Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 2008 (nrs. 123-125)

[p. 376]

Bianca Stigter^●
Finisterre

Het is in Cornwall en in Groningen, in Californië en in Spanje, in Den Helder en op Sint Helena. Het waait er vaak. Er is zee. Rotsen meestal. Meeuwen. En in de verte is niets.

Wij weten nu dat er na het niets weer zee komt, en daarna weer land. Meer rotsen. Weer meeuwen. Als je van Land's end in Cornwall, de beroemdste plek met deze naam, westwaarts reist, kom je op Puerto Rico uit. Met Google Earth reis je er zo heen, naar al die eindes van de wereld. Een vuurtoren in Argentinië, een bed & breakfast bij Kaapstad, een straat in Suffolk, een restaurant aan het IJ.

Desolaat is het er niet altijd meer; ook de apocalyps inflateert. Het einde van de wereld betekent soms alleen nog dat de plaats in kwestie aan zee ligt. Eens moet dat anders geweest zijn. Toen was het einde van het land echt het einde van de wereld, toen kwamen er geen schepen over de horizon, toen was de aarde nog niet rond als een bol maar rond als een pannenkoek, toen kon hij ook nog gevormd zijn als een ei, als een ziggurat, als een dennenappel.

Aan die schat van mogelijkheden kwam al bij de oude Grieken een einde. Sinds Pythagoras c.s. kan de aarde alleen nog vergeleken worden met andere bollen. Plato noemde hem een bal gemaakt van twaalf stukken leer, geschakeerd, een lappendeken van kleuren. Op school is er nu de sinaasappel - de partjes verzorgen de uitleg van lengte- en breedtegraden. Wegens zijn kleur mag de sinaasappel in de klas nog vaker de zon zijn. Dan is de aarde een speldenknop. Om aan te geven dat hij uit verschillende lagen bestaat schiet de ui wel eens te hulp.

In de pannenkoekentijd moet de zee een verschrikkelijker aanblik hebben geboden dan in onze bellentijd. Hier hield de wereld op; wie verder voer zou met schip en al op een gegeven moment naar beneden vallen. Met dat idee in gedachten is naar de horizon staren minder aangenaam dan in de wetenschap dat achter de zee bij Zandvoort Engeland ligt en daarachter Ierland en daarachter weer Amerika - zoals op een tekening in de vrolijke stijl van Steinberg.

● Bianca Stigter (1964) schrijft over film en andere kunsten, vooral voor NRC Handelsblad. In 2008 verscheen De ontsproten Picasso, Reizen door kunst en tijd, een bundel essays over de grenzen tussen kunst en werkelijkheid. Het boek werd genomineerd voor de AKO Literatuurprijs. Eerder publiceerde Stigter De bezette stad. Plattegrond van Amsterdam 1940-1945, een gids van de stad tijdens de Tweede Wereldoorlog en Goud uit stro, het menselijk lichaam als avontuur.

[p. 377]

Vroeger gingen mensen niet naar het strand voor hun plezier. Om een strand te zien zoals het er in die tijd altijd uitzag, moet je nu naar plekken die het einde van de wereld heten. Van alles is daar weinig waar elders veel van is; geen huizen, geen planten, nauwelijks dieren, nauwelijks mensen; alsof het leven al ver voor de rand terugschrikt. Veel is er vooral van dingen die niet in enkelvoud gedacht kunnen worden. Water. Lucht. Ruimte. Zand.

Sommige mensen zijn daar bang voor, voor dat soort meervoud. Ik ben juist altijd blij geweest er niet zo ver vandaan te wonen. Claustrofobie die door kennis wordt ingegeven. Aan het begin van de film Die Blechtrommel van Volker Schlöndorff zit een scène van een vrouw die op een kale akker zit. Het is zo gefilmd dat het lijkt alsof die akker altijd maar door gaat, van Amersfoort tot Vladivostok, soms gevuld met bomen, soms met struikgewas, soms kaal, maar altijd land. Opgesloten in de Euraziatische landmassa, zoals dat bij aardrijkskunde heet. Voor mij was het een gruwelijke scène. In de televisieserie Heimat zit er nog zo een; een jongen staat aan het eind van de Eerste Wereldoorlog op een berg in Turkije en ziet een dal liggen dat lijkt door te gaan tot Hamburg, zo ver kan hij kijken. En op al dat land zijn mensen en dieren en dingen. De soldaat haalt diep adem voor hij naar beneden loopt, het land in. Van Amsterdam ben je gelukkig snel in Zandwort. Daar heb je al dat land in de rug. Daar ook leer je dat je kunt zien dat de aarde rond is; het blauw van de zee helt naar beneden; van een schip zie je het eerst de mast.

Toch heet het uiterste westen van Spanje nog steeds Cabo Finisterre en besluit Bretagne met het departement Finistère. Zouden deze plekken hun naam al gekregen hebben voor de wereldbol een dooddoener was geworden? Dat moet dan al voor de Romeinen gebeurd zijn, want volgens Plinius is iedereen het er over eens dat de aarde een bol is; ze wordt niet voor niets ‘globe’ genoemd.

Het einde van de wereld is net zo'n hardnekkige fictie als een hartvormig hart. Iedereen weet dat het niet bestaat maar het idee blijft in gebruik. Ook in de Middeleeuwen wisten ze al dat de aarde niet plat was en dat je dus niet naar het einde van de wereld kunt reizen. Dat Columbus' plannen om naar Indië te varen op tegenstand stuitten omdat men dacht dat dat niet kon, schijnt een mythe te zijn. Niemand geloofde dat hij met zijn schepen van de wereld zou

[p. 378]

vallen. Jammer. Als ideeën van letterlijk figuurlijk worden, verliezen ze veel van hun kracht. Hoe zou het zijn om in Bretagne, Spanje of Cornwall echt te denken dat dit het einde van de wereld was? Dat er hierna niets meer kwam?

De Britse bioloog Richard Dawkins schreef tegen zulke weemoed het boek Unweaving the Rainbow. De titel verwijst naar het verwijt dat John Keats Isaac Newton maakte. Volgens de dichter had de natuurkundige de schoonheid van de regenboog vernietigd door hem te verklaren. Dawkins is het niet met Keats eens. Voor hem is de regenboog dankzij Newton alleen maar mooier geworden. Maar felt blijft dat de mogelijkheden om erover te spreken zijn afgenomen. Kennis opent nieuwe vergezichten, maar doet het gordijn dicht voor oudere. Alleen in de kunst mogen die oude denkbeelden soms nog een rol spelen.

De Zwitser Robert Walser schreef eens een verhaal waarin de oude en de nieuwe voorstelling van de vorm van de aarde met elkaar verzoend worden. Of eigenlijk deed de tekenaar Walter Schmögner dat. Walser schreef een verhaal over een meisje dat op zoek ging naar het einde van de wereld. ‘Een kind dat geen vader of moeder, broer of zuster had, dat bij niemand hoorde en nergens thuis was, kwam op het idee weg te lopen, naar het einde van de wereld.’ Hoe het einde van de wereld eruit ziet, weet het kind niet, ze denkt van hoge muur tot eindeloze brij. Als ze het einde van de wereld eindelijk bereikt, is het er vanzelfsprekend heel anders. Maar daar gaat het nu niet om. De Nederlandse uitgave van Het einde van de wereld is een uitklapboek. En de tekening op de laatste pagina sluit weer aan bij de eerste.

Zulke verzoeningen. Meer zit er misschien niet in.