Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 2008 (nrs. 123-125)

[p. 379]

Toon Tellegen^●
De tondeldoos van Potemkin

Op een ochtend in het najaar van 1781 stapte een gezelschap hooggeplaatste heren de winkel van Egbert Engberts aan de Nevski Prospekt in St. Petersburg binnen.

De voornaamste, opvallendste en best geklede onder hen was Prins Potemkin, de vertrouweling en minnaar van tsarina Catharina de Grote.

Hij bekeek de vele exotische waren die langs de wanden stonden uitgestald en kocht tenslotte een bamboe stok, die Engberts uit Java via Holland had geïmporteerd.

Hij bekeek ook de fraaie lakense jas die Engberts droeg, vroeg hem waar hij die had gekocht. ‘In Amsterdam.’ Potemkin voelde aan de glanzende zwarte stof en bestelde hen zulke jassen in verschillende kleurschakeringen zwart en rood. Engberts noteerde zijn maten en zei hem dat de jassen in vier maanden geleverd zouden worden.

Vier maanden later kwam Potemkin terug. De jassen waren er. Potemkin paste ze: ze zaten perfect. Hij wist dat hij Catharina een groot plezier zou doen, zo niet haar hevig zou opwinden, als hij in zo'n jas haar privévertrek zou binnenstappen.

Een week later liet hij een geschenk bezorgen: een zilveren tondeldoos, met op de deksel links het wapen van Catharina de Grote en rechts de letters: G.A.P.: Grigori Aleksandrovitsj Potemkin.

Egbert Engberts, geboren in 1752, gaf de tondeldoos door aan zijn zoon Engbertus Engberts, geboren in 1798, die hem doorgaf aan zijn zoon Gerhardus Engberts, geboren in 1835, die hem doorgaf aan Egbert Engberts, mijn grootvader, geboren in 1875.

De tondeldoos van Potemkin was een kostbaar en dierbaar familiebezit.

Mijn oudste oom, André, geboren in 1903, herinnerde zich nog dat mijn grootvader de doos soms tevoorschijn haalde en liet zien wat erin zat: tondel - een soort katoen dat dagenlang kon blijven smeulen, een vuursteentje en een ijzeren ring waartegen het steentje werd geslagen om een vonk te maken.

Mijn grootvader had een eigen kleine handelsonderneming aan de Nevski Prospekt - niet ver van de plaats waar zijn overgrootvader aan prins Potemkin een bamboe stok en tien lakense jassen verkocht.

● Toon Tellegen (1941) ontving voor zijn gehele oeuvre de Constantijn Huygensprijs (2007); schrijft poëzie en kinderverhalen. Recente publicaties: Misschien wisten zij alles (2007) en Raafvogels (poëzie, 2007).

[p. 380]

In 1917 brak de revolutie uit. Er werden geen zaken meer gedaan, geld en aandelen verloren hun waarde, voedsel werd schaars.

Mijn grootvader bleef hopen op een keer ten goede, wilde niet vertrekken, zoals vele van zijn familieleden en vrienden deden.

Er was nauwelijks meer iets te eten en hij had een groot gezin, met zes kinderen tussen dertien en één jaar.

Mijn moeder, geboren in 1909, het enige meisje, herinnerde zich dat zij met haar moeder brandnetels plukte op de punt van het Vasili eiland, waar zij woonden. Haar moeder maakte daar soep van. Zij herinnerde zich ook de opgezette benen van haar vader ten gevolge van hongeroedeem.

Mijn grootvader ruilde de schilderijen en meubels uit zijn huis tegen aardappels en meel.

Tenslotte, toen zijn jongste zoon, anderhalf jaar oud, dag en nacht huilde van honger, ruilde hij ook de tondeldoos van Potemkin tegen een zak aardappelen.

Twee weken later vertrok het gezin naar Nederland.

Misschien heeft mijn moeder, of een van haar broers, haar leven wel te danken aan die tondeldoos. Maar wat had ik er niet voor over gehad als mijn grootvader aan het eind van de veertiger jaren van de vorige eeuw in de donkere achterkamer aan de Haagweg in Leiden die tondeldoos tevoorschijn had gehaald, mij had laten zien hoe je daarmee vuur kon maken en misschien zijn pijp daarmee wel had aangestoken.

Misschien is die tondeldoos nu nog ergens in Rusland, in een museum, op het dressoir van een oliemagnaat, onder het spinrag op een zolder of voorgoed verdwenen in de modder op de bodem van de Neva.