsverband, om de waardigheid van hun vak hoog te houden, elkaar van dienst te zijn. Poging tot formulering: ‘vele vertalers verraden elkaar’. Dat is al; het is een feit; hier alleen als voetnoot bedoeld.)

Laten wij ook verder, taalkundig, positief zijn, en genereus. Het armetierige italiaanse dooddoenertje is afgestraft? Mooi. Dan gaan we door, en we gaan het reclasseren. Onze italiaanse collega's zien met lede ogen aan hoe het enige mondje italiaans in de wereld misbruikt wordt. Dus lanceer ik dit: wil men per sé, waar ook ter wereld, met italiaans pronken in casu vertalingen, men adoptere:

[p. 46]

‘Tradotto? Dotto!’

Vertaald? Erudiet! Het is een program, een manifest, en het schakelt op slag de oplichters uit, hiertelande nog eufemistisch ‘beunhazen’ genoemd. Tradotto? Dotto.

Closer to thee, my chord
Bij een mini-scène en een regel van Macbeth

Omdat het hier even over Shakespeare gaat diene men volgens goed-engelse gewoonte eventueel voorkomende inzichten, vooral afwijkende van de norm, te zien als ‘suggesties’.

Schrijver dezes, met wiens toestemming ik zijn aforisme citeer: ‘le traducteur est celui qui ne se paie pas de mots’, is huiverig voor woorden die door elke lustwoordenaar kunnen worden gebruikt. Hij is vòor situaties door woorden opgeroepen, en luistert dan van de situatie naar de woorden terug. Het kan dan zijn dat je het beeld krijgt van het geraamte dat zich bij de dokter meldt, op zijn hart wijst, en zegt: ‘hier klòpt iets niet’. Het hele procédé hoort thuis in het receptenboek van elke zich respecterende schrijver, en het geschreven toneel is een favoriet laboratorium op dit punt. Nemen we Macbeth.

We laten buiten beschouwing Macbeth als groots torso, met de non-sequiturs in de eerste bedrijven (waarom Duncan ter dood en zijn zoons laten ontsnappen zelfs zonder ze na te zitten, waarom Banquo dood die zelf geen mededinger is), met de opbouw van teveel gezichtsloze figuren in het begin en weer andere idem dito aan het eind, met het gebrek aan tegenspel voor Macbeth in meer dan driekwart van het stuk, waarom ultra-zwakke verzen tegen ultra-sterke: dit is niet onderwerp van dit opstel.

Macbeth, de helse machine van het domweg-doen, Shakespeare's meest gecondenseerde stuk, met zijn meest intense, meest existentiële poëzie gelegd uitsluitend in de mond van de ‘slaapmoordenaar’ zelf, is Shakespeare's, ook door de kritiek, meest verwaarloosde stuk. Op het toneel heeft Macbeth, proefondervindelijk vastgesteld, het odium om ongeluk te brengen. Niet alleen in Engeland: in Frankrijk is het altijd ‘Macbeth porte-poisse’. Het zal je als regisseur ook gegeven wezen: voordat een bijfiguur een gezicht heeft ligt hij al te baden in zijn bloed. De regisseur heeft geen houvast aan noemenswaard commentaar: de herschikking bijvoorbeeld door ‘Schlegel’, in feite door de graaf von Baudissin, van de ‘Lennox-scéne’ is nu al zo'n 175 jaar hautain verwaarloosd door de specialisten. Dit alles verklaart misschien het lot van het stuk in natura. Voor een regisseur een heksentoer. En daarom, op deze plaats, hulde aan Hans Croiset. Maar meteen al was Hans het niet eens met de eerste regel van mijn nederlandse tekst. En vandaar:

Als het stuk begint met ‘thunder, lightning’ plus drie heksen, zegt heks éen: ‘When shall we three meet again / In thunder, lightning or in rain?’. Generaties geleerden opperen dat deze openings-scène van tièn korte regeltjes neerkomt op een ‘prologue in Hell’, maar daar komt men van terug. Hans Croiset heeft ze wel degelijk neergezet midden op het slagveld, waar bloedige strijd op en neer gaat. Deze slachtpartij is werk van de heksen. En de openingsregel (zoals hier en daar elders in het stuk) is in feite een slotregel. Nu kan iedereen vertalen: ‘Wanneer zien we elkander weer?’, maar dat is iets totaal vrijblijvends. Heks éen bedoelt dat de bijeenkomst is afgelopen, geslaagd, en vraagt als laatste agendapunt wanneer de volgende vergadering is. Daaraan is een machtige moot intrige, burgeroorlog met interventie en geslaagd bloedbad voorafgegaan, en voor de heksen is het een geziene zaak: nieuwe afspraak. Om dit erin te hameren vertaal ik keihard: ‘Volgende afspraak is wanneer?’ (want dat er drie zijn is visueel al duidelijk). Dan stelt heks twee het moment van die nieuwe afspraak voor verdere werkzaamheid vast, en heks drie preciseert dat nog even. Heks éen vraagt dan, geheel conform het slot van elke vergadering, wàar? Heks twee stelt vast: ‘op de verlaten hei’. En dan resumeert heks drie nog even het werkobject: ‘Daar wordt het: Macbeth - en wij’. Vergadering gesloten: inmiddels hebben kreten van heksendieren weerklonken, de heksen reageren, en ‘exeunt’ zoals het in de Folio staat.

Dat allemaal in tien mini-versjes, hele zeventig lettergrepen, waarvan nu juist de beide slotregels de crux vormen. Ze ‘exeunt’ met een leuze, een yell, een toverspreuk, in koor, het bekende:

Fair is foul and foul is fair -
Hover through the fog and filthy air.

Dus het volgend punt is aan de orde, het bloedbad is stràks ‘lost and won’ maar duurt nog wèl voort. Wanneer nu tekstverzorgers braaf dingen neerschrijven als ‘they vanish in mist’ inplaats van ‘exeunt’, dan protesteer ik. Ze gaan niet in lucht of aarde op zoals in hun volgende scène, ze volatiliseren niet zoals in de heksenketel-episode, nee, ze zeggen unisono: ‘Hover through the mist and filthy air’. Ik heb dit in de mij toegemeten tijd nièt vertaald zoals ik het later zag. Immers: dit ‘filthy’ is hoogst zonderling. In zò minimaal weinig woorden een tautologie met ‘foul’, dat lijkt me niets voor Shakespeare. En dan nog met een ‘foul’ dat volslagen gelijk wordt gesteld met ‘fair’ (goor en gaaf). Hier klopt iets niet. Volgens mij is er dan ook iets anders aan de hand, ook al was dat in de Elisa bethaanse tijd nauwelijks te visualiseren.

Wie met ‘filthy’ in zijn achterhoofd even terugkijkt, komt te zijner tijd op de werkelijke verdwijnbeweging waartoe de heksen elkaar aanmoedigen, en wel in 't eerste woord ervan: hover. Ik ken geen goed nederlands woord voor ‘hover’, maar

[p. 47]

het is altijd een beweging, fladderend, dwalend, dichtbij of minder dicht bij een object. Wat kan hier dus bedoeld zijn? De heksen zwermen uit, als insecten, vrij laag aan de grond. En waarom? Hier zou het ‘filthy’ tot zijn ware recht kunnen komen. Ze willen nagenieten van hun exploot: zwermend van dichtbij genotteren van de ‘lekkere vieze’ stinkende lijken op het slagveld, want goor is gaaf en filthy is lekker. - Trouwens, wat dachten we dat de plotseling opgeroepen beesten al die tijd hadden gedaan?

(Na het schrijven van dit stuk, op reis, uit mijn hoofd, sla ik nog even een ‘eenvoudig’ tweetalig schoolwoordenboek op: de Charles Petit van Hachette geeft onder ‘hover’ (planer, voltiger) als eerste van vier voorbeelden ‘the vultures were hovering over the battlefield’.

De sector hovercraft van de witchcraft laat zich in de ‘filthy’-regel inderdaad identificeren als aasgieren-instinct. Wie dit niet ziet kan later in de tekst de ‘beloning’ voor de heksen niet thuisbrengen. De regie, op basis hiervan, kan via Goya-effecten aan vlerken denken, tweemaal te gebruiken: hier én bij Banquo's twijfel of het wezens zijn van de ‘aarde’, waarmee ‘aarde’ dan weer een dubbelbeeld provoceert).

Mary McCarthy verslijt in haar essay over Macbeth de veldheer voor een van die stupide generaals die onze tijd ook te zien geeft: hij komt notabene op met als eerste zin een opmerking over het weer. De communis opinio ziet het doorgaans nog nèt zo. Als Macbeth opkomt zegt hij tegen zijn strijdmakker Banquo: ‘So foul and fair a day I have not seen’; dit pro memorie.

Men heeft zich altijd juichend doodgestaard op de echo van deze aanhef op de heksen-leuze: hij is al in hun ban. Accoord; ligt voor de hand. Maar in welke omstandigheden komen Macbeth en Banquo voor het eerst het toneel op? In twee zware veldslagen heeft Macbeth de dag van zijn leven bevochten, bloedig en victorieus. Natuurlijk: hij is gevoelig voor landschappen en weersomstandigheden, dat weten we van later, en dat zit er allicht òok in. Maar ook hier is Macbeth's eerste zin niet zomaar 'n begin van onverplichte conversatie: het kan niet eens. Het is duidelijk alweer een slotzin, die resumeert wat het hele gesprek van beide veldheren moet zijn geweest na die dag van erop-of-eronder, hoop en moed der wanhoop, spanning, onzekerheid, lijf-aan-lijf. Al die tijd rijdend naar de koning, is het gesprek dàarover gegaan. Over de bloedbaden, die ‘dirty’ waren, maar die resulteerden in een opluchtende overwinning. Dàt is Macbeth' ‘So foul and fair’: het heeft inhoud, het is een slotzin, en heeft in elk woord een spiegeling van dubbelbedden. (Sloeg de opmerking alleen op het weer, dan had Shakespeare, Mary McCarthy ten gerieve, rustig de zaak kunnen omdraaien tot ‘so fair and foul’).

Deze zienswijze kan nog versterkt worden door de eveneens dubbele bodem van de woorden ‘day’ en ‘seen’. Als toegepast linguist, met voor me de tekst van een militair, hoor ik dan onder- en boventonen van ‘to carry the day’, die wonderwel aansluiten bij ‘to see battle.’ Mijn gehoor, als het juist blijkt, voor deze scala van ver-reikende ‘accoorden’ (allicht die van de heksen-yell, maar ook van de Hound of the Baskervilles-sfeer onder barre weersomslag/zonsondergang, plus van bloederige triomf na idem wanhoop) heb ik niet kunnen omzetten in éen adequate regel. Ik heb me ertoe beperkt te breken met het doodgeijkte ‘zag’: ‘Zo'n gore en gave dag had ik nog nooit’: wat het aan vermeende aanschouwelijkheid inboet wint het als ‘nadenkertje’. In de praktijk: tijdens de eerste helft van de regel kan de acteur dan hetzij over het landschap staren, hetzij omkijken naar het slagveld in de verte. De tweede helft evoceert én de slag én het feit dat Macbeth' vroegere strijd-ervaringen volslagen in het niet vallen bij déze dag/slag. Aldus de situatie; en aldus het thema dat nog wacht op reliëf en dimensies aan te brengen door regisseur en acteur: Croiset en Schneider hebben het volbracht. Ik heb dit alleen nooit in enig commentaar ook maar aangestipt gezien. Vandaar bovenstaande suggesties.

Charabia

René Char: Samen Aanwezig

Gedichten 1930-1972 vertaald en van toelichtingen voorzien door C.P. Heering-Moorman; Meulenhoff 1974

Het is volslagen onduidelijk wat de zich noemende vertaalster en de uitgever met dit boekje bedoeld hebben. Maar het geval is instructief.

Gegeven: een van Frankrijks zeer grote dichters van deze eeuw, die, geboren in 1907, van meet af aan het ene uitgekristalliseerde woord zo tegen het andere kon laten vonken dat er in latere eigen herschikkingen van zijn werk nauwelijks verschil is tussen ‘vroege’ en ‘late’ poëzie. Eén van zijn geheimen is de ‘economie’: geen woord teveel. Een ander is de ellips. Maar nergens voor de bluf: zoals van zovelen was ook zijn samengaan met de surrealisten van korte duur. Zijn ‘Marteau sans Maître’ van 1934 wordt geïllustreerd door Kandinsky en later ten dele getoonzet door Pierre Boulez. Zijn taal is tegelijk hard en bezonken. Spaarzaam publicerend, torent hij uit boven elke surrealistische poëzie, ook boven Eluard. Elke dichtregel van hem wordt naarstig gezocht en bewaard, maar de compacte fonkeling blijft ieder bij ook zonder boek. Geboortig uit L'Isle-sur-Sorgue organiseert hij in de Provence na 1940 zeer vroeg het verzet, waarvan pregnante aangrijpende getuigenissen (‘la source est roe et la langue est tranchée’) nadien druk op druk beleefden als ‘Feuillets d'Hypnos’ in de door Camus geredigeerde

[p. 48]

serie ‘L'Espoir’. Tegelijk verschijnt zijn grote plaquette ‘Seuls demeurent’ die hij, zoals Fargue en Michaux vòor hem, afsluit en aforismen: ‘Partage Formel’, een werkwijze die hij later voortzet. Verzen en aforismen hebben elkaars scherpte; een enkel ‘lied’ staat ertussen. Hij is de enige jongere aan wie Saint-John Perse een hommage schrijft. Zijn confrontatie met Heraclitus wordt een evenement: Char, het tegendeel van de names-dropper, boort een verwantschap aan. Om hem heen sterven de bejaarde Perse en de jonge Kowalski. Hij blijft zijn leven lang de dichter van ‘A chaque écroulement des preuves le poète répond par une salve d'avenir’.

Hij wordt vertaald: in Duitsland alleen zetten zich vier dichters aan een uitgave van zijn werk. Niet aldus in Nederland. Mevrouw Heering-Moorman heeft flagrant gestudeerd en kent dus haar schoevers. Inplaats van nederlands. Dat feit is haar niet bekend. Char aan te durven in een andere taal vereist inzicht in wat Char doet met het levende frans, zijn afstand tot elk ander geschreven woord, en een eigen peiling van eigen taal: een scholing, in Nederland, op zijn minst van Hans Andreus tot Hans Faverey. Het is misschien niet onmogelijk iets van Char in nederlands over te laten komen: hem in schoevers te brengen is miskenning van alles waar Char voor staat. (Note pour M. Char: on vous a transbahuté dans le pire Pigier).

Voor de n-de maal: nederlands is ‘wie waagt die wint’, schoevers is ‘degene die waagt komma zal winnen’. Wie toevallig geen frans machtig is en wel levend nederlands zal ook zonder aanhaling van Char's eigen idioom zó zien waar de hollandse uitgave op uit is: ‘Luister, hoe het woord volbrengt hetgeen het zegt. Voel het woord op zijn beurt zijn hetgeen jij bent.’

Wie gewend is frans te lezen (en nog liever te spreken) mag de volgende, niet eens hermetische, regels vergelijken:

Tu es pressé d'écrire (...)
S'il en est ainsi fais cortège à tes sources.
Je voelt je gedreven tot schrijven (...)
Mocht dat zo zijn, maak dan een rondgang langsje bronnen.

Hier pas teen hartgrondig ‘loop rond!’ De emasculatrice van Char's taal kent dus ook geen frans. Kennis van het meest elementaire frans is in de laatste regel dubbelop afwezig. Uit het aan Braque opgedragen ‘La bibliothèqueest en feu’:

Enfin toute la vie, quand j'arrache la douceur de ta vérité amoureuse à ton profond!
Dit is dan eindelijk het volle leven: wanneer ik aan jouw diepten
de zoetheid van je liefdewaarheid weet te ontroven.

Dit is het abattoir waaruit de hapjes naar de Libelle-knalfuif gaan. Na de dood van Camus schrijft Char ‘L'Eternité à Lourmarin’; met enig begrip voor die tekst zou onze dame daar respectueus van zijn afgebleven; zonder begrip krijgt men dit:

Cerne après cerne, s'il s'approche c'est pour aussitôt s'enfouir. Son
visage parfois vient s'appliquer contre le nôtre (...)
Wel komt hij soms in allengs nauwer kringen naderbij, maar dadelijk
daarna verstopt hij zich weer. Af en toe raakt zijn gelaat even het onze (...)

Toe maar. Uit hetzelfde gedicht nog éen regel:

Avec celui que nous aimons, nous avons cessé de parler, et ce n'est pas
lesilence.
Met wie wij liefhebben zijn wij opgehouden te spreken, en geheel stil is
het niet.

Triest is: het is helemaal geen schande om geen frans te kennen en geen nederlands, maar zulke dingen afficheer je niet zo. Wanneer dan de ‘toelichtingen’ komen daagt voor de lezer ineens het idee: dát ziet er volledig uit, dat had best een scriptie kunnen zijn. Vijf jaar werk, een verantwoording, biografische en bibliografische gegevens, ‘overwegingen’, stemmen over Char, situeringen van Char en zijn werk. Goed, Rousselet's tekst over Char ontbreekt, Perse's tekst over hem wordt alleen aangestipt, in ander verband, fragmentarisch en niet op de daartoe bestemde plaats; Mounin's ‘Avez-vous lu Char?’ verscheen niet zomaar in 1961 als essay-vooraf van ‘La Communication poétique’: Mounin's claudelisante en claudicante opstel van 1944 verscheen afzonderlijk als eerste boek over Char in 1946. Dus houden wij het op poging tot scriptie: de presentatie als ‘vertaling’ is misleidend. Vertalen is essentieel iets anders. Wat hier gebeurt is hawinkelen.

Le grand Char fulgurant nous est présenté comme un Char latent. Une fois de plus les preuves se sont écroulées.