De Revisor. Jaargang 3

[p. 36]

James S Holmes
De brug bij Bommel herbouwen

Is poëzie vertaalbaar? Deze vraag is van oudsher een heftig twistpunt, maar met hoeveel vuur de discussies ook gevoerd zijn, veel licht hebben ze niet gebracht. De meest extreme standpunten zijn enerzijds dat iedere tekst, dus ook ieder gedicht, van de ene taal kan worden overgebracht in de andere zonder dat er essentiële zaken verloren gaan, anderzijds dat geen enkele tekst in een gegeven taal ooit volkomen equivalent kan zijn aan een tekst in een andere taal, zodat vertalen altijd onmogelijk is. Laten we de vertegenwoordigers van de eerste richting links-radikaal noemen, de vertegenwoordigers van de tweede richting rechts-radikaal.

Evenals de meeste politici zijn de mees te vertalers een stand punt toegedaan dat tussen deze twee uitersten ligt. Ze zijn van mening dat het vertalen van een tekst, althans van een gedicht, soms mogelijk is en soms onmogelijk, soms makkelijk en soms moeilijk, nu eens een fiasco, dan weer een verbluffend succes. Een belangrijk argument voor deze middenpositie is het feit dat er een grote verscheidenheid aan poëzievertalingen bestaat, en dat die vertalingen deels slecht zijn, deels matig en zo nu en dan uitstekend.

Albestaat in brede kring de bereidheid een mening teformuleren overde vertaalbaarheid van poëzie in het algemeen, toch zijn er maar uiterst weinig serieuze pogingen gedaan om de specifieke problemen van het vertalen van poëzie, en de specifieke grenzen die eraan gesteld zijn, te definiëren. Toch is dit een heel vruchtbaar terrein van onderzoek en discussie. Laten we als voorbeeld een gedicht nemen van Martinus Nijhoff, zijn sonnet ‘De moederde vrouw’, en dan vooral de eerste regel van dit gedicht. Ik heb juist deze regel uitgekozen voor nadere analyse, omdat de interpretatie weliswaar geen moeilijkheden lijkt te geven, maar het vertalen ervan een probleem vormt dat mij al jaren bezighoudt. De regel luidt: ‘Ik ging naar Bommel om de brug te zien.’ Wat moet de vertaler met deze regel beginnen? Moet hij lexicaal vertalen (dat wil zeggen woord-voor-woord, hetgeen meestal abusievelijk ‘letterlijk’ wordt genoemd): ‘I went to Bommel for the bridge to scc’? Een dergelijke vertaling geeft de syntaxis van het Nederlands weer, maar is nauwelijks Engels, laat staan poëzie. Of moet hij, uitgaande van de mogelijkheden van het Engels, een syntactische wending kiezen die de indruk maakt ‘overeenkomstig aan’ de syntaxis van het origineel te zijn: ‘I went to Bommel to see the bridge’? Maar deze regel heeft, ondanks de overeenkomstige syntaxis, een ritme dat de Engelstalige sterk doet denken aaneen kinderrijmpje (‘I went to London to visit the queen), terwijl het origineel de jambische eerste regel is van een sonnet. Moet de vertaler dan een stap verder gaan en zijn tekst in overeenstemming brengen met het metrum van het sonnet: ‘I went to Bommel for to see the bridge’, ‘I went to Bommel to behold the bridge’, ‘I went to Bommel, went to see the bridge’? Een dergelijke aanpassing biedt de mogelijkheid een jambische structuur te kiezen voor het helegedicht, dus om het te vertalen in de vorm van een sonnet. Toch is die aanpassing alleen mogelijk ten koste van een verandering in toon: het bijna-alledaagse wordt gedragener van stijl en (althans in de eerste twee versies) archaïserend en ‘poëtisch’, een stijl die geheel vreemd is aan het origineel.

Deze aanpassing stelt de vertaler tegelijk voor een nieuw probleem: moet hij op de een of andere wijze niet alleen het metrum, maar ook het rijm van het origineel weergeven, bijvoorbeeld door de ‘Italiaanse’ sonnetvorm te handhaven, of te vervangen door de ‘overeenkomstige’ Engelse vorm (waardoor hij zichzelf meer speelruimte geeft)? In dat geval betekent het woord ‘bridge’ aan het eind van de regel dat de vertaler zich, voor tenminste één volgende regel, beperkt in zijn vertaalvrijheid, zoals ook zijn keuze van het jambische metrum een ernstige beperking vormt van zijn lexicale en syntactische vrijheid in het hele verdere gedicht.

Er zijn nog meer problemen. Wat moet de vertaler bijvoorbeeld doen met de plaatsnaam Bommel? Voor de Nederlandse lezer is deze verwijzing volkomen duidelijk. Er is een scala van associaties, waarin de versregel zijn plaats kan vinden: ‘Zaltbommel kent u allemaal,’ zegt Van Egeraat in een veelgelezen reisgids. De oudere Nederlandse lezer die de tweede regel onder ogen krijgt (‘Ik zag de nieuwe brug’) zal zelfs in staat zijn het gedicht te da teren in een periode kort nadat de nieuwe Waalbrug bij Bommel in gebruik was gesteld, een gebeurtenis die toen (1933) veel publiciteit kreeg. Voor de Engelstalige lezer gaat dit alles natuurlijkverloren. Hij weet niet eens dat Bommel een plaatsnaam is en kan er dus ook niet naar zoeken in de index van een atlas, waarin hij de naam trouwens niet zou vinden, omdat de plaats officiëel Zaltbommel heet.

[p. 37]

De vertaler kan dit probleem op diverse manieren te lijf gaan. Hij kan de plaatsnaam handhaven en zijn best doen om een en ander te verduidelijken in een verklarende noot die de lezer hopelijk voldoende informatie geeft om hem indirect bij het gedicht te betrekken. Of hij kan besluiten dat Bommel en de brug aldaar deel uitmaken van het sujet van het gedicht, en niet zozeer van zijn fable of verhaal, zodat ze kunnen worden vervangen door een ‘overeenkomstig’ object binnen de cultuur van de lezer. Bijvoorbeeld een nieuwe brug over een Amerikaanse rivier.

Maar ook dat geeft weer een nieuw probleem. Moet die ‘nieuwe brug’ gezocht worden in het Amerika van de beginjaren dertig, zodat de vertaling qua periode op hetzelfde literair-historische en cultuurhistorische spoor zit als het origineel? Of moet de vertaler profiteren van de kans die inherent is aan het vertalen van een niet-eigentijdse tekst en de situatie ‘actualiseren’? Moet hij dus op zoek gaan naar een brug die in onze tijd is gebouwd? Dit is een redelijk volledige opsomming van de problemen waarmee een vertaler zich geconfronteerd ziet, wanneer hij deze eerste regel van een schijn baar een voudig gedicht wil gaan vertalen. Sommige van deze problemen zijn plaatsgebonden en gelden alleen voor deze ene regel, andere zijn algemeen van aard, met andere woorden, de oplossingen die voor deze eerste regel worden gekozen, beperken de mogelijkheden die de vertaler ten dienste staan bij het vinden van oplossingen voor andere problemen die zich verderop in het gedicht zullen voordoen. Voor geen van die problemen bestaat een voor de hand liggende oplossing en het is niet mijn bedoeling om suggesties aan te dragen. Liever wil ik proberen de problemen te analyseren en te conceptualiseren binnen een algemeen kader.

Het ziet er naar uit dat de problemen zich laten groeperen op drie niveaus, die elk een van de drie achtergronden vertegenwoordigen waartegen het oorspronkelijk gedicht - en ieder ander gedicht - gedaante krijgt. Allereerst is een gedicht een boodschap,

La femme de ménage

vervat in woorden, en daarmee maakt het deel uit van een linguistische context: zoals ieder die een boodschap in taal formuleert, bedient de dichter zich van een deel van de uitdrukkingsmiddelen van de taal die hij hanteert om iets mee te delen, en de woorden van 't gedicht krijgen voor de lezer alleen betekenis wanneer ze worden geïnterpreteerd binnen die context. Ten tweede wordt een gedicht geschreven in een soort wisselwerking met heel het bestaande corpus van poëzie binnen een gegeven literaire traditie, zodat ritme, metrum, rijm en assonantie in het gedicht, maar ook de beeldspraak, thematiek en topoi ervan, nauw verbonden zijn met diezelfde facetten in een onoverzienbare hoeveelheid andere teksten. M.a.w. het gedicht maakt deel uit van wat we een literaire intertekst kunnen noemen. Tenslotte bestaat het gedicht binnen een socio-culturele situatie, waarin objecten, symbolen en abstracte ideeën een functie hebben die nooit precies dezelfde is in een andere samenleving of cultuur. (Ik moet erop wijzen dat deze socio-culturele situatie weliswaar tot uitdrukking komt in taal, maar duidelijk verschilt van de linguistische contekst; in hun concrete begrenzingen zijn beide aspecten zelfs vaak verschillend. Men kan bijvoorbeeld betogen dat landen als België of Canada één socio-culturele situatie vertegenwoordigen, met een dubbele linguistische contekst, terwijl Engeland en de Verenigde Staten twee socio-culturele situaties vormen met één linguistische contekst.)

De vertaler van een gedicht, althans de vertaler die zich ten doel stelt een tekst te vervaardigen die niet alleen voldoende verband houdt met de originele tekst om 'n vertaling te kunnen worden genoemd, maar ook voldoet aan de primaire vereisten om een gedicht te kunnen heten in de nieuwe taal die hij als ‘doeltaal’ heeft gekozen, ziet zich allereerst geconfronteerd met het probleem dat hij het oorspronkelijke gedicht moet ‘verschuiven’ - niet alleen naar een andere linguistische contekst, maar vrijwel altijd ook naar een andere literaire intertekst en socio-culturele situatie. Op elk van deze drie niveaus wordt de vertaler voor een aantal keuzen gesteld die zich laten uitzetten op de as exotiseren tegenover naturaliseren: dient hij specifieke elementen te handhaven van de oorspronkelijke linguistische contekst (bv. de syntaxis van de brontaal), van de literaire intertekst (bv. versvorm van de bron-literatuur), of van de socioculturele situatie (bv. beelden en symbolen van de bron-cultuur), zelfs als hij weet dat dergelijke elementen in de nieuwe contekst, intertekst en situatie een exotisch aspect zullen krijgen dat ontbreekt in het origineel? Of moet hij zo'n element vervangen door een ander, waarvan hij vindt dat het op de een of andere wijze overeenkomstig is binnen de nieuwe contekst (bv. syntaxis van de doeltaal), de nieuwe intertekst (bv. een versvorm van de doel-literatuur), of de nieuwe situatie (bv. een symbool of beeld uit de doel-cultuur)?

Wanneer we recente poëzie buiten beschouwing laten, wordt het doen van een keuze vaak extra gecompliceerd door een reeks keuzemogelijkheden op een andere as, de as historiseren tegenover moderniseren. Moet de vertaler de tijd waarin het oor-

[p. 38]

spronkelijke gedicht is geplaatst in zijn vertaling tot uiting brengen, door historisch vergelijkbare oplossingen te zoeken op linguistisch, literair en socio-cultureel niveau, bijvoorbeeld door gebruik te maken van even archaïsche taal, versvormen en socio-culturele symbolen? Of moet hij profiteren van de mogelijkheid die het vertaalproces hem biedt om de relevantie van het oorspronkelijke gedicht, in de tijd dat het werd geschreven, te actualiseren? Kortom, iedere vertaler van poëzie werkt, bewust of onbewust, steeds in diverse dimensies tegelijk, waarbij hij moet kiezen op drie niveaus - het linguistische, literaire en socio-culturele - en tevens op de x-as van exotiseren tegenover naturaliseren en de y-as van historiseren tegenover moderniseren.

Wat voor keuzen doen vertalers nu in de practijk? Theoretici hebben vaak betoogd dat de keuze consequent moet zijn: in alle gevallen exotiseren en historiseren, waarbij het accent ligt op conservering, of in alle gevallen naturaliseren en moderniseren, waarbij het accent ligt op herschepping. In de achttiende eeuw, toen de heersende linguistische opvatting inhield dat de taal het kleed was van de gedachte, en dat talen weliswaar verschilden, maar dat ideeën universeel waren, kon Dr. Johnson de mening verkondigen dat ‘[dié vertaler] de hoogste lof verdient, die (...) dezelfde gedachten kan overbrengen met eenzelfde gratie, en die, wanneer hij vertaalt, niets verandert behalve de taal.’ Het andere uiterste wordt gevormd door de volgelingen van Ezra Pound, pleitbezorgers in onze eeuw van een proces van ‘nieuw maken’ door middel van ‘creatief vertalen’.

Zowel mijn eigen ervaring in het vertalen van gedichten als de studie en analyse van een groot aantal poëzievertalingen van anderen hebben mij ervan overtuigd dat zulke ‘reincultuurvertalingen eigenlijk zelden of nooit worden gemaakt. In de practijk doen vertalers, Samuel Johnson en Ezra Pound niet uitgezonderd, een serie pragmatische keuzen, nu eens conserverend, dan weer herscheppend, op de ene plaats historiserend of exotiserend, op de andere moderniserend of naturaliserend, waarbij de diverse niveaus afwisselend nadruk krijgen, ten koste van de beide andere. Met behulp van een gewone grafiek kan de onderzoeker deze keuzen gedetailleerd weergeven:

De drie versies ‘I went to Bommel for the bridge to see’ (I), ‘I went to Bommel to see the bridge’ (II), en ‘I went to Bommel to behold the bridge’ (III), kunnen bijvoorbeeld als volgt grafisch worden voorgesteld (Ct = linguistische contekst; It = literaire intertekst; S = socioculturele situatie):

Deze grafieken zijn heel eenvoudig, omdat het maar om één regel gaat. Maar met dezelfde techniek is het mogelijk de volledige serie oplossingen die in een specifieke vertaling van een compleet gedicht wordt gevonden grafisch weer te geven. In mijn ervaring zijn de grafieken die resulteren uit dit soort analytische experimenten altijd buitengewoon complex, omdat ze de complexiteit weerspiegelen van de keuzen waarvoor de vertaler zich gesteld zag.

Op grond van zulke analyses kunnen enkele generalisaties worden gemaakt (en verder onderzoek zal er waarschijnlijk wel meer aan het licht brengen). Onder hedendaagse vertalers lijkt bijvoorbeeld een opvallende neiging te bestaan tot modernisering en naturalisering van de linguistische contekst, gepaard gaande met een soortgelijke maar minder duidelijke tendens wat betreft de literaire intertekst, maar een tegengestelde tendens naar historiseren en exotiseren in de socio-culturele situatie. De negentiende eeuw was veel meer geneigd tot exotiseren en historiseren op alle niveaus; de achttiende over het algemeen tot moderniseren en naturaliseren, zelfs op socio-cultureel niveau.

Belangrijker dan dit soort generalisaties is echter het feit dat vertalers, zelfs de pleitbezorgers van maximale conservering of maximale herschepping, in feite helemaal niet consequent zijn in hun individuele keuzen. Hieruit blijkt, mijns inziens, dat het doel van de vertaler een ander is dan conservering of herschepping als zodanig.

Eerder in dit artikel heb ik het doel van de poëzievertaler gedefinieerd als tweeledig: hij moet een tekst leveren die een vertaling is van het oorspronkelijke gedicht, en tegelijk een echt ge-

[p. 39]

dicht is in de doeltaal. We kunnen dit oogmerk nu wat nader definiëren. Als vele andere doel-gerichte activiteiten laat het vertalen zich beschouwen in het licht van de speltheorie. Vanuit dit gezichtspunt bezien vormt het vertalen van een tekst een spel dat door de vertaler wordt gespeeld: het spel om een aanvaardbare vertaling te leveren. Het is een spel met volledige informatie, zoals geldt voor schaken in tegenstelling tot bridge, en het is een spel tegen een imaginaire tegenstander (of tegen zichzelf, of de natuur), zoals patience in tegenstelling tot zowel schaken als bridge. De twee belangrijkste regels van het spel van poëzievertalen zijn dat het eindresultaat (1) voldoende overeen moet stemmen met het origineel om als vertaling te kunnen worden beschouwd (het kriterium van de minimale overeenstemming) en (2) zodanig moet zijn dat het kan worden beschouwd als poëzie (het poëtisch kriterium).

Het poëtisch kriterium brengt met zich mee dat de tekst homogeen moet zijn, een eenheid: wat een gedicht verder ook mag zijn, het kan omschreven worden als een coherent tekstgeheel. Maar uit de aard der zaak berust het vertalen op een fundamentele dichotomie tussen bron- en doeltaal, bron- en doel-literatuur en bron- en doel-cultuur, die bovendien zowel een tijdsdimensie als een ruimtelijke dimensie heeft. De vertaler die de eis van eenheid en het feit van de dichotomie met elkaar wil verzoenen moet zijn toevlucht nemen tot een illusionistische spelstrategie: hij moet de dichotomie aanvaarden als een onontkoombaar gegeven en vervolgens een algemene strategie ontwerpen waarmee hij uit zijn conserverende en herscheppende mogelijkheden diegene kiest die de illusie van eenheid geven. Bij het begin van het spel zijn er verder weinig beperkingen. Maar als de vertaler eenmaal aan het spel begonnen is, zal elke keuze een beperkend effect hebben op volgende keuzen: het kiezen van archaïsch idioom bijvoorbeeld zal het meestal onmogelijk maken om naderhand gebruik te maken van hedendaags slang, en het kiezen van een strikt rijmschema en/of metrisch systeem betekent een ernstige beperking van verdere lexicale en syntactische keuzemogelijkheden.

Het probleem lijkt in dit artikel gaandeweg op subtiele wijze van aard veranderd te zijn. In plaats van een definitie te vinden van de grenzen van de vertaalbaarheid, zodat we zouden kunnen zeggen ‘alle vertalingen kunnen dít bereiken, en meer niet’, zijn we in een polyvalente situatie beland: de poëzievertaler komt door de keuzen die hij moet doen ter wille van de illusie van eenheid tot een mogelijke interpretatie (uit vele andere) van het oorspronkelijke gedicht, waarbij hij bepaalde aspecten nadruk geeft ten koste van andere. Om deze reden zal er altijd behoefte blijven aan meer dan één vertaling van ieder belangrijk gedicht, omdat meerdere vertalingen altijd meer facetten van het origineel te zien geven dan één vertaling.

Maar sommige gedichten of gedeelten van gedichten plaatsen de vertaler voor een zodanige opeenhoping van problemen dat ze hem doen wanhopen ooit een illusie van eenheid of zelfs maar minimale overeenstemming te kunnen bereiken. In het geval van Nijhoffs ‘De moeder de vrouw’ heb ik het vertaalspel nooit kunnen winnen. Steeds weer heb ik het opgegeven als een spel patience waarin geen heren of azen bovenkwamen, omdat ik nooit een oplossing voor de eerste regel heb kunnen vinden die me bevredigend leek. Die Engelse brug in Bommel moet nog steeds gebouwd worden.

vertaling Peter Verstegen