Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 2006 (nrs. 113-116)

Aankondiging van onnavolgbaarheid
Jeroen Boomgaard

9. Wij zullen de oorlog verheerlijken - de enige hygiëne van de wereld - militarisme, patriottisme, het destructieve gebaar van vrijheidsstrijders, mooie ideeën - het waard om voor te sterven - en minachting voor vrouwen.
10. We zullen de musea verwoesten, bibliotheken, alle mogelijke academies, we zullen moralisme, feminisme, elke vorm van opportunistische of utilitaristische lafheid bestrijden.

Dit zijn twee van de punten uit het manifest waarmee Filippo Tommaso Marinetti in februari 1909 op de voorpagina van Le Figaro het Futurisme in de wereld bracht. Beroemde punten, niet alleen omdat ze kenmerkend zijn voor de nieuwe uitgangspunten en werkwijze van de avant-gardes, maar ook door de treurige wetenschap dat de door hen geprezen oorlog niet veel later op weinig hygiënische wijze hun eigen gelederen zou decimeren. Ongemakkelijke punten ook, omdat ze duidelijk laten zien dat de opmars van de artistieke voorhoede naar een betere wereld niet altijd naar links liep.

[p. 74]

Kunstmanifesten zijn merkwaardige teksten - ze hebben iets overbodigs. Want waarom zouden woorden wel kunnen bereiken wat de kunstwerken blijkbaar niet lukt? Waarom opgewonden bedoelingen op papier gezet zonder ze visueel te vertalen? Omdat ze zich allereerst afzetten tegen een groot deel van de bestaande kunstwereld, is het verleidelijk manifesten te zien als marketingtool, niet veel meer dan een schreeuwerig affiche, waarbij de inhoud er minder toe doet dan het geweld van de aankondiging. Maar daarmee wordt hun belang onderschat.

Het Futuristisch manifest vertoont meteen alle fundamentele kenmerken van het genre. Met veel retorisch geweld wordt een nieuwe richting in de kunst aangekondigd en wordt de vloer aangeveegd met de bestaande orde. Het manifest spreekt duidelijk zijn intenties uit over de dingen die gaan of moeten gebeuren, het is gesteld in termen van ‘willen’, ‘zullen’ en ‘gaan’. En al die intenties richten zich op de beloftes voor de toekomst die in het heden besloten liggen (de snelheid, de machine). Daarmee geeft het manifest aan dat het vooral in werking wil zetten. Meer nog dan gelezen wil het manifest gedaan worden, het wil een startmotor zijn, een vliegwiel dat een bepaalde ontwikkeling onomkeerbaar in beweging zet. En die beweging dient zich uit te strekken over alle gebieden van de kunst, maar ook over die van het leven.

In de jaren na de verschijning van deze tekst publiceerden de Futuristen een stroom aan manifesten over alle vormen van kunst, maar bijvoorbeeld ook over de lust en over mannenkleren. Het is dan ook niet verwonderlijk dat binnen een aantal jaren in antimanifesten van Dada-kunstenaars de spot gedreven zou worden met deze verkondigingscultuur, zoals in dit voorbeeld uit 1918 waarin slechts het niets werd bezongen: ‘we willen de wereld met niets veranderen, we willen de poëzie en de schilderkunst met niets veranderen, we willen de oorlog met niets beëindigen’. Manifesten waarin weliswaar de inhoud van de Futuristische manifesten belachelijk werd gemaakt, maar die precies dezelfde werking op het oog hadden. De keuze voor een openbaar en algemeen toegankelijk medium als het gedrukte woord werd niet alleen gemaakt met het oog op verspreiding. Het is een expliciete keuze voor een niet-artistiek medium, dat staat voor de wereld buiten de kunst, een wereld die groepen als de Futuristen wilden veroveren. Het manifest hoort tot de sfeer van politiek en de daad, wat past bij de gepretendeerde voorhoederol. De vliegwielfunctie is overigens niet gericht op een zo groot mogelijk publiek; waarschijnlijk verwachtte ook Marinetti niet dat Parijs op zijn kop zou staan na publicatie van zijn manifest. De teksten hebben de kunstwereld en met name medekunstenaars op het oog. Het manifest is niet de spreekbuis van een

[p. 75]

bepaalde groep maar wil iets in beweging zetten. In die zin wordt het manifest niet gelezen, maar het effect kan wel de vorming van een groep zijn.

Gelezen worden manifesten vooral later, als voorbeeld of tegenvoorbeeld voor weer nieuwe kunstenaarsbewegingen. Maar ze dienen ook als houvast voor de geschiedschrijving die veranderingen in de kunst onder woorden probeert te brengen. Vage experimenten en onbegrijpelijke afwijkingen van gangbare procedures worden begrijpelijk zo gauw ze zijn samengeknoopt tot een theorie. En hoewel het manifest vaak de samenhang mist om een volledig theoretisch kader te bieden, vervult het toch een functie die vergelijkbaar is met de programmatische teksten die kunstenaars of critici schrijven in hun poging om nieuwe ontwikkelingen in de kunst onder woorden te brengen. Na lezing van een manifest snappen we de bedoeling, en hoewel het werk van een bepaalde beweging niet uitputtend verklaard kan worden aan de hand van haar manifesten, vormen de begrippen die erin worden aangereikt een kader voor latere interpretaties.

Het is echter de vraag of manifesten wel vanuit zulke conclusies gelezen moeten worden, of dat wel recht doet aan hun activerende werking. Manifesten staan niet aan het eind van een beweging, ze staan er ook niet middenin, maar postuleren iets wat nog niet het geval is. Ze proberen iets concreet aan te tonen, wat daarna nog vorm moet krijgen. Ze leiden echter ook aan een innerlijke tegenstrijdigheid die de manier waarop ze gelezen moeten worden in een ander licht plaatst. Hun succes schuilt in de weerklank die ze vinden binnen de wereld van de kunst terwijl ze zich een plek toeeigenen in de wereld van de massamedia. Dat is tegelijk een dubbele handicap. Omdat het zich op het terrein van de massacommunicatie begeeft, moet het manifest ook spreken in begrijpelijke termen.

De avant-gardistische intenties moeten worden vertaald in gangbare begrippen, vandaar dat ze nogal hol klinken. De navolging die het manifest vindt is daardoor niet alleen bij voorbaat wat dubieus (wie valt voor holle kreten, zal zeer waarschijnlijk de ware avant-garde-gedachte slecht verdragen) maar ook in strijd met het karakter van voorhoede. De avant-garde is voorloper op een weg naar een wereld die zij vermoedt maar nog niet kent. Een grote schare meelopers is daarbij eigenlijk niet gewenst. Een van de aporieën van de avant-garde is de dodelijke omklemming van artistieke erkenning. Avant-gardes zoeken een plek buiten de kunst om vandaaruit de mogelijkheden te verkennen van een toekomstige kunst die weinig of niets met de bestaande vormen te maken heeft. De complexiteit van die positie wordt goed zichtbaar in het werk van de Internationale Situ-

[p. 76]

ationisten, dat voor het grootste deel uit tekst bestaat. In zekere zin wordt bijna het gehele oeuvre van die beweging, en dan met name van haar voorman Guy Debord, gevormd door een stroom manifesten, declaraties en andere vormen van verkondiging waarin steeds opnieuw het bestaande wordt verworpen en het toekomstige opgeroepen. Het is interessant om te zien hoe Debord daarbij twee tegenstrijdige tekstuele strategieën hanteert. Aan de ene kant is hij er zich als geen ander van bewust dat de afkondiging van het nieuwe en het andere een van de basistechnieken van de moderniteit en het kapitalisme vormt. De illusie van vernieuwing en verbetering kluistert de mensen aan de consumptie. Vandaar dat de Situationisten de détournement, de ver- of omdraaiing als belangrijk uitgangspunt voor hun werkwijze kiezen. Alle vormen van tekstuele of visuele productie die bestaan, kunnen in hun ogen zo verdraaid worden dat aan de ene kant hun illusoire karakter wordt ontmaskerd terwijl aan de andere kant ruimte voor nieuwe betekenis ontstaat. Tegelijk wil Debord echter ook een beweging in gang zetten, tekst produceren die direct gelezen kan worden als handleiding voor mogelijke acties. Dat hij zich daarbij niet als spreekbuis en zelfs niet als auteur beschouwde, maar simpelweg als iemand die stelling neemt, blijkt uit het feit dat hij een groot deel van zijn geschriften wijdt aan het uitsluiten van kunstenaars die menen dat zij zich bij zijn ideeën aansluiten.

Debord behield zich het recht voor, zich niet te houden aan zijn eigen voorschriften en zijn manifesten niet na te volgen, en dat is precies het aspect dat we serieus moeten nemen. Of zoals Debord het zelf zegt: ‘Maar theorieën worden alleen ontwikkeld om te sterven in de oorlog van de tijd. Zij moeten als militaire eenheden op het juiste moment in de strijd geworpen worden; en wat hun verdiensten of tekortkomingen ook zijn, ze kunnen alleen gebruikt worden als ze beschikbaar zijn wanneer ze nodig zijn. Ze moeten vervangen worden omdat ze voortdurend obsoleet worden - nog eerder door hun overwinningen dan door hun nederlagen’. Duidelijker kan de essentie van het manifest niet verwoord worden: het manifest dient slechts het moment, en moet bij succes onmiddellijk verworpen worden. Alleen op die manier kan de avant-garde blijven ontsnappen aan de dodelijke omhelzing van de erkenning, kan zij steeds opnieuw een stap vooruit zetten.

Manifesten hebben hun tijd gehad. Niet omdat elke avant-garde-ambitie aan de kunst ontvallen is, maar eerder omdat alles manifest geworden is. Begrippen en ambities worden als merknamen de wereld in geslingerd in de hoop dat ze beweging genereren. Op alle niveaus van de samenleving rennen holle kreten voor de werkelijkheid uit en het stof dat ze laten opdwarrelen beschouwen ze als bewijs van vooruitgang. De avant-gardemanifesten hebben ons echter geleerd hoe we er op moeten reageren: tot daden overgaan zonder het manifest te volgen.