Tot zover het commentaar. Bij vergelijking met de hier boven afgedrukte vertalingen moet worden vastgesteld dat de drie vertalers een aantal malen duidelijk niet de beste oplossing hebben gevonden, dat semantische getrouwheid in een aantal gevallen niet is bereikt, en dat er, stilistisch gezien, zelfs aan de vereisten van de clichétaal niet altijd is voldaan. Men kan zich nu twee dingen afvragen: is het erg? en: is het verbazend? Als een uitvoerend musicus fouten maakt, dan valt dat de toehoorders op, maar mijns inziens is er in vertalingen een grote marge van onnauwkeurigheid mogelijk voordat zelfs de literatuurgevoelige lezer daar hinder van ondervindt. Dit komt waarschijnlijk omdat de onnauwkeurigheid van een ervaren vertaler gewoonlijk samengaat met een bepaald flair, een eigen lyrische toon of een aangename stijl die het lezen van de vertaling zeer genietbaar kunnen maken. De muziekliefhebber kent het muziekstuk, de lezer van een vertaling kent gewoonlijk niet het oorspronkelijke werk. De valse noten vallen niet op, en vaak blijft er nog veel moois over.
De tweede vraag raakt het economische aspect. Voor het vertalen van literatuur wordt tegenwoordig per duizend woorden f 50, - betaald door de uitgever, en naderhand nog eens f 25, - door CRM. Laten we zeggen dat een vertaler voor dat bedrag drie à vier uur kan werken. Een geoefend vertaler kan in drie à vier uur best duizend woorden vertalen van een tekst die gesteld is in clichétaal, maar hoeveel uur is er nodig als het gaat om een literaire tekst van het gehalte van Under the Volcano? Dergelijke vertalingen zouden eigenlijk in groepsverband moeten worden gemaakt. Ik schat dat de kleinst mogelijke groep die een redelijke mate van betrouwbaarheid zou kunnen garanderen een uur of veertig per duizend woorden nodig zou hebben. Zo'n vertaling zou uitgever en/of subsidiegever dan tien maal zoveel gaan kosten als nu.
Uitgevers zullen dat nooit in overweging nemen. Een conclusie van dit stuk kan daarom zijn dat de subsidiegevers zo nu en dan, voor de vertaling van bizonder moeilijk werk, genoeg geld ter beschikkíng zouden moeten stellen om een zo tijdrovend vertaal procédé financieel mogelijk te maken.
Een tweede conclusie kan zijn dat ook het individuele vertalen altijd zal winnen door gedeeltelijke samenwerking met anderen, en dat het image van de literaire vertaler als begenadigd solist in feite een mythe is.
|
-
-
[tekstkritische noot]1. Two mountain chains traverse the republic roughly from north to south, forming between them a number of valleys and plateaux.
De eerste zin van Lowry's boek is gesteld in zakelijk aardrijkskundeproza, zonder speciale effecten. In weinig woorden wordt veel informatie verpakt. Opmerkelijk is het gebruik van het bepaalde lidwoord bij ‘republic’, terwijl de lezer nog niets weet van een republiek. In een echt aardrijkskundeboek zou deze zin nooit aan het begin vaneen exposé hebben kunnen staan. Hierdoor krijgt ‘the republic’ speciale nadruk.
a) traverse: Dit woord kan niet met ‘doorsnijden’ worden vertaald (‘doorsnijden’ wordt gezegd van wegen, rivieren, kanalen etc.), maar ook ‘lopen... door’ voldoet niet; tussen ‘lopen’ en ‘door’ zou in het Nederlands de vertaling komen van ‘roughly from north to south’; omdat ‘door’ niet meteen volgt op ‘lopen’ zou (even) de storende indruk ontstaan dat de bergketens lopend worden ingevoerd; dit bezwaar vervalt als wordt begonnen met ‘door’; ‘door de republiek (...) lopen twee bergketens’; ‘traverse’ heeft door het element ‘tra’ een scherpere klank dan het gemoedelijke ‘door(.) lopen’, maar toevoeging van het woord ‘dwars’ neemt dit bezwaar weg: ‘dwars door (...) lopen’.
b) ‘roughly: ‘ruwweg’ of ‘grofweg’ liggen voor de hand, maar Van Dale aanvaardt van ‘ruwweg’ alleen de betekenis ‘op een ruwe wijze; in het ruwe’, en van ‘grofweg’: ‘in het grove, ruwweg’. In feite worden deze woorden wel gebruikt in de betekenis van ‘ongeveer, ten naaste bij’, maar in die betekenis zijn ze bij lange na niet zo gangbaar als ‘roughly’, bovendien is ‘grofweg’ een te cru woord; anderzijds klinkt ‘ongeveer’ te tam; ‘ongeveer’ is een woord dat, in tegenstelling tot ‘roughly’ geen nadruk krijgt; ‘min of meer’ klinkt slordig en nonchalant; ‘globaal gezien’ klinkt te stadhuizig (en zou bovendien aandoen als een woordspeling, omdat in deze eerste alinea zowat de hele globe wordt overzien); ‘ten naaste bij’ past het best in het ritme van de zin.
c) forming between them: men zou zich kunnen afvragen of hier alleen de letterlijke betekenis een rol speelt, of ook de betekenis ‘met elkaar, samen’ (zoals bv. in ‘they bought it between them’); volgens het ‘panel’ is dit niet het geval; wanneer ik mij in het vervolg categorisch uitspreek over de interpretatie van het Engels, is dat steeds met steun in de rug van genoemd ‘panel’, zonder dat ik daar iedere keer speciaal melding van maak. De constructie met het tegenwoordig deelwoord ‘forming’ heeft iets onlogisch, maar is normaal Engels: ‘having formed’ zou zelfs de merkwaardige indruk wekken dat het vormingsproces net afgelopen is, en dat als gevolg daarvan de bergketens in actie zijn gekomen; maar in het Nederlands wekt een tegenwoordige tijd op deze plaats de indruk dat het proces nog aan de gang is, dus is een voltooid tegenwoordige tijd vereist; vertalingen waarin het werkwoord wordt weggelaten, zoals ‘met tussen zich in’ of ‘met daartussenin’ zijn lelijk; ‘waartussen (...) zijn ontstaan’ maakt de bergketens te passief, en ditzelfde geldt voor ‘waartussen (...) liggen’; ‘die tussen zich in...’ is lelijk; ‘die in het tussengelegen gebied...’ is nodeloos lang; de beste vertaling lijkt: ‘waartussen zich (...) hebben gevormd’.
d) valleys and plateaux: ‘valley’ is het gewone Engelse woord voor ‘dal’; het Nederlandse ‘vallei’ is veel dichterlijker en van dezelfde orde als het Engelse ‘vale’ of ‘dale’; het Nederlandse woord ‘plateau’ is niet zo gangbaar; het Engelse ‘plateau’ is een heel gewoon woord dat overeenstemt met het Nederlandse ‘hoogvlakte’.
-
-
[tekstkritische noot]1.: Dwars door de republiek, ten naaste bij van noord naar zuid, lopen twee bergketens, waartussen zich een aantal dalen en hoogvlakten hebben gevormd.2. Overlooking one of these valleys, which is dominated by two volcanoes, lies, six thousand feet above sea-level, the town of Quauhnahuac.
De formulering van deze zin is bepaald niet soepel. Het ritme is stroef, licht hortend, bijna trocheïsch. De zin is zodanig opgebouwd (met het onderwerp helemaal achteraan) dat het lezen speciale aandacht vraagt, en dat het eind van de zin maximale nadruk krijgt. Het is uiteraard stilistisch van belang de ongewone opbouw van de zin in vertaling zoveel mogelijk te handhaven.
a) Overlooking: als de volgorde van het Engels zoveel mogelijk moet worden aangehouden, moet ‘overlooking’ met een tegenwoordig deelwoord worden vertaald. Die werkwoordsvorm is in het Nederlands minder gangbaar dan in het Engels, maar bij de vertaling van een allesbehalve gestroomlijnde zin als deze is er geen bezwaar tegen. Of ‘Overlooking’ met ‘Uitziend op’ of met ‘Uitziend over’ moet worden vertaald, hangt van het object af: je kijkt uit op een tuintje, maar over een dal; ‘Uitkijkend over’ wordt eventueel van mensen, niet van zaken gezegd; ‘Met uitzicht op’ hoort meer bij de beschrijving van een hotelkamer.
b) dominated: de beste vertaling is ‘beheerst’; ‘overheerst’ is iets anders; ‘domineren’ wordt vooral gebruikt in de zin van ‘(geestelijk) overheersen’, maar Van Dale geeft het voorbeeld ‘deze berg domineert de hele streek’
c) six thousand feet: het is gebruik om Engelse voeten om te zetten in meters. Zesduizend voet is 1829 meter, maar het gaat hier natuurlijk niet om een exacte aanduiding, dus moet het aantal meters worden afgerond (tot 1800; bij 2000 is de marge te groot); in dit geval is het desnoods mogelijk om ‘zesduizend voet’ te vertalen, omdat Nederlanders door vliegreizen enigszins vertrouwd zijn met het gebruik om hoogte aan te duiden in voeten; het effect van ‘zesduizend voet’ zou lichtelijk exotiserend zijn, maar dat is niet zo'n bezwaar bij een boek dat in Mexico speelt.
d) above sea-level: ‘boven zeeniveau’ en ‘boven de zeespiegel’ zijn beide goed; wat men kiest zal afhangen van de vertaling van ‘six thousand feet’: het zware ‘zes duizend voet boven zeeniveau’ past beter in het ritme van de zin dan het huppelende ‘achttien honderd meter boven de zeespiegel’.
e) the town of Quauhnahuac: uit de volgende alinea blijkt afdoende dat Quauhnahuac geen onbelangrijke plaats is; uit de rest van het boek blijkt dat er zelfs een Engelse consul gestationeerd was; Douglas Day vertelt in zijn Malcolm Lowry-biografie dat Quauhnahuac de oude Indiaanse naam is van (de middelgrote Mexicaanse provinciehoofdstad) Cuernavaca; dus is er geen reden om ‘town’ te vertalen met het knusse of neerbuigende ‘stadje’, ook al vergemakkelijkt zo'n verkleinwoord (door het onzijdig lidwoord) de aansluiting bij de volgende zin. 2.: Uitziend over een van deze dalen, dat beheerst wordt door twee vulkanen, ligt op zesduizend voet boven zeeniveau de stad Quauhnahuac.3. It is situated well south of the Tropic of Cancer, to be exact, on the nineteenth parallel, in about the same latitude as the Revillagigedo
Islands to the west in the Pacific, or very much farther west, the southernmost tip of Hawaii - and as the port of Tzucox to the east on the Atlantic seabord of Yucatan near the border of British Honduras, or very much farther east, the town of Juggernaut, in India, on the Bay of Bengal.
Het geografisch exposé wordt nader uitgewerkt (vanuit een satelliet, lijkt het). Quauhnahuac is geen bestaande plaatsnaam, maar de overige geografische aanduidingen zijn reëel. Ook de stad Juggernaut, die evenwel niet in een atlas te vinden is, omdat de stad officieel Puri heet (voluit: Puri Jahannath - of Jagannath). In de constructie van de zin zitten twee parallelle wendingen (‘to the west (...) or very much farther west’ - ‘to the east (...) or very much farther east’) die zo mogelijk bewaard moeten blijven in de vertaling. Geografisch is de parallellie niet symmetrisch, want Juggernaut (‘very much farther east’) is drie maal zover van Quauhnahuac verwijderd als Hawaï (‘very much farther west’), dus zal de keuze van die plaatsen wel een speciale functie hebben: Yvonne, de vrouwelijke hoofdpersoon in Under the Vulcano, is op Hawaï geboren, en Juggernaut ligt in India, het geboorteland van Geoffrey Firmin, de mannelijke hoofdpersoon; beiden komen ia het boek noodlottig aan hun einde. Het Engelse woord ‘juggernaut’, afgeleid van de plaatsnaam, heeft een heel noodlottige klank. Het betekent ‘anything that draws blind and destructive devotion or to which people are ruthlessly sacrificed’ (definitie: American Heritage Dictionary). Juggernaut, een verbastering van Jagannath, is een naam van Krishna. De negatieve associaties zijn een gevolg van de vroeger te Puri bestaande traditie dat er zich, tijdens de jaarlijkse processie van kolossale karren (tot veertien meter hoog), vele gelovigen ter ere van de god onder de wielen lieten verpletteren. Het begrip ‘Juggernaut’ bestaat niet in het Nederlands, al is het te vinden in Kramers Woordentolk (‘Voorindisch afgodsbeeld te Puri, dat eenmaal per jaar op een zware kar werd rondgereden. Vele dwepers wierpen zich voor de kar en werden door de wielen verbrijzeld’). Ten
Bruggencate geeft een juiste omschrijving, oppert als vertaling ‘moloch’ (soms bruikbaar), en wil het woord vernederlandst zien tot ‘jaggernaut’, maar die naam heb ik in geen enkel Nederlands naslagwerk gevonden. De Winkler Prins geeft als naam gewoon Juggernaut (of Jagannath), zodat die naam het best in de vertaling kan worden gebruikt. Voor veel Nederlandse lezers gaat hier in de vertaling een associatie met iets dreigends verloren. Dit bezwaar zou weggenomen kunnen worden door Juggernaut in het Nederlands een bepaalde kwalificatie mee te geven (het ‘onzalige’ of ‘sinistere’ Juggernaut), maar dat is te expliciet, te melodramatisch en te zeer in strijd met de nuchtere toon van de hele passage om aanvaardbaar te zijn.
a) It is situated: ‘It’ slaat op ‘stad’ en is dus niet met ‘het’ te vertalen; ‘deze’ voldoet hier goed; ‘is situated’: de Nederlandse wending ‘bevindt zich’ is ongeveer even formeel.
b) well south: de negentiende breedtegraad ligt ca. 500 km bezuiden de kreeftskeerkring, dus de beste vertaling lijkt ‘een goed eind’ of ‘een flink stuk’.
c) the same latitude: ‘dezelfde breedte’; het is niet nodig ‘breedte’ te vermijden omdat het zo snel volgt op ‘breedtegraad’; integendeel, ‘op dezelfde breedte’ kan gezien worden als een nadere uitwerking van ‘negentiende breedtegraad’. Ook al is dat schijn, het neemt het stilistische bezwaar van de herhaling weg; ‘op dezelfde hoogte’ is verwarrend, al staat Van Dale het wel toe; ‘parallel’ voor ‘breedtegraad’ is in het Nederlands niet zo gangbaar.
d) to the west: ‘naar het westen’, ‘ten westen’ of ‘westelijk’ voldoen niet; het Nederlands vergt toevoeging van het woordje ‘meer’ (al lijkt het onlogisch, want als bepaalde plaatsen respectievelijk ‘meer westelijk’ en ‘meer oostelijk’ gelegen zijn t.o.v. Quauhnahuac, moet Quauhnahuac zelf eigenlijk zowel ‘westelijk’ als ‘oostelijk’ liggen; ‘westwaarts’ klinkt te archaïsch.
e) the southernmost tip: ‘puntje’ of ‘tipje’ doen door de verkleinvorm wat kneuterig aan, wat niet geschikt is voor de toon van deze passage, dus: ‘zuidelijkste punt’.
f) Pacific: de keuze is gevarieerd - Grote Oceaan, Stille Oceaan, Stille Zuidzee. Het laatste woord is wat archaïsch geworden en geeft te romantische associaties. ‘Stille Oceaan’ past het beste bij ‘Pacific’.
g) the Atlantic seabord of Yucatan: ‘de Atlantische kust van Yucatan’. (Yucatan heeft ook een westkust aan de Golf van Mexico.)
h) near the border of: ‘near’ is een vaag woord; Tzucox ligt tientallen kilometers van deze grens, zodat ‘bij’, ‘dichtbij’ en ‘vlak bij’ niet zo goed voldoen; ‘nabij’ klinkt wat voorzichtiger (Van Dale: ‘..., niet ver verwijderd, niet veraf’); het woord is wat ouderwets, maar past toch wel in deze serieuze opsomming; ‘niet ver van’ is minder geschikt, omdat de zin al zo overladen is; ‘de grens van’ en ‘de grens met’ zijn beide te verdedigen.
-
-
[tekstkritische noot]3.: Deze bevindt zich een goed eind ten zuiden van de kreeftskeerkring, op de negentiende breedtegraad om precies te zijn, dezelfde breedte ongeveer als, meer westelijk, de Revillagigedo Eilanden in de Stille Oceaan, of veel verder naar het westen de zuidelijkste punt van Hawaï - en als, meer oostelijk, de havenplaats Tzucox aan de Atlantische kust van Yucatan, nabij de grens met Brits Honduras, of veel verder naar het oosten de stad Juggernaut, in India, aan de Golf van Bengalen.4. The walls of the town, which is built on a hill, are high, the streets and lanes tortuous and broken, the roads winding.
De nieuwe alinea beschrijft de stad, en doet dat op een wijze die herinnert aan de reisgids, maar meteen sarcastische ondertoon.
a) The walls of...: ‘De muren van destad, die op een heuvel gebouwd is, zijn hoog, de straten...’ De zin zou vloeiender lopen als er in plaats van ‘high’ een meerlettergrepige kwalificatie had gestaan. Nu valt er na ‘high’ een duidelijke cesuur, zoals ook na ‘hoog’ in de vertaling; ‘de stad, die op een heuvel gebouwd is, heeft hoge muren’ is minder geschikt, omdat deze vertaling de interpretatie toelaat dat het om andere muren dan stadsmuren gaat. Mogelijk is eventueel: ‘De stad is op een heuvel gebouwd en omgeven met hoge muren...’
b) Lanes: ‘lane’ wordt doorgaans met steeg vertaald, maar dat is vaak onjuist. De Penguin English Dictionary definieert weliswaar ‘narrow street bordered by hedges, etc., narrow street’ en hieruit kan worden afgeleid dat de woordinflatie heeft toegeslagen en dat ‘lane’ tegenwoordig ook wordt gebruikt als er van heggen etc. aan weerszijden geen sprake is. Maar in de entourage van een Mexicaanse provinciestad wekt ‘lane’, oorspronkelijk een landweggetje, zeker nog associaties met vegetatie langszij die bij een ‘steeg’ totaal ontbreekt. Verderop in het boek wordt zon ‘lane’ een keer nader beschreven: ‘There was a lane branching to the left before you reached Jacques' house, leafy[!], no more than a cart-track at first’ (p. 81 - van de Penguin-editie, waaruit ik citeer.) De beste vertaling lijkt ‘laantjes’.
c) tortuous and broken, the roads winding: ‘tortuous’ en ‘winding’ zijn tamelijk synoniem, maar ‘tortuous’ past beter bij kleinschalige situaties; zo zijn ook in het Nederlands straatjes en laantjes eerder ‘kronkelend’ of ‘kronkelig’, en wegen eerder ‘slingerend’, ‘bochtig’ of ‘vol bochten’; ‘broken’ betreft de staat van het wegdek, als er al sprake is van een wegdek; de beste vertaling zou ‘hobbelig’ zijn, maar niet in combinatie met ‘kronkelig’ en ‘bochtig’ (drie van die woorden op -ig bij elkaar zouden een stilistisch effect opleveren dat in het origineel ontbreekt). Uit het boek blijkt dat de straten over het algemeen geplaveid zijn, al is er hier en daar een ‘lane’ die begint als een ‘cart-track’, zodat ook ‘slecht geplaveid’ dienst kan doen. ‘Oneffen’ is mogelijk, maar klinkt erg tam, vergeleken bij ‘broken’.
‘Roads’ betekent gewoonlijk wegen, maar hier gaat hetom ‘roads’ in destad, en die worden in het Nederlands nooit wegen genoemd; ‘roads’ liggen meestal ook niet in de stad, maar zoals Webster zegt: ‘Road is generally applied to highways, but has a broader generic sense including highway, street, lane, etc.’ Met ‘roads’ worden hier de bredere straten van Quauhnahuac bedoeld. Maarde vertaling ‘de straten en laantjes [zijn] kronkelig en slecht geplaveid, de bredere straten vol bochten’ is ongelukkig, omdat daarmee een tegenstelling wordt gesuggereerd die tussen ‘kronkelig’ en ‘vol bochten’ nauwelijks bestaat; er moet verschil klinken tussen de weergave van ‘streets’ en ‘roads’ - loutere invoeging van ‘bredere’ is niet voldoende. Nu worden de ‘streets’ in de volgende zin nader omschreven als ‘narrow streets’. Dit geeft de mogelijkheid een vertaaltechnische kunstgreep toe te passen: stel dat ‘roads’ hier vertaald wordt met ‘straten’, dan zijn daaronder alle ‘streets’ begrepen die niet ‘narrow’ zijn; alleen de smalle straatjes blijven over, zodat die best met ‘stegen’ kunnen worden aangeduid. Het ritme van de zin vergt dan nog een omzetting van de volgorde. 4.: De muren van de stad, die gebouwd is op een heuvel, zijn hoog, de straten bochtig, de laantjes en stegen kronkelig en slecht geplaveid.5. A fine American-style highway leads in from the north but is lost in its narrow streets and comes out a goat track.
a) A fine American-style highway: ‘fine’ is ‘mooi’ of ‘fraai’; ‘highway’ is ‘autoweg’, ‘autosnelweg’ of ‘snelweg’, maar de laatste twee termen klinken wat te modern; de highway is weliswaar ‘American-style’, maar minstens veertig jaar oud; ‘American-style’ zou weergegeven kunnen worden met ‘naar Amerikaans voorbeeld’ of ‘Amerikaans aandoende’, maar ‘typisch Amerikaans’ pas het best in de zin.
b) leads in from the north: de enig juiste vertaling lijkt ‘komt de stad vanuit het noorden binnen; ‘binnen leiden’ wordt eigenlijk alleen transitief gebruikt.
c) is lost in its narrow streets: ‘gaat teloor in’, ‘gaat verloren in’ en ‘raakt verloren in’ betekenen eigenlijk: verdwijnt definifief - en dat is in strijd met het vervolg van de zin; ‘raakt verdwaald in’ maakt van de weg tezeer een handelend wezen; met ‘is lost’ wordt bedoeld: is niet meer terug te vinden in de wirwar van...; de beste vertaling lijkt ‘verliest zich in’; ‘its narrow streets’: het is vaak moeilijk kiezen tussen ‘zijn’ of ‘haar’ voor ‘its’, hier kan de keuze vermeden worden door ‘de’ te gebruiken, waarmee evenveel wordt gezegd; ‘de nauwe straatjes’ lijkt beter te voldoen dan ‘de smalle straatjes’, maar het verschil is minimaal.
d) comes out a goat track; ‘comes out’ betekent ‘komt de stad weer uit’ (‘verlaat de stad weer’ klinkt wat deftig voor een weg die veranderd is in een geitespoor); in het Nederlands dreigt deze zin beladen te worden met twee maal ‘komt’ en twee maal ‘de stad’; wat ‘komt’ betreft lijkt dat niet te vermijden - de alternatieven met ‘leiden’ en ‘verlaten’ zijn in elk geval niet geschikt; ‘de stad’ kan wel een keer vervangen worden door ‘Quauhnahuac’. Maar dit blijkt geen oplossing, want de hele alinea dreigt overvoerd te worden met vijf maal hetzij ‘Quauhnahuac’, hetzij ‘de stad’. Dat is te veel, dus moet ‘comes out’ zo enigszins mogelijk vertaald worden zonder ‘de stad’ erbij te halen; ‘komt er weer uit’ zou op de straatjes slaan in plaats van op de stad; ‘komt er aan de andere kant weer uit’ klinkt wat onsmakelijk; ‘komt er aan de zuidkant weer uit?’ Kun je aannemen dat de weg zich netjes noordzuid heeft voortgezet? Ja, want de weg was eigenlijk al niet meer terug te vinden: de reden waarom het geitespoor wordt gezien als de voortzetting van de gedeklasseerde autoweg is juist dat het geitespoor in het verlengde ligt van de autoweg.
-
-
[tekstkritische noot]5.: Een fraaie, typische Amerikaanse autoweg komt de stad vanuit het noorden binnen, maar verliest zich in de nauwe straatjes en komt er aan de zuidkant als een geitespoor weer uit.6,7. Quauhnahuac possesses eighteen churches and fifty-seven cantinas. It also boasts a golf course and no fewer than four hundred swimming pools, public and private, filled with the water that ceaselessly pours down from the mountains, and many splendid hotels.
a) Quauhnahuac possesses: ‘Quauhnahuac bezit’ is geen gangbaar Nederlands en ‘Quauhnahuac heeft’ is minder nadrukkelijk dan het Engels; ‘possesses’ hoort tot het opgeblazen reisgidsproza; het is hier uitstekend weer te geven met ‘Quautinahuac telt’.
b) It also boasts: ‘It’ kan niet met ‘Het’ worden vertaald, maar ‘Hij’ of ‘Zij’ is ook erg ongelukkig, zodat alleen ‘De stad’ overblijft. Tenzij de zesde en zevende zin aan elkaar worden gekoppeld, door een komma, plus ‘en’, maar in dat geval gaat de gecombineerde zin vijf maal ‘en’ bevatten (nog afgezien van het ‘en’ in zevenenvijftig), waarvan vier maal kort na elkaar - dus dat gaat ook niet. Constructies met ‘als ook’ of ‘evenals’ zijn stroef en lelijk. Zou het geoorloofd zijn om ‘maar’ te gebruiken?
Er is in het Engels een duidelijke scheiding tussen ‘Quauhnahuac possesses’ enerzijds, en ‘It also boasts’ anderzijds; aan de ene kant zijn er kerken en kroegen (in elke Latijns-Amerikaanse stad te vinden), aan de andere een golfbaan en vele zwembaden (symbolen van luxe en modernisme). Op grond daarvan lijkt het aanvaardbaar de zesde en zevende zin niet met ‘en’, maar met ‘maar’ te verbinden, om een te grote overdaad van ‘de stad’ in de alinea als geheel te voorkomen, ‘also boasts’ lijkt het best vertaald met ‘kan ook bogen op’; die uitdrukking heeft de juiste reisgidstoon en past beter dan ‘gaat prat op’, ‘kan zich beroemen op’ of ‘is rijk’.
c) no fewer than four hundred swimming-pools, public and private: ‘niet minder dan’ ligt voor de hand en is ook beter dan ‘maar liefst’, dat kinderlijk-verbaasd of enigszins misprijzend aandoet; ‘public and private’ is in de vertaling moeilijk op dezelfde plaats te houden: ‘vierhonderd zwembaden, openbaar en particulier’ is strikt genomen niet correct, (het zou ‘openbare en particuliere’ moeten zijn, en dat klinkt, na het substantief, al te nadrukkelijk), dus blijft alleen ‘openbare en particuliere zwembaden’ over; ‘privé(-)’ laat zich in deze zin niet goed gebruiken.
d) the water that ceaselessly pours down the mountains: voor ‘ceaselessly’ zijn diverse mogelijkheden; voor ‘pours down from’ eveneens. Ritmische aspecten kunnen de doorslag geven; ‘in een onophoudelijke stroom van de bergen komt’ is niet geschikt, want natuurlijk gaat het om meerdere riviertjes, etc.; ‘the water that’ is natuurlijk in feite ‘hetzelfde soort water als’; ook in het Nederlands kan dat bedoeld worden met ‘het water dat’, maar niet met ‘water dat’; het lidwoord kan niet gemist worden.
e) and many splendid hotels: deze ‘nagedachte’ (Van Dale geeft dit woord zonder te reppen van anglicisme) moet in de vertaling natuurlijk net zo nadrukkelijk aan het eind van de zin komen; de ‘splendid hotels’ vormen de aansluiting met de volgende alinea; ‘splendid’ kan op diverse manieren worden vertaald, maar het typische woord uit de toeristenbrochures dat hier wordt vereist is in het Nederlands ‘magnifieke’.
-
-
[tekstkritische noot]6,7: Quauhnahuac telt achttien kerken en zevenenvijftig cantinas, maar kan ook bogen op een golfbaan en niet minder dan vierhonderd openbare en particuliere zwembaden, gevuld met het water dat onophoudelijk neerstroomt vanaf de bergen, en vele magnifieke hotels.8. The Hotel Casino de la Selva stands on a slightly higher hill just outside town, near the railway station.
De nieuwe alinea verplaatst de lezer naar een van die magnifieke hotels, gezien vanuit de lucht (niet meer vanuit een satelliet, maar - laten we zeggen - vanuit een luchtballon). De alinea is voornamelijk opgebouwd uit korte zinnen, waardoor vooral de tweede helft iets afgebetens krijgt.
a) a slightly higher hill just outside the town: ‘een wat hogere heuvel’ is te prefereren boven ‘een iets hogere heuvel’, omdat de tweede vertaling een precisie zou suggereren die niet bedoeld is; ‘just outside’ is het best weer te geven met ‘even buiten’.
b) near the railway station: ‘bij’ of ‘vlakbij’ voor ‘near’ is hier misplaatst, omdat uit de rest van de alinea blijkt dat het hotel bewust temidden van tuinen en terrassen is neergezet en een flink eind van de weg af ligt. De zin zou misschien de indruk kunnen wekken dat het station op dezelfde heuvel is gebouwd als het hotel, maar dat lijkt onaannemelijk. Verderop in het boek (p. 238) blijkt trouwens dat de ‘main highway’ uit de volgende zin (en dat is dezelfde als de American-style highway’ uit de tweede alinea) langs het station loopt, en tevens dat het station niet op de heuvel is gebouwd, maar een eind verder. Gezien dit alles kan ‘near’ het best worden vertaald met ‘niet ver van; ‘railway station’ kan gewoon ‘station’ worden; het Engelse ‘railway station’ is een redelijk courante term, terwijl niemand ooit nog het woord ‘spoorwegstation’ gebruikt; het Engels kent ook andere stations, zoals ‘police station’. 8.: Het Hotel Casino de la Selva staat op een wat hogere heuvel even buiten de stad, niet ver van het station.9. It is built far back from the main highway and surrounded by gardens and terraces which command a spacious view in every direction.
a) It is built far back from: de formulering ‘It is built’ geeft aan dat het hotel niet toevallig een eind van de weg af ligt, maar bewust op een geïsoleerde plaats is gebouwd; daarom zou ‘het ligt’ als vertaling niet voldoen, en bovendien merkwaardig botsen met ‘staat’ in de vorige zin; ‘Het is een flink eind van de grote weg af gebouwd’ is correct, maar heeft als nadeel dat ‘af gebouwd’ klinkt als ‘afgebouwd’; het beste lijkt ‘Het is gebouwd op flinke afstand van de grote weg’.
b) which command a spacious view in every direction: ‘command a view’ is de standaardfrase voor ‘een uitzicht bieden’; ‘spacious’ is een minder gangbaar woord, een mooi woordvoor ‘ruim’, maar toch niet ongebruikelijk in combinatie met ‘view’, bijna een cliché uit het reisgidsenproza, waaraan hier steeds ironisch gerefereerd wordt; het is uitstekend te vertalen met ‘een weids uitzicht’.
-
-
[tekstkritische noot]9.: Het is gebouwd op flinke afstand van de grote weg en omringd door tuinen en terrassen die naar alle kanten een weids uitzicht bieden.
10.: Palatial, a certain air of desolate splendour pervades it. Dit is het eerste van een zevental korte, korzelige zinnetjes die een somber beeld oproepen van het hotel - dat nu totaal niet meer thuis blijkt te horen in de toeristenbrochures.
a)
Palatial, a certain air (...) pervades it: dit is een constructie die geen Nederlands equivalent heeft. Wat het dichtste bij komt is ‘In al zijn...-heid ademt het...’, maar een geschikt substantief ontbreekt (‘vorstelijk’ is een bruikbaar adjectief, maar ‘vorstelijkheid’ klinkt erg geforceerd). De vertaling zal dus gebruik moeten maken van een constructie met een voegwoord (maar, toch, al, hoewel, ondanks, weliswaar - maar), waarbij het zaak is de abruptheid van het Engels zoveel mogelijk te behouden. Dat blijkt heel moeilijk. ‘Palatial’ is aardig te vertalen met ‘Majestueus’, en: ‘Ondanks de majestueuze aanblik’ zou een goed begin zijn, als het niet zo wijdlopig klonk. Hetzelfde geldt voor ‘Het heeft de allure van een paleis, maar...’, of: ‘Ondanks zijn vorstelijke allure...’; beter lijkt dan nog: ‘Het lijkt wel een paleis, maar...’ of ‘Het ziet eruit als...’ etc.
b) a certain air (...) pervades it: de combinatie van ‘air’ en ‘pervade’ is gangbaar Engels en kan het best weergegeven worden met ‘ademt een sfeer’ of ‘er hangt een sfeer’; ‘a certain air’ is echter moeilijk te vertalen met ‘een zekere sfeer’ - wat zeer ongebruikelijk klinkt - zodat de afzwakking van het ‘certain’ in de vertaling een andere plaats moet krijgen; ‘certain’ kan bijvoorbeeld gekoppeld worden aan ‘desolate’.
c) desolate splendour: het Nederlands beschikt over het fraaie cliché ‘vergane glorie’, en dat zou heel geschikt zijn als ‘desolate splendour’ ook een cliché was, maar het is juist een vrij ongewone combinatie; ‘desolate’ is weer te geven met ‘desolaat’, ‘troosteloos’, ‘verloren’, ‘verlaten’; ‘splendour’ heeft twee elementen: ‘pracht en praal’, ‘luister’, enerzijds; ‘glorie’, ‘grandeur’ anderzijds; ‘a certain air of desolate splendour’ kan bijvoorbeeld worden: ‘een sfeer van een wat desolate grandeur’. Het zou niet moeilijk zijn de elementen van de oorspronkelijke zin anders te rangschikken. Dan zijn er tal van vertalingen mogelijk, zoals: ‘Het ziet er schitterend uit, maar al heeft het de pracht en praal van een paleis, toch hangt er een wat troosteloze sfeer’ of ‘Het ziet eruit als een paleis, maar alle pracht en praal ten spijt hangt er een wattroosteloze sfeer’ of ‘Al heeft het de pracht en praal van een paleis, toch hangt er een wat troosteloze sfeer’. Het oorspronkelijke zinnetje telt negen woorden, de juist geopperde vertalingen hebben er respectievelijk 23, 19 en 17. Bovendien is het niet ideaal om de elementen in ‘desolate splendour’ te scheiden. De beste vertaling, en de kortste, lijkt uiteindelijk:
10.: Het lijkt wel een paleis, maar ademt een sfeer van een wat desolate grandeur.11-17: For it is no longer a Casino. You may not even dice for drinks in the bar. The ghosts of ruined gamblers haunt it. No one ever seems to swim in the magnificent Olympic pool. The springboards stand empty and mournful. Its jai-alai courts are grass-grown and deserted. Two tennis courts only are kept up in the season.
11. For it is no longer a Casino: een constructie met ‘want’ is even kernachtig als het Engels; ‘geen casino meer’ past beter bij de staccatostijl van deze passage dan ‘niet langer een casino’.
-
-
[tekstkritische noot]12. dice for drinks: de idiomatische wending in het Nederlands is ‘dobbelen om een rondje’. (Een rondje impliceert niet per se dat er meer dan twee spelers bij betrokken zijn.) Volgens Van Dale is ‘knobelen’ synoniem met ‘dobbelen’, maar in feite wordt er doorgaans een speciaal spelletje mee aangeduid (‘vijfduizenden’), dat hier wel niet bedoeld zal zijn; ‘gokken’ is te vaag.
13. The ghosts of ruined gamblers haunt it: ‘ghosts’ is ‘geesten’ of ‘schimmen’; ‘gamblers’ is ‘gokkers’ of ‘spelers’; ‘haunt’ is ‘(rond)spoken’ of ‘rondwaren’ (‘ronddolen’ kan alleen van schimmen worden gezegd als ze dwalen doorhet dodenrijk’); ‘schimmen’ past beter bij ‘rondwaren’, en ‘geesten’ bij ‘rondspoken’. Door te kiezen voor ‘geesten’ en ‘gokkers’ blijft de alliteratie bewaard.
14. the magnificent Olympic pool: ‘Olympic’ moet hier wel slaan op de royale afmetingen. (Zo schijnt ook Straatsburg een ‘Olympisch zwembad’ rijk te zijn, zonder dat er ooit olympische zwemwedstrijden zijn gehouden.) De Engelstalige woordenboeken geven deze betekenis niet, en hetzelfde geldt voor Van Dale, zodat er geen reden lijkt om de vertaling explicieter te maken dan het origineel; in het Nederlands heeft ‘olympisch’ geen hoofdletter.
15. The springboards stand empty and mournful: Van Dale geeft het woord ‘duikplank’ niet, maar dat is geen reden om het niette gebruiken. (Van Dale geeft wel ‘springplank’, dat eventueel ook dienst kan doen, maar met een zeer onvolledige definitie: ‘verende plank waarop men zich bij het springen afzet’, zonder enige verwijzing naar het duiken.) ‘empty’ kan hier moeilijk met ‘leeg’ worden vertaald, eventueel wel met ‘verlaten’ en anders met ‘ongebruikt; ‘mournful’: ‘treurig’, ‘triest’ of ‘somber’.
16. Its jai-alai courts are grass-grown and deserted: ‘jai-alai’ is een soort kaatsspel, afkomstig uit Baskenland, dat in de Spaanssprekende wereld ook bekend staat als ‘pelota’. Via het Frans is het woord in het Nederlands terechtgekomen, als ‘pelote’. Van Dale vermeldt dat ‘met behulp van een uit stro vervaardigd raket een vrij harde bal tegen de muur’ (wordt geslagen), maar in werkelijkheid gebeurt dit met een soort matteklopper van wilgetenen, bevestigd aan de hand, en dat is maar goed ook, want de bal kan een snelheid bereiken van 200 km. per uur; ‘are grass-grown’: het Nederlandse ‘met gras overwoekerd’ is veel zwaarder dan het Engels. Een oplossing is: ‘Er groeit gras op...’
17. Two tenniscourts only are kept up in the season: Deze zin is op twee manieren te lezen: van de vele tennisbanen worden er twee in bedrijf gehouden (in het seizoen), of: bijna alles wordt verwaarloosd, alleen (de) twee tennisbanen zijn bespeelbaar in het seizoen. Al zijn beide opvattingen te verdedigen, toch lijkt het waarschijnlijkst dat het hotel, hoe luxueus ook, aan twéé tennisbanen genoeg had; ‘kept up’ lijkt het best vertaald met ‘bespeelbaar gehouden’.
11-17: Want het is geen casino meer. Je mag niet eens dobbelen om een rondje in de bar. De geesten van geruïneerde gokkers spoken hier rond. In het prachtige olympische bad schijnt nooit iemand te zwemmen. De duikplanken staan er triest en ongebruikt bij. Op de verlaten pelotebanen groeit gras. Alleen twee tennisbanen worden in het seizoen bespeelbaar gehouden.
18. Towards sunset on the Day of the Dead in November 1939, two men in white flannels sat on the main terrace of the Casino drinking anís.
a) on the Day of the Dead: Bedoeld is Allerzielen, 2 november. Maar ‘Day of the Dead’ is geen bestaande term in het Engels. Terwille vande noodlottige sfeer heeft Lowry het Spaanse Día de Difuntos verengelst. Het is dus onjuist om ‘Day of the Dead’ te vertalen alsof er ‘All Souls' Day’ had gestaan.
b) in white flannels: hiermee wordt een witte lange broek (van flanel) bedoeld, zoals Engelsen die veel dragen bij het beoefenen van sport. Bij de witte broek wordt een wit shirt gedragen. Het Nederlandse woord ‘flanel’ wordt gauw geassocieerd met borstrok en pyama, terwijl met ‘flannels’ veeleer een type broek wordt aangeduid, dan een type stof (de tegenwoordige ‘flannels’ bestaan ook niet meer uit puur flanel). Het lijkt daarom niet nodig het element ‘flanel’ in de vertaling te handhaven; ‘in witte sportbroeken’ zou het beste zijn als het niet zo afschuwelijk klonk; ‘pak’ of ‘sportkostuum’ wekt de indruk dat ook een jasje wordt gedragen; een ‘sportpak’ is een soort trainingspak; het beste lijkt nog het neutrale ‘witte sportkleding’.
c) the main terrace: ‘het grote terras’ zegt evenveel als ‘het grootste terras.’
-
-
[tekstkritische noot]18.: Op de Dag der Doden, november 1939, zaten tegen zonsondergang twee mannen in witte sportkleding op het grote terras van het casino anís te drinken.
19. They had been playing tennis, followed by billiards, and their rackets, rainproofed, screwed in their presses - the doctor's triangular, the other's quadrangular - lay on the parapet before them.
a) rainproofed: de vertaling ‘in (waterdichte) hoezen’ is verleidelijk, maar dit kan met ‘rainproofed’ nooit bedoeld zijn. Kennelijk verwijst dit woord naar de practijk - voor de opkomst van het nylon - om de snaren van kattedarm door middel van een chemisch bad beter bestand te maken tegen weersinvloeden; ‘regenbestendig’ lijkt het beste woord (niet in Van Dale).
b) their presses - the doctor's triangular, the other's quadrangular: tennissers gebruiken voor ‘press’ behalve ‘pers’ ook wel ‘klem’ en ‘spanner’ (niet in Van Dale); in het meervoud klinkt het laatste woord het best; ‘their’ kan ‘de’ worden; ‘die van de dokter (...), die van de ander’ klinkt veel stroever dan het origineel. Er is iets aan te doen door het woordje ‘was’ in te voegen; ook is het mogelijk ‘die van de ander’ te vervangen door ‘de andere’, maar dit geeft de zin iets onduidelijks; het lijkt nog het best om het woord ‘model’ in te lassen: ‘de dokter had een driehoekig model, de ander een vierhoekig’; ‘quadrangular’ is niet ‘vierkant’; de hier bedoelde vorm is die van een afgeknotte gelijkbenige driehoek.
c) parapet: deze term komt uit de vestingbouw (borstwering), en betekent meestal een stenen muurtje, maar ‘muurtje’ past niet zo goed bij de allure van dit hotel. Hier zal een stenen balustrade bedoeld zijn, zoals je ze wel ziet langs boulevards met uitzicht op zee, en in zuidelijke landen ook rondom balkons, terrassen, etc.
19: Ze hadden getennist, daarna gebiljart, en hun rackets, regenbestendig en vastgeschroefd in de spanners - de dokter had een driehoekig model, de ander een vierhoekig - lagen voor hen op de stenen balustrade.
20. As the processions winding from the cemetery down the hillside behind the hotel came closer the plangent sounds of their chanting were borne to the two men; they turned to watch the mourners, a little later to be visible only as the melancholy lights of their candles, circling among the distant trussed cornstalks. Lowry's stijl wordt nu uitgesproken complex, al klinkt deze bijna overladen zin in het Engels toch heel vloeiend.
a) the processions: Het gaat hier om families of groepen families die op het kerkhof hun doden hebben herdacht. Er zijn dus meerdere processies die samen een hier en daar onderbroken stoet vormen.
b) winding from the cemetery down the hillside behind the hotel: het hotel staat op de heuvel, maar niet op de top; het kerkhof ligt blijkbaar op dezelfde heuvel, maar hoger, en aan de andere kant; een vertaling met ‘de heuvel achter het hotel’ wekt de onjuiste indruk dat het kerkhof zich op een andere heuvel bevindt; ‘hillside’ is hier mooi met ‘flank van de heuvel’ weer te geven: ‘winding (...) down’: ‘de slingerende weg afdaalden’ (of: ‘volgden’).
c) the plangent sound of their chanting: ‘chanting’ heeft niet veel met zingen te maken, het is ‘op een dreun reciteren’, soms ‘psalmodiëren’. De Nederlandse Hare Krishna-adepten noemen het ‘sjanten’; ‘chanting’ impliceert dat de processiegangers niet op eigen houtje bezig zijn, maar een spreekkoor aanheffen onder leiding van geestelijken; de tekst van dergelijke spreekkoren ligt liturgisch vast, waarschijnlijk gaat het hier om een litanie, een in groepsverband gereciteerd gebed, berouwvol of smekend, met veel herhalingen en onder leiding van een voor-psalmodiërende priester. ‘A litany may be used either as part of a service or by itself, in the latter case often in procession’ (Oxford English Dictionary); het Groot Woordenboek der Nederlandse Taal geeft het woord ‘dodenlitanie’; ‘plangent’ is een poëtisch woord waarvoor in het Nederlands geen beter equivalent bestaat dan ‘klagelijk’ of ‘klaaglijk’. Wil men niet de vrijheid nemen om ‘chanting’ met ‘litanie’ te vertalen, dan moeten de elementen in ‘the plangent sound of their chanting’ opnieuw gegroepeerd worden, bv. tot ‘het eentonige geluid van hun geweeklaag’, maar een dergelijke vertaling zou niet duidelijk maken dat het geweeklaag een georganiseerd karakter had. Omdat ‘winding from the cemetery down the hillside behind the hotel’ in de vertaling niet even bondig kan worden weergegeven, komt er in het Nederlands onaanvaardbaar veel tekst tussen onderwerp (‘the processions’) en werkwoord (‘came closer’). Het is mogelijk ‘winding from’ tot gezegde van ‘the processions’ te maken, en de processies ter verduidelijking een andere bijzin te geven( bv. ‘die van het kerkhof kwamen’), want zonder nadere
aanduiding zouden deze processies teveel uit de lucht komen vallen. Om een te grote opeenhoping van werkwoorden in de zin te voorkomen is het verleidelijk om ‘came closer’ dan weer te geven met ‘bij hun nadering’, maar dat zou impliceren dat de processies naar het hotel op weg zijn, terwijl ze alleen maar tijdelijk in de buurt komen omdat de weg zigzagt. Het lijkt nog het beste om met ‘De processies die van het kerkhof kwamen’ te beginnen, en ‘came closer’ te vertalen met ‘en toen ze dichterbij kwamen’.
d) they turned to watch: een letterlijke vertaling zou in het Nederlands ‘om om’ geven, maar dit is gemakkelijk te vermijden door ‘to watch’ weer te geven met ‘en keken...’
e) the mourners: Het Nederlandse woord ‘rouwenden’ is al te incourant; ‘rouwdragers’ is niet hetzelfde; ‘rouwende mensen’ klinkt onbeholpen, en ‘rouwende processiegangers’ wijdlopig en gezocht; eigenlijk blijft alleen ‘rouwstoet’ over. De diverse processies vormen samen één langgerekte rouwstoet. Van Dale verwijst bij ‘rouwstoet’ naar ‘lijkstoet’ en definieert ‘lijkstoet’ als ‘stoet die een lijk naar de laatste rustplaats leidt’, maar ‘rouwstoet’ heeft uiteraard een ruimere betekenis dan deze.
f) alittle later to be visible only as the melancholy lights of their candles: Als ‘mourners’ wordt vertaald met ‘rouwstoet’, kan ‘their’ niet met ‘hun’ worden vertaald. Mogelijk is: ‘de droefgeestige lichtjes van de meegevoerde kaarsen’, maar beter voldoet de samentrekking ‘de droefgeestige kaarsvlammetjes’, zodat ‘their’ kan verdwijnen zonder dat de betekenis geweld wordt aangedaan; de beste weergave van ‘to be visible (...) as’ lijkt ‘waarvan (...) te zien waren’, zodat het dubbele ‘die’ in deze zin kan worden vermeden.
g) circling among: gezegd van kaarsvlammetjes lijkt ‘cirkels beschreven tussen’ het beste.
h) the distant trussed cornstalks: In Engeland is ‘corn’ koren, in de Verenigde Staten is het mais. Lowry woonde wel een groot deel van zijn leven in Amerika, maar niet in de Verenigde Staten, en hij was een Engels schrijver. Mexico is een typisch maisland, maar er wordt ook tarwe verbouwd (anderhalf miljoen ton in 1966, tegen negen miljoen ton mais (bron: Winkler Prins); in 1927 was het 2 miljoen ton mais tegen 300.000 ton tarwe (bron: Oosthoek); een ‘truss’ is een bos hooi of stro; het werkwoord kan worden weergegeven als: ‘tot schoven binden’; ‘schoof’ definieert Van Dale als een ‘tot een bundel of garf samengebonden hoeveelheid halmen’ en ‘garf’ als een ‘bos afgemaaide en samengebonden graanhalmen, schoof’. Als de vertaling gebruikmaakt van het substantief ‘schoof’ of ‘garf’ hoeven de ‘stalks’ niet meer genoemd te worden; ‘garf’ is te prefereren, omdat ‘pushed’ in de volgende zin met ‘schoof’ zal moeten worden vertaald. En tenslotte: het zou heel ongebruikelijk zijn om maisstengels tot schoven te binden, omdat ze niet worden gebruikt als veevoeder, maar worden ondergespit nadat de kolven zijn geplukt.
-
-
[tekstkritische noot]20: De processies die van het kerkhof kwamen, daalden de slingerende weg af langs de flank van de heuvel achter het hotel, en toen ze dichterbij kwamen, drong het klaaglijk geluid van hun litanie tot de beide mannen door; ze draaiden zich om en keken de rouwstoet na, waarvan even later alleen nog de droefgeestige kaarsvlammetjes te zien waren, die in de verte cirkels beschreven tussen het tot garven gebonden koren.
21. Dr Arturo Díaz Vigil pushed the bottle of Anís del Mono over to M. Jacques Laruelle, who now was leaning forward intently.
a) M. Jacques Laruelle: In het Engels wordt de aanduiding M. (voor Monsieur) bij Franse namen gewoon overgenomen, zoals Engelse kranten ook spreken van Herr Schmidt, etc. In het Engels is het normaal om Mr. of (in dit geval) M. te laten volgen door voornaam plus achternaam. In het Nederlands daarentegen is het ongebruikelijk om na ‘de heer’ ook de voornaam te noemen. Wat moet er gebeuren met ‘M. Jacques Laruelle’? ‘De heer J. Laruelle’? Dat is een formelere introductie dan in het Engels. ‘M. Jacques Laruelle’ laten staan, althans de eerste keer, om de ‘M.’ dan in het vervolg weg te laten? Maar die ‘M’ hoort niet thuis in een Nederlandse tekst. Het beste is om te volstaan met ‘Jacques Laruelle’. Dit is wel informeler dan het Engels, maar dat kan gecompenseerd worden door ‘M. Laruelle’ in het vervolg alleen als ‘Laruelle’ aan te duiden.
b) intently: de woordenboeken geven ‘having the mind fixed on’, ‘concentrated’, ‘engrossed’; ‘aandachtig’ of ‘oplettend’ is niet voldoende; ‘met gespannen aandacht’ lijkt het meest geschikt.
21: Dr. Arturo Díaz Vigil schoof de fles Anis del Mono naar Jacques Laruelle, die nu met gespannen aandacht naar voren leunde.
22. Slightly to the right and below them, below the gigantic red evening, whose reflection bled away in the deserted swimming pools scattered everywhere like so many mirages, lay the peace and sweetness of the town.
a) the gigantic red evening: ‘de gigantische rode avond’; ‘avondhemel’ is niet nodig, want Lowry heeft ook niet ‘evening sky’ gebruikt; ‘gigantisch’ is de beste weergave van ‘gigantic’.
b) reflection: ‘weerkaatsing’ en ‘weerschijn’ passen qua klank niet zo goed in de zin; het zijn te kantige, te scherpe woorden; ‘weerglans’ is (vergeleken bij ‘reflection’) eigenlijk te poëtisch, maar omdat het dichterlijke effect in deze zin allerminst geschuwd is, lijkt het toch niet misplaatst.
c) bied away: dit betekent hetzelfde en is even ongewoon als het Nederlandse ‘verbloedde’.
d) scattered everywhere like so many mirages: ‘die (...) verspreid lagen’ ligt voor de hand, maar komt in botsing met ‘lay the peace...’; ‘die (...) lagen’ kan gelukkig vervallen, want de bijzin staat ook in het Engels duidelijk tussen twee cesuren: ‘her en der verspreid als even zovele luchtspiegelingen’; (‘her en der’ klinkt in combinatie met ‘verspreid’ beter dan ‘overal’).
e) lay the peace and sweetness of the town: heel gedragen Engels, maar toch nog binnen de grenzen van het geaccepteerde literaire taalgebruik. Een letterlijke Nederlandse vertaling zou uiterst eigenaardig klinken; ‘lag de stad in zoete rust’ komt qua betekenis aardig overeen met het Engels, maar zou een cliché maken van een ongewone formulering; bovendien is ‘peace’ meer dan ‘rust’; ‘lag de stad in al haar (of: zijn) vrede en lieflijkheid’ zou kunnen, maar een vertaling die het bezittelijk voornaamwoord vermijdt is: ‘lag de stad, vredig en lieflijk’. Of - omdat het stilistisch van belang is dat de stad, net als in het Engels, aan het eind van de zin komt: ‘lag vredig en lieflijk de stad’.
-
-
[tekstkritische noot]22.: Onder hen, en iets naar rechts, onder de gigantische rode avond, waarvan de weerglans verbloedde in de verlaten zwembaden, her en der verspreid als even zovele luchtspiegelingen, lag vredig en lieflijk de stad.
23. It seemed peaceful enough from where they were sitting. Deze Engelse wending met ‘enough’ kan niet letterlijk worden vertaald; ‘enough’ betekent hier ‘inderdaad (...) best’ of ‘inderdaad (...) wel’; ‘It’ kan met ‘Het’ worden vertaald, want het slaat niet per se op de stad alleen; het gaat om heel de serene sfeer.
23.: Inderdaad zag het er, vanwaar zij zaten, best vredig uit.
24. Only if one listened intently, as M. Laruelle was doing now, could one distinguish a remote confused sound - distinct yet somehow inseparable from the minute murmuring, the tintinnabulation of the mourners - as of singing, rising and falling, and a steady trampling - the bangs and cries of the fiesta that had been going on all day.
a) intently: dezelfde term als drie regels terug; deze echo moet zo mogelijk ook doorklinken in de vertaling; in combinatie met ‘listened’ is ‘ingespannen’ hier het best.
b) could one distinguish: de meest voor de hand liggende vertaling is ‘kon je onderscheiden’, maar deze komt in botsing met de vertaling van ‘inseparable’ (‘niet te scheiden van’ - omdat het om geluiden gaat, is ‘onlosmakelijk verbonden met’, ‘onverbrekelijk verbonden met’, etc. niet goed mogelijk); ‘kon je (...) opvangen’ zou eventueel kunnen. Nu heeft ‘could’ in deze zin niet veel betekenis; dit hulpwerkwoord is hier noodzakelijk, onder invloed van het voorwaardelijke ‘if’; maar in het Nederlands kan zo'n hulpwerkwoord op deze plaats gemist worden. Gezien de ingewikkeldheid van de zin lijkt ‘hoorde je’ het best. Wel is ‘distinguish’ een zwaarder woord, maar dat kan gecompenseerd worden door ‘confused sound’ in de vertaling wat meer gewicht te geven, bv. met: ‘verward rumoer’ of ‘onbestemd gedruis’. Er bestaat een mogelijkheid om ‘onderscheiden’ zowel als ‘niet te scheiden van’ te handhaven, en die herhaling bewust te gebruiken als speciaal effect: ‘een verward rumoer dat wel te onderscheiden, maar niet te scheiden was van’. Dit is van de nood een deugd maken, en het zou gerechtvaardigd zijn als er geen andere oplossing was, maar het kan beter worden vermeden, omdat het een bepaald effect aan de tekst toevoegt dat in het origineel ontbreekt.
c) distinct yet somehow inseparable from: ‘distinct’ betekent hier niet ‘duidelijk’ zonder meer, want het hoort (net als ‘inseparable’) bij ‘from’, en betekent dus ‘duidelijk anders (dan)’; toevoeging van ‘dan’ na ‘anders’ is grammaticaal correcter, maar bederft de zin en is niet strikt noodzakelijk.
d) minute murmuring: het adjectief is ongewoon en vermoedelijk gekozen vanwege de alliteratie; als ‘murmuring’ vertaald wordt met ‘gemurmel’ (en dat is verreweg de beste weergave) kan die alliteratie niet bewaard worden in de vertaling; ‘flauw’ benadert ‘minute’ beter dan ‘zwak’, ‘zacht’ of ‘licht’.
e) the tintinnabulation of the mourners: het woord ‘tintinnabulation’ doet meteen denken aan The Bells van Poe, waar het verwijst naar het geklingel van sledebelletjes, In deze tekst slaat het op het rinkelen van belletjes die meegevoerd worden in een processie. Het woord is klanknabootsend en uiterst incourant, zodat een minder gangbaar woord als ‘belgetinkel’ hier toepasselijk is.
f) rising and falling: dit duidt niet op toenemend en afnemend volume, maar op stijgende en dalende toonhoogte.
h) bangs: eigenlijk knallen. Maar bij deze beschrijving van een zee van geluiden, met nu en dan een heftig lawaai, is het woord ‘knallen’ qua betekenis wel erg beperkt. Een wat algemener term als ‘gedaver’ voldoet beter, ook al omdat het beter samengaat met ‘stampen’ (‘trampling’).
24.: Alleen als je ingespannen luisterde, zoals Laruelle nu deed, hoorde je verweg een verward rumoer - duidelijk anders en toch eigenlijk niet te scheiden van het flauwe gemurmel en belgetinkel van de rouwstoet - een geluid als van zingen, nu eens hoog, dan weer laag, en een aanhoudend stampen - het geschreeuw en gedaver van de fiesta, die al de hele dag aan de gang was.
-
-
[tekstkritische noot]25-27. M. Laruelle poured himself another anís. He was drinking anís because it reminded him of absinthe. A deep flush had suffused his face, and his hand trembled slightly over the bottle, from whose label a florid demon brandished a pitchfork at him.
a) it: eigenlijk kan ‘it’ hier niet met ‘het’ worden vertaald, omdat het verwijst naar ‘anís’; maar het stoort hier niet, omdat ‘het’ ook kan slaan op het drinken van anís.
b) A deep flush had suffused his face: er is een verschil tussen ‘flush’ en ‘blush’; ‘flush’ heeft de wat ruimere betekenis van ‘rood aanlopen’ (bv. van woede), terwijl ‘blush’, net als ‘blos’, meestal te maken heeft met schaamte of verlegenheid; voor ‘had suffused his face’ bestaat eigenlijk geen Nederlands equivalent van gelijke zwaarte; ‘had overtogen’ is natuurlijk te archaïsch; ‘had zich verspreid over’ lijkt nog het best.
c) from whose label: de meest letterlijke vertaling (‘vanaf welks etiket’) is nogal ouderwets; ‘met het etiket waarop...’ is mogelijk, maar klinkt wat hortend; ‘met het etiket van een (...) die’ is mogelijk, maar het best lijkt: ‘waarvan het etiket een (...) vertoonde die...’
d) a florid demon: ‘florid’ is een ironisch woord voor de rode kleur van een gezicht; in heel ander verband kan het woord ook ‘zwierig’ of ‘bloemrijk’ betekenen, maar dat speelt hier geen rol. De woordenboeken beschrijven de bedoelde rode kleur als ‘ruddy’, ‘flushed with rosy color’, ‘bright in color, flushed with red, of a lively reddish color’. Het Nederlandse ‘rossig’ valt af, omdat het vooral met haarkleur wordt geassocieerd, ‘rozig’ wordt voornamelijk gebruikt in de zin van: (prettig) bevangen door de warmte; ‘helrood’ zou wel grappig zijn, in verband met de herkomst van duivels, maar het zou een onbedoeld effect aan de tekst toevoegen. Tenslotte is er nog het woord ‘blozend’. Volgens Van Dale betekent ‘blozen’ (in ‘litt. t.’) ‘een rode of roze kleur vertonen’ en ‘blozend’ heeft in dit soort gevallen dezelfde ironische toon als ‘florid’; eventueel zou ook ‘hoogrode’ mogelijk zijn; het beste equivalent van ‘demon’ is ‘demon’; Douglas Day beschrijft de demon op het etiket als volgt: ‘a red and grinning monkey, brandishing a pitchfork and wagging his barbed tail’ (Penguin-editie, p. 308), en ‘mono’ betekent ‘aap’; maar hoe de ‘demon’ er ook precies heeft uitgezien, hij wordt hier ‘demon’ genoemd.
e) brandished a pitchfork at him: ‘brandish’ is dreigend zwaaien; ‘zwaaien’ alleen is niet genoeg, omdat het doet denken aan ‘wuiven’; ‘a pitchfork’ is een hooivork, en ‘hooivork’ is volgens Van Dale een tweetandige vork. Er zijn ook drietandige hooivorken, maar in de beeldende kunst zijn duivels vrijwel altijd met tweetandige vorken uitgerust; ‘drietand’ is alleen al door de associatie met Neptunus onbruikbaar.
25-27: Laruelle schonk zich nog een anís in. Hij dronk anís omdat het hem deed denken aan absint. Een hoogrode kleur had zich over zijn gezicht verspreid en zijn hand beefde licht boven de fles waarvan het etiket een blozende demon vertoonde, die dreigend naar hem zwaaide met een hooivork.
28-33. ‘- I meant to persuade him to go away and get déalcoholisé,’ Dr Vigil was saying. He stumbled over the word in French and continued in English. ‘But I was so sick myself that day after the ball that I suffer, physical, really. That is very bad, for we doctors must comport ourselves like apostles. You remember, we played tennis that day too. Well, after I lookèd the Consul in his garden I sended a boy down to see if he would come for a few minutes and knock my door, I would appreciate it to him, if not, please write me a note, if drinking have not killèd him already.’ Dr. Vigil, de Mexicaanse arts die hier wordt geïntroduceerd, was gemodelleerd naar Lowry's vriend Juan Fernando Márquez (cf. Douglas Day, p. 303: ‘Vigil, whose speech and mannerisms are those of Juan Fernando Márquez’), zodat er allicht enig Spaans ten grondslag ligt aan de wijze waarop hij zich bedient van het Engels. In deze alinea zijn er overigens niet zoveel onmiskenbaar Spaanse invloeden aan te wijzen: ‘to comport oneself’ is weliswaar Engels, maar uiterst archaïsch Engels, terwijl ‘comportarse’ het gewone Spaanse woord is voor ‘zich gedragen’; ‘I would appreciate it to him’ heeft te maken met de Spaanse vorm ‘Se lo apreciaría’, waar ‘a el’ bij wordt gedacht. Er zijn andere elementen die je niet zou verwachten in het Engels van een Spaanstalige, zoals het gebruik van ‘physical’ i.p.v. ‘physically’, terwijl Spaanstaligen toch zeer getraind zijn in het gebruik van bijwoorden. Vigil blijkt (verderop) ook vaak voorzetsels aan het eind van de zin te zetten (b.v. ‘I would work you with’), een eigenaardigheid die ook niets met Spaans te maken heeft. Kennelijk spelen ook andere taalinvloeden een rol: Lowry vertelt over Márquez dat hij ook tal van
Indianentalen sprak (Douglas Day, p. 231). Hoe dan ook, Vigil is een man die voor komische effecten zorgt door zijn taalgebruik. Zijn kennis van het Engels is overigens niet gering, en het is bepaald niet gewenst om zijn Engels weer te geven in een al te exotisch koeterwaals. Vigil moet een soort Nederlands spreken dat soms correct is, soms fout, maar over het geheel vooral curieus; daarbij zal hij fouten maken die hij in het Engels niet zou kunnen maken, bv. vergissingen met het lidwoord, en vergissingen in de woordvolgorde, omdat hij de Spaanse neiging heeft om onderwerp en gezegde direct aan elkaar te verbinden.
a) ‘- I meant to persuade him to go away and get déalcoholisé, ‘Dr Vigil was saying: We vallen midden in een zin en het ‘ik’ moet dus zeker geen hoofdletter krijgen. Deze eerste uiting van Dr. Vigil is overigens ongewoon correct. Blijkbaar bedoelt Lowry dat Vigil de hele zin in het Frans zei (conversatie in het Spaans of Frans wordt in het boek eigenlijk steeds in het Engels weergegeven); ook ‘the word in French’ duidt hierop; Vigil struikel de over dit speciale woord in het Frans, niet over het ene Franse woord dat er uit zijn mond kwam, want dan had er, veel soepeler, ‘the French word’ gestaan; ook ‘continued in English’ wijst hierop: als Vigil de hele zin, afgezien van ‘déalcoholisé’, in het Engels had gezegd, was het niet nodig geweest te zeggen dat hij doorging in het Engels. De eerste zin, kortom, moet correct Nederlands zijn. Overigens kun je je afvragen hoe Lowry zich de Franse zin had voorgesteld, omdat die zin eigenlijk moeilijk met een verleden deelwoord zou kunnen eindigen; na de Nederlandse constructie ‘zich te laten’ moet in elk geval een infinitief volgen. Overigens spelt Lowry het Franse woord verkeerd (er hoort geen h in) en het lijkt me vergezocht om daar een Spaanse invloed in te zien, want het Spaanse woord (‘alcohol’) heeft weliswaar een h, maar die wordt niet uitgesproken. Moet je de h laten staan? Over de principiële vraag of vertalers de tekst die ze vertalen mogen verbeteren kan kort en goed opgemerkt worden dat dit bij literair vertalen uit den boze is, omdat ook eventuele tekortkomingen van de te vertalen auteur een facet vormen van zijn werk, en omdat vertalers niet de kans moeten krijgen naar eigen smaak te kunnen gaan sollen met de tekst. Als deze h de zeef van Engelse en Amerikaanse editors kon passeren, is er geen reden
om hem te schrappen in een Nederlandse vertaling.
b) we doctors must comport ourselves like apostles: ‘comportarse como apóstoles’ schijnt geen vaste uitdrukking te zijn in het (Mexicaanse) Spaans. Helaas heeft het Nederlands geen archaïsch woord dat ‘zich gedragen’ betekent en lijkt op een Spaans woord. Wel kan een substantief dienst doen: b.v. ‘impeccabel’.
c) after I lookèd the Consul in his garden: Bedoelt Vigil ‘I saw’ of ‘I looked (...) up’ (‘opzocht’, ‘een bezoek bracht’)? Vigil zegt even verderop: ‘...I think to ask you too that day if you had lookèd him at his house’ en daar moet toch wel de betekenis ‘opzoeken’ zijn bedoeld. Bovendien blijkt in hoofdstuk 5 dat Vigil de Consul inderdaad een bezoek heeft gebracht in zijn tuin. Hij vertelt de Consul bij die gelegenheid: ‘I think even to send a boy after you this morning to knock your door, and find if drinking have not killed you already’ (p. 147). Dit schijnt te betekenen dat Vigil eerst van plan was een jongen te sturen, maar dat hij uiteindelijk zelf is gegaan. Maar dat is in strijd met Vigils opmerking tegen Laruelle in het begin van het boek. Is dit een slordigheid van Lowry of van Dr. Vigil? Dat valt moeilijk uit te maken, maar in elk geval blijkt uit Vigils opmerking in hoofdstuk 5 dat hij van de Consul geen briefje verlangde als hij nog leefde, maar dat hij de Consul vroeg in een briefje te laten weten of hij nog leefde.
d) to see if he would come for a few minutes and knock my door: ook hier is de invloed van het Spaans duidelijk (‘a ver si quería subir un momento y llamar a la puerta’), maar deze zin is in het Spaans even onlogisch als in het Engels. De vertaling van Vigils conversatie blijft een vrij subjectieve zaak. Het is de bedoeling dat hij (grappige) fouten maakt die toch niet uitsluiten dat hij een beschaafd en ontwikkeld man is.
28-33: ‘- ik wilde hem overhalen om hier weg te gaan en zich te laten déalcoholiser,’ zei Dr. Vigil. Hij struikelde over het laatste woord in het Frans en ging door in het Engels. ‘Maar ik was zelf zo ziek die dag na de bal dat ik lijd, echt, fysiek. Dat is heel slecht, want wij dokters, wij hebben te zijn Impeccabel als apostels. Je weet nog, wij tennisten ook die dag. Goed, toen ik heb gezocht de Consul in zijn tuin, ik stuur een jongen te zien of hij een momentje wil komen en kloppen aan de deur, wat ik hem zou apprecieren, zo niet, graag een briefje te schrijven of het drinken hem niet al dood heeft.’
|
Auteursrechtelijk beschermd
