Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 2006 (nrs. 113-116)

Kijkschuld
Pam Emmerik

Een paar uur later trek ik de deur van de hotelkamer van de man achter me dicht. Het is me gelukt. Ik heb een serie prachtige foto's gemaakt.

We zijn kalm van start gegaan, met een aantal klassieke portretfoto's. Toen ik ze op de monitor van mijn fototoestel aan hem liet zien vond hij ze direct mooi. Dat viel te verwachten. Wat mij betreft zijn ze oninteressant, niet meer dan een weerspiegeling van het imago van de geslaagde zakenman dat hij wil uitdragen. Die foto's wis ik straks allemaal. Daarna volgt een serie waarop we samen te zien zijn. Op zijn best is het porno met een artistiek tintje. Die foto's wis ik ook. De tijd dat ik het interessant vond om tegen een foto van mijn eigen gezicht aan te kijken, vertrokken in een grimas als een doodsstuip omdat ik een orgasme krijg, ligt achter me. Bijna iedereen kan zwemmen, bijna iedereen kan een ei bakken en ook bijna iedereen kan klaarkomen. Niet iets om interessant over te doen.

Nee, het is alleen de laatste serie foto's die ik gemaakt heb, waar ik enthousiast over ben. Verdwenen is zijn pose van geslaagde zakenman, afgeschild als een banaan, de schil nonchalant weggegooid. Naakter dan naakt staat de man er op, in míjn ondergoed. Hij draagt mijn zwarte, met roosjes versierde bh en mijn hoogopgesneden, zwartkanten slipje. Zijn harige ballen puilen aan beide kanten van de slip uit. Een andere foto laat de man staand zien, met mijn slipje halverwege zijn dijen geschoven en zijn pik in het centrum van het beeld. Hij is duidelijk trots op zijn pik, gezien het koesterende gebaar waarmee hij hem met zijn handpalm ondersteunt, alsof zijn erectie te zwaar is om te torsen.

Op weer een andere foto kijkt de naakte man recht in de camera. Zijn mond is slordig opgemaakt met knalrode lippenstift. Hij grijnst als een clown. Op de achtergrond zie je de parafernalia van zijn zakenmannenbestaan op een hoopje bijeen liggen: kostuum, overhemd, stropdas, zakcomputer, mobieltje, portefeuille, los muntgeld, een groot, glanzend horloge. De afgestroopte slangenhuid van een stressvol bestaan, eenzaam genoeg om af en toe een ander te willen zijn. Een bastaardwezen tussen man en vrouw, dat je kunt oproepen en laten verdwijnen wanneer je maar wilt. Of beter gezegd, wanneer ík dat wil.

De man weet het niet, en hopelijk komt hij het ook nooit te weten,

[p. 159]

en zijn vrouw ook niet, maar over een half jaar hangt hij fullcolor levensgroot afgedrukt aan de wanden van hippe galeries in New York, Tokio, Amsterdam en São Paulo. Dan vliegen de afbeeldingen van zijn pik ongetwijfeld als warme broodjes de galeries uit. Want seks verkoopt. En wat mensen aanzien voor kinky seks nog meer. En als het dan ook nog eens kunst blijkt te zijn: des te beter. Geloof me, dat drek kunst kan zijn is veruit de beste marketingtruc van de laatste honderd jaar. En alles wat je er voor nodig hebt is een kunsthistoricus, die een geleerd essay schrijft met een pakkende titel als ‘De bidmat van het vlees’, waarin hij Chinese erotische prenten uit de tijd van de Mingdynastie en prehistorische vruchtbaarheidssymbolen uit het Middellandse Zeegebied in verband brengt met jouw werk, en dan zijn alle belemmeringen om een van jouw foto's aan te schaffen en er thuis lekker op te gaan zitten geilen overtuigend weggenomen.

Het zou overigens een misverstand zijn te denken dat de man op de foto gewoon de zoveelste travestiet is. Als je de beelden oppervlakkig bekijkt heeft hij de schijn tegen, met zijn sexy vrouwenondergoed en roodgestifte lippen, maar ik blijf het toch een misverstand vinden. Ik denk dat het hem veel eerder te doen was om een situatie op te zoeken die hij niet meester was, dan dat hij zich per se als vrouw voor wilde doen. En wie kent er niet het verlangen door de spiegel heen te stappen en een andere wereld binnen te gaan? Travestie is slechts de uiterlijke vorm waarin dat verlangen zich ditmaal, bij deze man, heeft gemanifesteerd.

Wanneer mijn werk tentoongesteld wordt vragen mensen me vaak hoe je iemand zo ver kan krijgen dat hij zich fysiek en mentaal totaal aan je blootgeeft. Het antwoord op die vraag is even verbijsterend als eigenaardig in zijn eenvoud: jij doet daar bijna niets voor. Het is de camera die het werk opknapt, het is de camera die iemand prikkelt tot overgave. Niet jij.

Natuurlijk ben je als fotograaf verantwoordelijk voor de keuze van het onderwerp, de juiste belichting, een goede beelduitsnede, het formaat van de afdruk. En jij bent het ook die de beslissingen neemt over de omstandigheden waaronder de foto's gemaakt worden. Jij bent degene die risico's trotseert door een stel maffiabazen te gaan fotograferen, of door af te reizen naar oorlogsgebieden. En helaas ben jij ook degene die 's nachts in je hotelbed wakker kan liggen van de beelden die je hebt vastgelegd, niet de camera, dat is slechts een doofstom ding dat geen mededogen kent. Maar doofstom ding of niet, toch is het de camera die het verleiden van degene die je fotografeert voor zijn rekening neemt en niet jij. Een lesje in nederigheid voor elke fotograaf.

Hoe het precies kwam dat het de camera was die de geportretteerde tot overgave dwong en niet de fotograaf, vond ik altijd een

[p. 160]

stuk moeilijker om te verklaren. Die kwestie werd pas opgehelderdtoen ik zelf, voor het eerst van mijn leven, voor een collega poseerde.

Het was Peter Jansom, een oude vriend, die me had gevraagd om voor hem te poseren. Peter is een Amerikaanse fotograaf die wereldberoemd is geworden met zijn heftige naaktfoto's van imponerend lange vrouwen, die wijdbeens staand op hoge stilletohakken de (mannelijke) toeschouwer zowel verlokken als intimideren.

Slechts gekleed in strakke tennisshorts en op vuurrode pumps met stilettohakken stapte hij hoogbenig als een reiger door zijn studio heen en weer om onze fotosessie voor te bereiden. Ik had het vermoeden dat Peter die pumps had aangetrokken om mij, zijn stuntelige model, een beetje op mijn gemak te stellen.

Dat ging overigens niet zo gemakkelijk. Ik voelde me moe en suf vanwege de jetlag. Ik snakte naar een dubbele espresso. Maar daar kon ik voorlopig naar fluiten. Ik zuchtte diep. Mijn wil was even geen wet.

Peters assistente was sinds de vroege ochtend met me in de weer geweest. Ze had mijn haar opgestoken zodat de lengte van mijn nek beter uitkwam. Mijn oksels waren zorgvuldig onthaard en ze had mijn schaamhaar bijgewerkt tot een soort landingsbaan. Mijn kleine schaamlippen, die naar buiten staken als nieuwsgierige plakjes rosbief, waren door haar weer handig naar binnen gevouwen en vervolgens vastgeplakt met een stukje huidvriendelijke tape. Ze was druk doende mijn lichaam van top tot teen in te wrijven met een glanzende gel die mijn huid deed glimmen als een dure auto. Hoewel ik niet preuts was en wel wat gewend op lichamelijk gebied, voelde ik me lichtelijk gegeneerd door haar intieme aanrakingen. Peter leek zich niet aan een onhandige emotie als schaamte te storen. Terwijl zijn assistente me onder handen nam, zat hij naast me en maakte flauwe geintjes, de vorderingen die zijn assistente maakte ondertussen met een slim reigeroog in de gaten houdend. Eigenhandig bracht hij mijn schaamhaar nog wat beter in model. Zoals de meeste kunstenaars was Peter een perfectionist.

Toen de voorbereidingen eindelijk achter de rug waren, werd ik poedelnaakt en onelegant wiebelend op voor mij zonderling hoge hakken naar een klein houten podium geleid, dat in het midden van de studio opgesteld stond. Met hulp van Peter klom ik er op en ging ongeveer staan zoals ik dacht dat de vrouwen op zijn foto's moesten staan. Peter liep keurend om me heen, af en toe zakte hij even door zijn knieën, om me vanuit een ander perspectief gade te slaan. Hij gaf me korte, strenge aanwijzingen hoe ik beter kon gaan staan. Flink rechtop staan, beval hij. Ik deed wat hij zei, tenminste dat dacht ik, maar volgens Peter moest het nog veel flinker. Benen uit elkaar, beval hij vervolgens en ik gehoorzaamde. Verder uit elkaar, spoorde hij me aan. En knieën doorstrekken. Bekken licht naar achteren gekanteld. Borsten naar voren steken. Schouders

[p. 161]

breedmaken. Breder! Ik maakte me zo breed mogelijk. Peter knikte goedkeurend. Kin omhoog, Lara, drong hij aan. Hoger, natuurlijk. Voorhoofd rechthouden. Dat laatste lukte me alleen door mijn nek onnatuurlijk ver uit te strekken. Ik deed mijn uiterste best om Peters aanwijzingen zo goed mogelijk op te volgen, maar ik geloof niet dat ik een erg vlotte leerling was. Toen het hem te lang ging duren kwam Peter tegenover me staan en deed voor wat hij bedoelde.

Het was fascinerend om te zien. Een moment lang, grenzen van jeugd, sekse en schoonheid moeiteloos overschrijdend, veranderde hij in een betoverend mooie, uitdagende vrouw. En ik aapte hem na. ‘Je bent prachtig,’ fluisterde Peter hees in mijn oor.

Het was verwarrend. Ik was een vrouw die een man nadeed die een mooie vrouw uitbeeldde, en die daardoor pas mooi en sexy werd. Alsof verleidelijkheid een geleende pose was, die je als een kledingstuk kon aantrekken en die verder niets persoonlijks had. Op dat moment viel me in dat dat onpersoonlijke misschien juist het effect was dat Peter met zijn foto's nastreefde. Al zijn modellen moesten samen één vrouw voorstellen, het droombeeld dat Peter zich ooit van een vrouw gevormd had. Zijn ideale vrouw, daar zocht hij in elke foto opnieuw naar. Naar het beeld dat zich in hem vastgezet had, waardoor hij haar beter kon uitbeelden dan welke vrouw ook. Ik had geen tijd om verder na te denken, want Peter gebaarde dat hij nog niet helemaal tevreden was. ‘Je moet anders kijken, Lara.’ Ik vroeg hem te zeggen hoe.

‘Kijk maar alsof je je vijand voor je ziet staan.’

En dat was wat ik deed. Ik zette ogen op die blikkerden als dolken. ‘Je bent beeldschoon,’ riep Peter uit en liep snel terug naar zijn camera. Hij vroeg niet wie mijn vijand was.

En daar stond ik dan. Glimmend als een Cadillac, naakt en alleen. Starend naar de camera alsof ik in het smoelwerk van de vijand keek. Met mijn geleende schoonheid als een schrale troost voor het pijnlijke gevoel van verlatenheid dat me bekroop.

En toen wist ik het, vanaf dat moment zou ik voor altijd weten wat het was dat de camera tot een verleider maakte. Peter, die zojuist nog zo dwingend aanwezig was, was ineens verdwenen. Voor me zag ik alleen de camera nog, een zwaarbebrild donker oog dat me fronsend aanstaarde. En plotseling besefte ik dat de camera het oog van de wereld was. Het was niet Peter, maar het oog van de wereld waar ik mijn naakte lichaam aan onthulde. Iedereen, overal, keek naar me, de hele wereld nam me op met een streng, schattend oog, alsof ik een rashond was die op een aantal vastgestelde kenmerken beoordeeld diende te worden.

Beoordeeld én wellicht ook afgewezen.

De angst om afgewezen te worden schroefde mijn keel dicht.

Voor geen goud wilde ik te licht bevonden worden, er publiekelijk op gewezen worden dat mijn lichaam geen Cadillac, maar slechts een opgevoerde Lada was.

[p. 162]

Hoeveel mensen hebben er niet nachtmerries waarin ze zich opeens poedelnaakt tegenover van een menigte mensen bevinden? Het zijn dromen waar ze badend in het zweet uit ontwaken. Dromen van onvoorziene naaktheid is natuurlijk niets anders dan dromen van ontmaskering. Je bent gewogen en te licht bevonden en het ergste is nog dat iedereen het heeft gezien. Iedereen heeft weet van je afgang. Ogen die branden. Ogen die je overal volgen. Er is geen ontkomen aan.

Op zo'n manier ontmaskerd worden is een krenking waar voor de meeste mensen onmogelijk mee te leven valt. En daarom, in hun ijver dat verschrikkelijke oordeel te keren, wringen ze zich in alle bochten voor de camera, doen ze werkelijk alles om in de smaak te vallen bij dat misprijzend starende rotoog van de wereld.

Tenminste, dat is wat ik deed, toen ik voor Peter poseerde. In mijn paniek was ik tot alles bereid. Ik keerde mezelf binnenstebuiten om maar aanvaard te zullen worden.

Poseren is proberen de genade van de wereld af te smeken. Kijk maar eens goed naar foto's en dan zie je het zelf ook. Mensen staan zichzelf te verkopen, als standwerkers op de markt prijzen ze zichzelf aan, etaleren hun sterke punten, hun lichaam verkrampt tot een smeekbede: hier ben ik, zie me staan, aanvaard mij, zeg dat het goed is, schenk me genade, bedeel mij met liefde, verslind mij niet, laat me leven, alsjeblieft. Alsjeblieft. Dankjewel.

Kijk nog maar eens goed naar mensen op foto's, langer dan je gewoon bent te doen, kijk dwars door de glanzende laklaag van hun pose heen en zie hoe verlaten ze zich voelen. Daar staan ze en onder hun pose zien ze er uit alsof ze eigenlijk dolgraag door de camera heen zouden willen kruipen om bij jou op schoot te komen zitten, want al proberen ze het manmoedig te verbergen, ze staan te creperen van eenzaamheid.

Wij leven in een cultuur van eenzaamheid waarin eenzaamheid ontkent dient te worden, we schamen ons voor onze eenzaamheid alsof het een misdaad is, erger dan diefstal of brandstichting. En het is ook erger, het is een sociale afgang. En het ergste van alles is: hoe langer je naar de mensen op foto's kijkt des te eenzamer worden ze. Denk maar niet dat jij je op kijkonschuld kunt beroepen, je bent net zo goed medeplichtig, want het is ook jouw blik die afstand schept, ze aan het oordeel van de wereld blootstelt. We sluiten andere mensen op in hun eenzaamheid met onze blikken.