Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 2008 (nrs. 123-125)

[p. 294]

Paul Mijksenaar^●
Bestemming bereikt; u bent gearriveerd!
Over kopstations en cul-de-sacs.

Als het einde bereikt wordt, is mijn opdracht geslaagd. Als ontwerper van bewegwijzeringssystemen - dat zijn tekstbordjes met pijlen - ben ik geslaagd wanneer de dolende reiziger zo snel en comfortabel mogelijk zijn doel heeft bereikt. Dat klinkt als een ondankbare bezigheid, want het gaat niet zozeer om de bordjes maar om de opluchting van de reiziger ergens aan te zijn gekomen. Dat kan een woning zijn, een gate op een vliegveld, een patiënt in het ziekenhuis, de trein naar Utrecht, een vergaderruimte of de Nachtwacht in het Rijksmuseum. Als dit doel zonder al te veel hindernissen bereikt is, volgt er opluchting en dankbaarheid en is al gauw het leed van het barre avontuur dat reizen heet vergeten. Men omhelst vrienden en familie, doet een dutje in de vliegtuigstoel, reikt de fruitmand aan, prikt de oordopjes van de iPod in, schudt de aanwezigen de hand en accepteert een slap bakje koffie uit de gereedstaande thermoskan of stelt tevreden vast dat de Nachtwacht groter, kleiner, mooier of minder mooi is dan verwacht.

Overigens is de meest gevraagde bestemming overal ter wereld, het toilet. Als dat niet tijdig bereikt wordt, is Leiden in last en kan de gastheer geen goed meer doen en zelfs de Nachtwacht verbleekt na sanitaire hindernissen.

Maar tegelijkertijd is dat wat voor de een het einde is, het begin voor een ander.

Het begin van een nieuwe reis of alleen maar de terugreis. Het verschil is de mate van spanning tussen beide. Een nieuwe reis houdt vaak een belofte in van een nieuw avontuur, zij het met ongewisse afloop.

Dat maakt nieuwsgierig en doet de adrenaline vloeien. De terugreis kent daarentegen vermoeidheid die leidt tot onwil om uitdagingen en verrassingen te accepteren en tot de vrees voor omleidingen en ongemak, die alleen worden goedgemaakt door het vooruitzicht eindelijk weer thuis te komen.

In beide gevallen is er echter sprake van stress, zowel positief (het avontuur, het onbekende) als negatief (vermoeidheid, tegenslag) hetgeen pas ophoudt als het einde bereikt is en waar een biertje of glas wijn wacht: hèhè....

● Paul Mijksenaar (1944) heeft een ontwerpbureau in Amsterdam met een vestiging in New York, dat vooral bekend is om bewegwijzeringsontwerpen voor luchthavens, stations, ziekenhuizen en musea. Hij is als hoogleraar verbonden aan de Technische Universiteit Delft. Naast boeken zoals Open Here. The Art of Instructional Design, Visual Function en Wegwijs op Schiphol en vele artikelen o.a. in het NRC, schreef hij driemaal eerder voor Raster: in nr 81 over kaarten (1998), in 74 over infographics (1996) en in 111/112 over kleur (2005).

[p. 295]

De meest spannende omgevingen en momenten zijn daar waar einde en begin van het reizen samenvallen. Dat kan het moment zijn wanneer het einde tevens het begin is van iets nieuws, een volgend deel, een nieuwe fase. Het vertrek van een emigrant en zijn aankomst elders ter wereld als immigrant, het uitlezen van deel 1 van het Verzameld Werk van Karel van het Reve in de wetenschap dat deel 2 elders in de huiskamer al klaarligt en de ontmoeting op vliegveld of station met een dierbare die al te lang is weggeweest.

De ultieme plek waar begin en einde naadloos samenvallen is het ‘kopstation’, waar de treinen tot stilstand komen voor het stootblok en het station alleen kunnen verlaten door achterwaarts weer dezelfde weg terug te keren. Een proces waarvan de dramatiek in volle sterkte zichtbaar werd gemaakt door het afhaken van de aankomende locomotief en het vastkoppelen van de nieuwe, vertrekkende locomotief aan de andere kant van het treinstel. Aankomende passagiers die de wachtenden om de hals vliegen met er tussendoor gehaaste reizigers die nog net op de treeplanken van de langzaam in beweging komende trein springen.

In Nederland is het aantal echte kopstations beperkt. Alleen Den Haag Centraal en Groningen hebben er een met Maastricht als grensgeval (je kan er via een achteruitgang doorreizen naar België).

Dit gemis aan kopstations in ons land lijkt misschien wel de verklaring dat Nederlanders meer hechten aan beweging, vervoer en handel dan aan statische monumentaliteit en zelfverzekerde grandeur zoals steden als Londen en Parijs ten toon spreiden. Per stad zijn er zelfs meerdere, vaak majestueuze kopstations die de centrale positie als hoofdstad benadrukken en de tentakels vormen naar de rest van het land.

(Nederland is dan ook het enige land ter wereld waar men niet consequent op alle hoofdwegen de richting naar de hoofdstad aangeeft. Wie vanuit Parijs per auto naar Amsterdam reist, wordt slechts tegemoetgekomen door een bij Rotterdam geplaatste eenmalige aanwijzing ‘Amsterdam richting Den Haag’ en dat dan alleen nog na jarenlange klachten en zeuren bij het verantwoordelijke Ministerie).

[p. 296]

[p. 297]

[p. 298]

Ook de architectuur van de kopstations visualiseert op vanzelfsprekende wijze einde en begin. De aankomende reiziger eindigen hun reis bij het einde van de spoorrails (met het stootblok als symbool van onherroepelijkheid) en de gesloten wand aan het einde van de perrons met daarin de deuren naar een nieuw begin, de stad. Voor de vertrekkende reiziger lokken dezelfde rails door hun onzichtbaar einde aan de horizon als begin van het onbekende maar ook onzekere avontuur dat hen te wachten staat.

De symboliek van einde en begin wordt onverwacht geholpen door de voor iedereen bekende spectaculaire gebogen stationsoverkappingen in glas en staal, die het resultaat zijn van revolutionaire ingenieurskunst aan het einde van de 19e eeuw.

Het is deze intuïtieve symbolische waarde die ertoe geleid heeft dat men tegenwoordig bij restauratie deze overkappingen tot elke prijs wil behouden. Stations waar deze zijn vervangen door efficiënte platte daken, tuimelden terug in de vergetelheid. De reiziger sjokt er schouderophalend en ongeïnspireerd doorheen zonder het opwindende bewustzijn van dit moment van transitie. Geen eind, geen begin. Men is slechts onderweg.

De meeste luchthavens ontberen de vanzelfsprekende symboliek van het kopstation. Dit doet vermoeden dat hun architecten zich niet bewust waren van deze waardevolle accentuering van het zo belangrijke moment van de zich verplaatsende mens. Dat was in de 19e eeuw waarschijnlijk niet anders maar daar leidde het uitgangspunt van het kopstation met zijn enkele overkapping zonder kolommen, (die in de eerste plaats bedoeld was om de stoom van de stoomlocomotieven te reguleren) als vanzelf tot de zo herkenbare hoofdvorm.

In hedendaagse vliegvelden is er een sterke scheiding tussen vertrek en aankomst en komen beide stromen zelden samen. Noch in de vertrekhal noch in de aankomsthal is door de architect een herkenbaar moment gereserveerd voor afscheid en welkom. Pas naderhand worden er ‘meeting points’ ingefrommeld die niet zelden tot verstoring van de doorstroom van reizigers leiden met wederzijdse irritaties.

Met als gevolg dat afscheid nemen en verwelkoming armoedige en gevoelloze vertoningen worden, soms alleen door de creativiteit van afhalers in de

[p. 299]

vorm van vrolijk gekleurde, vaak hartvormige ballonnen en aandoenlijk beschilderde spandoeken nog een beetje feestelijk gemaakt.

Verder is bij heel veel luchthavens alles op de vertrekkende reiziger gericht. Een ruime, overmaatse vertrekhal waarbij de traditionale stationsoverkapping ongetwijfeld een referentie is geweest, gevolgd door een luxueuze shopping mall, wachtruimtes met luie stoelen, vip-ruimtes voor vaste klanten, een mime keuze aan drink- en eetgelegenheden, comfortabele rolpaden en heel veel daglicht met zicht op de klaarstaande vliegtuigen. Alles om de opwindende wereld die vliegen placht te zijn, extra te benadrukken.

Alles is echter anders voor de aankomende reizigers. Vale bagagehallen met lage plafonds en weinig zitruimte, geen zicht naar buiten, laat staan visueeel contact met soms al uren wachtende familieleden of kennissen; met bagagekarren waarvoor soms betaald moet worden met kleingeld in valuta waarover men bij aankomst onmogelijk kan beschikken; om uiteindelijk terecht te komen in ónder het vertrekniveau gelegen, spaarzaam verlichte spelonken waar het lawaai van wachtende bussen en taxi's oorverdovend is en de stank van uitlaatgassen tot acute ademhalingsproblemen leidt. Aankomende reizigers worden letterlijk en figuurlijk de luchthaven afgeschopt. Een einde zonder ook maar een vonk van een nieuw begin...

De treurige ervaring die aankomende luchtreizigers op weg naar het einde van hun reis de moed in de schoenen doet zinken en een mogelijk nieuw begin elders doet vergeten, komt in de buurt van de ervaring van een ander soort einde, die van de doodlopende weg of ‘cul-de-sac’ dat al weer wat vrolijker klinkt.

Ook hier is er de dubbelheid. Voor de doorgaande automobilist is de doodlopende weg een fiasco, een vergissing die soms alleen kan worden goedgemaakt door het hele traject achteruit terug te rijden. Voor de bewoners aan een doodlopende weg, betekent het de luxe van rust en een zekere veiligheid voor buitenspelende kinderen en overstekende huisdieren, ze markeert het einde van een zoektocht naar een ideale lokatie en het begin van een toekomstig woongeluk.

Wat heeft dit allemaal met het einde van Raster van doen? Voorlopig niks ben ik bang en is er slechts een gevoel van gemis: bij de makers en bij hun lezers.

[p. 300]

Maar uiteindelijk gaan alle betrokkenen ook weer op weg naar een volgende uitdaging. De makers gaan weer iets nieuws beginnen, bijvoorbeeld iets wat ze al heel lang van plan waren en de lezers richten zich op andere geschriften waarvoor ze tot dan toe geen tijd hadden. Toch dus weer een nieuw begin....