Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 2007 (nrs. 117-122)

[p. 39]

Ger Groot
Gemengde berichten
De Nouvelles en trois lignes van Félix Fénéon

‘Een steen door het venster van een wagon heeft in de trein Bayonne-Toulouse een reiziger een oog gekost. De trein is gestopt. Niemand gevonden.’ Gemengde berichten van dit type vind je in de kwaliteitspers nauwlijks meer. De redacteuren ervan zijn al lang geleden met pensioen gestuurd, nadat de Volkskrant er in de late jaren zestig nog korte tijd de rubriek Op de korte golf mee had gevuld. Afgewisseld met steeds meer fantastische onzin, hadden ook de echte faits divers daarin een steeds hilarischer karakter gekregen.

Toch belichaamden ze vaak ware drama's voor wie het betrof. ‘Na het blussen van de slagerij Deschamps in Limoges werd vastgesteld dat de slagersvrouw levend was verbrand.’ Onwillekeurig stel je je de paniek van de arme slagersvrouw voor, en de verslagenheid van de nauwelijks minder beklagenswaardige beenhouwer, beroofd van huis, haard en huwelijk. Stel je je de werkelijkheid achter ieder gemengd bericht voor, en je hebt geen leven meer.

Misschien was het de stiekeme wreedheid van het genre die het uiteindelijk uit de serieuzere kolommen verbannen heeft. Want het kennisnemen van het kleine wereldleed verried in de krantenlezer wel degelijk een wat smoezelige sensatiezucht. Niet alleen de opluchting dat hèm het ongeluk was voorbijgegaan wakkerde die aan, maar ook een gniffelend soort voyeurisme dat in andermans ongeluk heimelijk behagen schept.

Daarom komen we faits divers alleen nog tegen als exemplificaties van een misstand. Van huislijk geweld en breezersex tot frauderende werknemers en ondeugdelijke spoorrails keert het gemengde bericht terug in zodanig uitvergrote vorm dat de lezer het gniffelen rap vergaat. Hier heeft het leven niet een nare streek met deze of gene uitgehaald, maar staat de integriteit van de samenleving zelf op het spel. Faits divers verschijnen alleen nog in de krant om stof te bieden voor haastig ingediende kamervragen.

Félix Fénéon trok zich van die gewetensvolheid weinig aan. Hij hoefde dat ook niet, levend en schrijvend in een minder weekhartige tijd dan de onze. In 1906 mocht hij voor het dagblad Le Matin een tijd lang de gemengde berichten schrijven. Exact 541 zijn ervan overgebleven. Hij maakte er, als oud-

[p. 40]

hoofdredacteur van de symbolistische Revue Blanche en invloedrijk kunstcriticus, een nieuw literair genre van. Nouvelles en trois lignes noemde hij hen: nieuws in drie regels dat, dankzij de dubbele betekenis van nouvelles, ook ‘drieregelige novellen’ kan betekenen.

‘Dhr. Colombe uit Rouen heeft zich gisteren met een kogel van het leven beroofd. Zijn vrouw had er in maart drie op hem afgevuurd en hun scheiding was aanstaande (Per tel.)’ In de drie krantenregels die hem ter beschikking stonden riep Fénéon een wereld op die méér woorden niet nodig had. Zijn berichten waren de dramatische tegenhangers van de wijsheden waarin de Franse moralisten vóór en Emil Cioran na hem wedijverden in aforistische beknoptheid. Een enkele keer waagt die laatste zich aan diens journalistieke anekdotiek: ‘Iedere mensenhater [...] doet denken aan die [...] vergeten dichter die [...] had afgekondigd dat hij niemand meer wilde ontvangen. Uit medelijden belde zijn vrouw van tijd tot tijd aan de deur.’

De weglatingen tonen aan dat Cioran nog beknopter had kunnen zijn dan hij zelf reeds probeerde. Dat zijn anekdotes die absolute uitzuivering maar al te vaak overschrijden, komt doordat hij het verhaal uiteindelijk niet op zichzelf wil laten staan. Het voorval moet de opmaat worden voor het moralistisch commentaar waarom het Cioran te doen is. ‘Begrafenis in een Normandisch dorp. Ik vraag een boer [...] om nadere bijzonderheden. ‘Hij was nog jong, nog geen zestig. Ze hebben hem dood op het land gevonden. Maar wat wilt u? Zo gaat het nu eenmaal... Zo gaat het.... Zo gaat het...’ Beknopter is Cioran enkele tientallen bladzijden eerder in Geboren zijn is ongemak, waaruit deze mini-verhaaltjes genomen zijn, in een parallelle vertelling: ‘Een gewezen dienstmeid antwoordt op mijn ‘Hoe gaat het?’ zonder aarzelen: ‘Het gaat zijn gangetje.’

Vooral dat tweede voorval benadert de samengebalde dramatiek van de ‘nouvelles’ van Fénéon. Maar in beide gevallen verpest Cioran het door er vervolgens een uitleg bij te leveren, die duidelijk maakt dat de gebeurtenis slechts de illustratie is van een levenswijsheid waarvan het belang het voorval verre overstijgt. Vandaar ook dat hij in bijna al zijn verhalen zichzelf opvoert als de getuige, die het belang van het gebeurde direct naar zich toetrekt om als commentaarstem tussen het verhaalde feit en de lezer in te gaan staan.

Die opdringerigheid vertoont Fénéon in zijn nouvelles en trois lignes nooit. Het literaire ascetisme ervan weerspiegelt de onopgesmuktheid die de voornaam-

[p. 41]

ste deugd is van de zuivere journalistiek. Waar zij nog verslaggeving durft te zijn in de strikte zin van het woord, geldt voor haar slechts een handvol vragen die zij te beantwoorden heeft: ‘Wat? Wie? Waar? Wanneer?’ en ‘Hoe?’ Pas veel later komt daar de vraag naar het ‘Waarom?’ bij - die misschien zelfs beter thuishoort in het commentaar of achtergrondartikel.

Fénéon handhaaft die scheiding scherp, omdat ieder moralisme hem vreemd is. Als zijn observaties al iets uitstralen, dan is het de verwondering om een wereld die altijd weer vreemder is dan men voor mogelijk had gehouden, juist en vooral in haar banale alledaagsheid.

Wrang zijn Fénéons berichten vooral wanneer tussen het levensleed ook het kolderieke binnensluipt. ‘Zwaar beladen met brons- en vaatwerk, linnengoed en tapijten zijn vannnacht in Bry-sur-Marne twee inbrekers gearresteerd.’ Of al wat grimmiger: ‘Hangend uit het raam deed een enigszins gezette reiziger het rijtuig omslaan en brak zijn nek.’ En uitgesproken gruwelijk tenslotte: ‘Bij het biljarten heeft dhr. Abel Bonnard uit Villeneuve-Saint-Georges zijn linkeroog verloren toen hij in zijn queue viel.’

Iedere dagelijkse verschrikking wordt door Fénéons stilistische brille van haar zwaarte verlost. In zijn journalistieke mengelwerk kreeg het drama op de vierkante centimeter de lichtheid die hem als dandy uit het fin-de-siècle zo dierbaar geweest moet zijn. Het leven lijkt door deze woordkunst bevrijd van zijn laag bij de grondse ongemak, schrik en zelfs ontzetting, die opgenomen worden in een afstandelijke, zelfs licht geamuseerde verbazing over zoveel absurditeit. Faits divers zijn vrijwel nooit geheel serieus te nemen. Daarin ligt de vervreemdende werking die de lezer bij hen ondergaat, zo geheel verschillend van de personen wier lotgevallen maar al te smartelijk zijn - en blijven. Alleen in de literatuur kunnen, zoals Arnold Heumakers heeft opgemerkt, waarheden worden verteld die buiten haar om onleefbaar zouden zijn.

Maar waar wordt het journalistieke genre van de faits divers een literair genre dat de simpele, proces-verbaalachtige constatering van het feit overstijgt - hoe bewonderenswaardig de beknoptheid ook moge zijn waarmee die laatste is opgeschreven? Waar is het feit, met andere woorden, méér dan een nieuwtje (nouvelle) en wordt het de beknoptst mogelijke novelle (nouvelle): genres waartussen Fénéon de grens terminologisch opzettelijk vaag en tweeslachtig liet?

Die grens ligt niet tussen het amusement en de smart over het dagelijks drama. Het verschil dáártussen is - althans in de journalistiek - eerder te zoe-

[p. 42]

ken tussen de lezer en het personage, dat in het nieuwsbericht géén fantasie-persoon is, en ook niet hoeft te zijn om de lezer toch bevreemdend voor te komen. Íeder nieuwsbericht schept tenslotte zijn eigen werkelijkheid die - hoe waarheidsgetrouw ze ook pretendeert te zijn - altijd al iets van het gefabuleerde heeft. Groter en in zekere zin échter dan de werkelijkheid - zoals Jean Baudrillard indringend heeft laten zien - vormt het zijn eigen realiteit waarin de alledaagsheid letterlijk wordt opgeblazen.

Deze blow-up zou je de journalistieke variant van de Hegeliaanse Aufhebung kunnen noemen. De werkelijkheid houdt erin op te bestaan door groter en grootser te worden dan zij was of is - en schept daarmee een nieuwe realiteit op een hoger plan. Zij laat de omstanders van het nieuwsfeit gefascineerd kijken naar de monitors waarop precies diezelfde gebeurtenis verslagen wordt waarvan zij rechtstreekse ooggetuigen zouden kunnen zijn, als zij aan het journalistieke beeld of genre niet een hogere waarde zouden toekennen.

Niet in dit spel tussen werkelijkheid en fictie - of precieser nog: tussen fictiegemaakte werkelijkheid en de realiteit die vervolgens door dit fictiespel geproduceerd wordt - ligt dus de grenslijn tussen journalistiek minimalisme en literaire dramatiek. Het journalistieke genre wordt juist daar overschreden waar dankzij het minimalisme de dramatiek de kans krijgt zichzelf te ontplooien. Vanuit het minimum van de woorden ontluikt een overdonderende zeggingskracht. Anders uitgedrukt: het romaneske ligt in de gewiekstheid waarmee de kroniekschrijver de kale beknoptheid van zijn mededelingen de suggestiviteit geeft waarin zich een levensdrama kan gaan aftekenen dat groter is dan datgene wat, strikt genomen, wordt gezegd.

Lang niet altijd lukt dat bij Fénéon. ‘Studentencongres in Bordeaux, 1 mei 1907. Besproken wordt de internationale kwestie van de uitwisselbaarheid van diploma's.’ Dat klinkt nog helemaal naar de aankondiging en agendering die de inzender van deze mededeling aan de krant (Dép. part.) er ongetwijfeld mee bedoeld had. In dit gemengde bericht gebeurt niets. En dat is al evenmin het geval met de vaststelling dat ‘bij een knokpartij in een straat in de warme buurt van Tours de soldaten Machet, Braquier, Brému en de timmerman Jablot gewond zijn geraakt.’

Toegegeven, die faits divers behoren tot de allereerste Nouvelles en trois lignes die Fénéon geschreven heeft. Maar op diezelfde bladzijde staat ook al een veel intrigerender voorval: ‘De minnaar Léon Courtescu uit Angers is door

[p. 43]

een echtgenoot, de heer Brouard, in de Maine gegooid, waar hij is verdronken.’ Daarin dringt zich in het nieuwtje vanzelf al de novelle en zelfs de roman op waar Flaubert zijn voordeel mee had kunnen doen. Tenslotte vond ook hij zijn eerste inspiratie voor Madame Bovary in een krantenbericht, waarin een radeloze echtgenoot liet weten niet langer te zullen instaan voor de schulden die links en rechts door zijn vrouw werden gemaakt.

Zo wordt het journalistieke genre van het feit vanzelf de bron van de literaire stroom van de fantasie. ‘Het jonge dochtertje van de veldwachter Wegmüller uit Lescherolles (Seine-et-Marne) plukte bloemen, kauwde erop en stierf aan vergiftiging.’ Ze overbruggen, juist door de sprekende kracht van hun simpele feiten, ook moeiteloos de eeuw die ons inmiddels van Fénéons faits divers scheidt. ‘Twee inbrekers vluchtten. Dhr. Génieux, die hen wilde tegenhouden, werd geraakt door een kogel. Eén van hen werd gepakt, gewond door een agent.’ Of nog triester, want nog altijd alledaags: ‘De zeventigjarige Lous Rouquette uit Salindres (Gard) heeft uit jalouzie zijn vrouw gedood met acht messteken.’

Pas na zijn dood in 1944 werden Fénéons Nouvelles en trois lignes van de vergetelheid gered door zijn bewonderaar Jean Paulhan, die ze bijeenbracht en vier jaar later publiceerde in een uitgave van diens Oeuvres. Ook die bleek bij nader inzien gekenmerkt door een wel erg grote beknoptheid. In 1970 volgde er een uitgebreide editie: Oeuvres plus que complètes, waarin de nouvelles in kleine porties van steeds twee bladzijden tussen de kunstkritische artikelen van Fénéon door staan afgedrukt. Ook die uitgave kon echter niet zo volledig zijn of er verscheen in 2003 een Petit supplément, dat drie jaar later opnieuw gevolgd werd door een Petit supplément deel 2.

Inmiddels is Fénéons microstylistiek ook tot de Engelstalige wereld doorgedrongen. Vertaald onder de titel Novels in three lines (uitg. The New York Review of Books) zag het boek zijn genre-ambiguïteit resoluut gladgestreken ten gunste van de literatuur. Voor de journalistiek is Fénéons realisme inmiddels waarschijnlijk te bizar. De werkelijkheid tart de verbeelding en wordt bijna vanzelf een drieregelroman - want novel valt niet meer als ‘nieuwsbericht’ te lezen. ‘Nauwelijks getrouwd, was het echtpaar Boulch uit Lambézellec (Finistère) al zo dronken dat het moest worden opgesloten in de nor.’