Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 2006 (nrs. 113-116)

[p. 69]

De revolutie kwam niet via (M)TV
Jan Hein Hoogstad

In een tijdperk dat gekenmerkt werd door de onstuitbare opmars van televisie en een gestaag afnemende interesse in politiek, was Gil Scott-Heron een roepende in de woestijn. Zijn song uit 1970 The revolution will not be televised was een oproep tot opstand en tegelijkertijd een kritiek op het televisiemedium. ‘You will not have to worry about a dove in your bedroom, a tiger in your tank, or the giant in your toilet bowl. The revolution will not go better with Coke.’ Scott-Heron citeerde en verdraaide reclameslogans en onthulde daarmee de bedwelmende werking die het medium op mensen uitoefent. Zijn unieke combinatie van harde, ontnuchterende drums en vlijmscherpe teksten was bedoeld als tegengif. Het diende de massa uit haar roes te bevrijden.

The revolution will not be televised - Gil Scott-Heron doelde met zijn (inmiddels tot een cliché verworden) titel niet op zomaar een willekeurige opstand. Het protestlied verwees naar de Afro-Amerikaanse strijd om erkenning. ‘There will be no pictures of you and Willie Mays¹ pushing that shopping cart down the block on the dead run, or trying to slide that color television into a stolen ambulance.’ Met een pikzwarte knipoog roept Scott-Heron herhaaldelijk karikaturale beelden op van de verschillende gewelddadige rassenrellen die in de jaren zestig in de getto's van steden als New York, Detroit en Los Angeles hebben plaatsgevonden.

Scott-Heron sympathiseerde met de revolutionaire, esthetische politiek van de Black Panthers. Geheel conform de marxistische leer, bedeelden de Black Panthers kunst een uitsluitend maatschappijkritische rol toe. Kunst dient de ogen van de onderdrukte massa te openen. Kunstenaars moeten zich richten op de slapende meerderheid om haar idee van realiteit te saboteren en om aldus haar revolutionaire potentieel te activeren. De beoogde doelgroep dient te beseffen dat haar armzalige leefomstandigheden buitengewoon, niet normaal zijn. De schok die dit inzicht teweeg zou brengen zal haar stimuleren om niet langer in haar lot te berusten, maar te rebelleren.

De Black Panthers beschouwden straattheater als de uitgelezen kunstvorm om hun revolutionaire politieke agenda uit te dragen. Ten eerste omdat zij ook een publiek wilden bereiken dat normaal gesproken niet of nauwelijks met kunst in aanraking kwam (zoals daklozen, prostituees en fabrieksarbeiders). Ten tweede werkt straattheater per definitie provocerend, omdat het mensen op onverwachte plaatsen en momenten ongevraagd met kunst confronteert. Op straat kan geen enkele boodschap verkondigd worden zonder een tegenreactie op te roepen. Op het marktplein bestaat er

1 Eén van de eerste professionele Afro-Amerikaanse honkballers.

[p. 70]

geen onderscheid tussen toeschouwer en deelnemer. Straattheater confronteert de mensen met het feit dat hun daden wel degelijk verschil kunnen maken. Het ondermijnt daarmee het perspectief van de externe toeschouwer en maakt de rol van willoos slachtoffer onmogelijk. Op straat wordt de massa bewust van haar politieke macht.

‘You will not be able to stay home, brother’: in de openingszin van ‘The revolution will not be televised’ weerklinkt het appèl van de Panthers. ‘You will not be able to plug in, turn on and cop out.’ Alhoewel Scott-Heron niet letterlijk op het marktplein optrad, ontleenden zijn shows hun vorm aan het straattheater. Interactie met het publiek speelde een cruciale rol. De zanger gaf niemand de kans zijn show van een veilige afstand te bekijken.² Door respons te eisen van zijn toehoorders, dwong hij hen deelnemer te worden in plaats van toeschouwer. ‘You will not be able to lose yourself on skag and skip, skip out for beer during commercials.’

Hoewel televisie een groot publiek bereikt, geeft het medium de toeschouwer geen enkele mogelijkheid om direct te reageren. Aangezien men op tv getoonde gebeurtenissen waarneemt op veilige afstand in de eigen huiskamer, staat televisie de toeschouwer toe om passief te blijven. Hierdoor wekt het medium volgens Scott-Heron de indruk dat mensen machteloos zijn. De gebeurtenissen op televisie lijken plaats te vinden in een universum waarvan men zelf geen deel uitmaakt. De kijker heeft geen enkele invloed op het verloop van de programma's die uitgezonden worden. Mensen maken geen politiek en geschiedenis maar kijken slechts toe. Televisie versterkt de scheiding tussen actieve deelnemer en passieve toeschouwer.

Naast het dominante informatiekanaal, was televisie begin jaren zeventig ook het medium dat Afro-Amerikanen radicaal uitsloot en daarom een voor de hand liggend doel van Scott-Herons kritiek. ‘The revolution will not be right back after a message about a white tornado, white lightning, or white people.’ Zolang het publiek naar de treurbuis kijkt, zal het nooit deelgenoot worden van de revolutie. In ‘The revolution will not be televised’ ridiculiseert Scott-Heron daarom ook de tendens onder vooraanstaande zwarte leiders om de straatgerichte benadering te verlaten en zich in plaats daarvan op media-aandacht te richten. ‘There will be no slow motion or still life of Roy Wilkins³ strolling through Watts⁴ in a Red, Black and Green liberation jumpsuit that he had been saving for just the proper occasion.’ Hij waarschuwt dat de blanke eigenaren van televisiestations hun pleidooi voor gelijkheid in het gunstigste geval in geperverteerde

2 Dit is goed te horen op Scott-Heron's eerste album Small Talk at 125th and Lenox (1970) dat eerder een stand-up comedy act dan een muziekalbum is.

3 Wilkins (1901-1981) was op het moment dat “The revolution will not be televised” uitgebracht werd de executive director van de “National Association for the Advancement of Colored People” (NAACP).

4 Getto van Los Angeles. In 1965 vonden hier de “Watts Riots” plaats

[p. 71]

vorm zullen uitzenden.

The revolution will not be televised heeft zijn torenhoge politieke ambities nooit waar kunnen maken, mede doordat Scott-Heron er niet in slaagde de beoogde doelgroep te bereiken. De massa luisterde niet naar zijn platen - zij keek televisie. Desalniettemin heeft het protestlied een ongekende invloed gehad op de emancipatie van zwarte Amerikanen. Het was niet zozeer de inhoud als wel de vorm van het nummer die achteraf beschouwd over revolutionair potentieel bleek te beschikken.

In ‘The revolution will not be televised’ praat Gil Scott-Heron ritmisch over een jazzbeat heen. Hij verwijst hiermee vooruit naar alle latere rapmuziek. Als dank voor zijn bijdrage kreeg de zanger dan ook de eretitel ‘godfather of hiphop’. Het is erg toepasselijk dat Scott-Heron deze geuzennaam deelt met Afrika Bambaataa. De laatste was midden jaren zeventig namelijk één van de eerste DJ's die de muzikale mogelijkheden van draaitafels ontdekte. (Samen vertegenwoordigen deze pioniers de fundamentele ingrediënten van rapmuziek: twee draaitafels en een microfoon.)

The Revolution will not be televised bleek een profetische titel te zijn. Scott-Heron voorspelde nauwkeurig de toekomst van het muzikale genre waarvoor zijn protestlied de blauwdruk was. Want aanvankelijk was er op de televisie geen enkele plaats voor deze culturele revolutie. Sterker nog, de muziekstroming kreeg gedurende de eerste tien jaar van haar bestaan nauwelijks enige vorm van media-aandacht.⁵

Hiphop werd door de mainstream media pas echt serieus genomen sinds de doorbraak van de gangsterrap. Om het einde van haar uitsluiting af te dwingen, pasten hiphopartiesten de klassieke strategie van het Trojaanse paard toe. In vermomming presenteerden ze zich aan de media als noviteit. Door succesvol gebruik te maken van de opkomst van de muziekvideo, veranderden zij de te verwaarlozen rol van Afro-Amerikanen op televisie in omnipresentie.⁶ De zelfbenoemde gangsters omringden zich in die clips tot aan het belachelijke toe met geweld. Door de media, die niet in staat waren de cartooneske overdrijvingen in de clips als zodanig te herkennen, werd gangsterrap behandeld als een serieuze bedreiging voor de westerse beschaving. Helaas namen ook de gangsters zelf hun rol al snel iets te serieus - een vergissing die leidde tot de dood van een aantal gangsterrap-coryfeeën.

Ondanks het gewelddadige imago maakte de gangsterrap hip-

5 Aangezien er vrijwel geen directe (geluids)bronnen bestaan over de begintijd van hiphop, proberen Jim Fricke en Charlie Ahearn in hun boek Yes, Yes, Y'all: The oral History of ‘hiphop's first Decade (2002) deze eerste jaren aan de hand van interviews met de betrokken DJ's en MC's te reconstrueren.

6 Aanvankelijk weigerde MTV - dat zichzelf als een rookkanaal beschouwde - zendtijd aan rapmuziek te besteden. Nadat kleinere kanalen zoals BET en The Box marktaandeel van MTV begonnen af te pakken omdat zij wel hiphopvideo's uitzonden, veranderde de muziekzender haar beleid.

[p. 72]

hop commercieel aantrekkelijk. Vanaf eind jaren tachtig traden rappers met grote regelmaat op in televisiecommercials. Zelfs Scott-Heron's kritische appèl werd in een reclameslogan veranderd. ‘The revolution is basketball. Basketball is the truth,’ verklaarde rapper KRS-One in 1995 om Nike-schoenen te verkopen.⁷ Toen hij werd beschuldigd van hypocriet gedrag, antwoordde ‘The Teacher’ KRS-One: ‘Nike don't own niggas, niggas own Nike.’ In zijn ogen had hiphop op succesvolle wijze een revolutie voltrokken. Zwarte mannen baatten nu het systeem financieel uit, in plaats van omgekeerd.

Hiphop's commerciële succes werd echter niet door iedereen toegejuicht. Alhoewel de hiphopbeweging de aandacht van de media op jonge Afro-Amerikanen had weten te vestigen, was de identificatie met criminelen en pooiers voor velen niet het soort erkenning waar ze naar op zoek waren. Voor ouderen en vrouwen was de situatie zelfs nog slechter geworden. De vernederende woorden die gangsterrappers gebruikten om hen te beschrijven, betekenden dat ze nu niet eens meer door hun eigen mannen en zonen in hun waarde gelaten werden.

Op zijn album Spirits (1995) functioneerde de nu 45-jarige Gil Scott-Heron opnieuw als de stem van zijn generatie. In ‘Message to the Messengers’ richt hij zich direct tot de gangsters. Hij stelt dat hun financiële succes de Black Power-beweging niet sterker maar zwakker heeft gemaakt. Volgens Scott-Heron worden de gangsters in werkelijkheid uitgebuit door het systeem waartegen ze rebelleren. ‘Tell all them gun-totin’ young brothers that the ‘man’ is glad to see us out there killin' one another!!! We raised too much hell, when they was shootin' us down. So they... started poisoning our mind and tried to jerk us all around.’ Jonge rappers schieten elkaar neer om hun zogenaamde ‘street credibility’ te verdienen, maar maken daarbij het revolutionaire potentieel van hun eigen beweging kapot.

Alhoewel dit nummer de inherente problemen van gangsterrap genadeloos blootlegde, maakte het nauwelijks indruk op de beoogde doelgroep. Het album werd op een klein, onafhankelijk label uitgebracht, nauwelijks gepromoot en was daarom commercieel een flop.

Een ander heikel thema dat Scott-Heron in ‘Message to the Messengers’ aansnijdt, is de hypocriete houding van gangsterrappers jegens vrouwen. ‘On one song she's your African Queen and on the next one, she's a joke’. Dit thema wordt verder uitgediept door Sarah Jones en DJ Vadim in hun song ‘Your Revolution’ (2003) - een herinterpretatie van Scott-Herons klassieker. In haar poging een stem te geven aan de keerzijde van gangsterrap, zingt Jones:

7 Eerlijkheidshalve moet hierbij vermeld worden dat KRS-One bekend staat om zijn maatschappijkritische teksten. Daarnaast waren rapper Chuck D en producer Hank Shocklee van Public Enemy - waarschijnlijk de meest idealistische hiphopact ooit - en Gil Scott-Heron zelf betrokken bij het maken van deze commercial.

[p. 73]

‘Your revolution will not happen between these thighs’.

Door een ironische speling van het lot werd juist dit nummer vanwege de expliciet seksuele teksten verboden in de Verenigde Staten, terwijl de gewelddadige gangstersongs die het belachelijk maakte wel werden getolereerd. In reactie op deze censuur gebruikte Sarah Jones de immanente mogelijkheden van een opkomend medium om de aandacht op haar boodschap te vestigen. Om haar plaaggeesten een hak te zetten, startte ze een mediaoffensief op internet: ‘Your Revolution’ kon toentertijd gratis van een website gedownload worden, en de hype rondom het protestlied zorgde voor gratis publiciteit, die het zonder de censuur nooit gekregen had. Sarah Jones had geleerd van de fouten van ‘friend, living legend and proto-rapper’ Gil Scott-Heron en wist dat het krijgen van voldoende media-aandacht een vereiste is voor iedere revolutie.