Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 2006 (nrs. 113-116)

K.
Jacq Vogelaar

Calasso schreef vier grote essays met de letter K in de titel: De ondergang van Kasj (over de onttovering: hoe het heilige en goddelijke verdween en verborgen in het sociale des te penetranter doorwerkt), De bruiloft van Cadmus (Kadmos) en Harmonia (over het rationele potentieel van de mythe), Ka (over de vroegindische mythen en sagen) en nu de K van Kafka. Joseph K. is de bij voorbaat schuldige van Het Proces die nog slechts op executie van het geheime vonnis wacht; en K. de onschuldige die oprecht meent dat hij door hogere instanties uitverkoren is als landmeter van Het Slot. Van deze laatste rest nog slechts een kapitaal.

In de wereld die van god los is, die van na de Verlichting, zijn nieuwe mythen schaars; misschien waren in de eeuw daarvoor Robinson Crusoe en Gulliver (met name het vierde deel over de Yahoos) de laatste, of voorlaatste. Voorlopig de laatste is gecreëerd door Kafka: de burokratisch naamloze die moet opboksen tegen al even anonieme machten. Zijn verhalen laten in velerlei variaties zien hoe vonnis en uitverkiezing bijna inwisselbaar worden - volgens het adagium: waar straf is zal ook wel schuld zijn; op grotere

[p. 144]

schaal: wie niet voor ons is is onze vijand en dient geëlimineerd. Kafka heeft niet profetisch de totalitaire staat voorzien, de schrijver is geen ziener. Hij heeft intuïtief begrepen dat willekeur en terreur van de macht op elk niveau (bijvoorbeeld dat van de vader in de ministaat: het gezin) op eenzelfde rolverdeling is gebaseerd.

In de twee romans gaat het om strategieën van boven - van de macht die zich aan het zicht en de controle onttrekt - en strategieën van onder, van het individu dat nauwelijks weet hoe hij voor de machthebbers een potentieel gevaar vormt. Wanneer hij wil weten wat er met hem gebeurt, is het stellen van vragen al voldoende om van iemand een zandkorrel in de machinerie te maken.

Alle vier de boeken van Calasso gaan over macht: waaraan ontlenen machthebbers hun gezag, oftewel: hoe legitimeren zij hun status wanneer zij zich niet meer op een hogere instantie (God, Geschiedenis, Natuur) kunnen beroepen? Wanneer Calasso het werk van Kafka als studies van macht leest, is dat een voortzetting van zijn vorige boeken, toegespitst op de twee kanten van de macht: hoe machthebbers moeten verhullen dat ze macht kunnen uitoefenen louter en alleen doordat ze over de middelen beschikken en dat hun die uitzonderlijke status door de massa wordt verleend met uiteraard de bijbehorende machtsmiddelen zonder welke de vorst alleen over woorden zou beschikken. Ze hebben als machtsuitoefenaars - wanneer hun beroep op een hogere orde zoals god of bloed loos is geworden - geen andere rechtvaardiging dan de instemming en geloof van de onderdanen. Zeker deze twee romans van Kafka gaan over de kleren van de keizer.

Canetti is althans in naam de enige Kafka-exegeet die genade vindt in de ogen van Calasso. Canetti is een van de eersten geweest die hebben begrepen dat het werk van Kafka over macht en machteloosheid, schuld en schuldgevoel, uitverkiezing en veroordeling gaat.

Legitimiteit, het kernwoord van Calasso, is een begrip dat voor politiek en maatschappij, en van oudsher voor religie, cultus en kunst geldt. Maar in afgeleide zin staat of valt ook de literatuur ermee: wat legitimeert het schrijven wanneer iemand als Kafka zich niet meer op de autoriteit van de Kunst, de Literatuur, de Schrift kan beroepen? Duivelswerk, noemde Kafka het. Ik zeg ‘het’ omdat hij zichzelf nogal wat moeilijkheden op de hals heeft gehaald door literatuur - die hij van begin tot het eind met een hoofdletter schreef - gelijkstelde met schrijven, met zijn eigen schrijven. Juist omdat hij het Schrijven - het geschrevene en het schrijven - verabsoluteerde vond zijn eigen schrijfwerk in zijn ogen geen genade. Met duivelswerk bedoelde hij van alles: onder andere dat hij als schrijver in de dui-

[p. 145]

velse cirkel zat dat hij zich pas schrijver kon noemen als hij een groot Werk geschreven zou hebben, maar dat hij dit bijna alchemistische werk pas zou kunnen volbrengen wanneer hij Schrijver was en als zodanig erkend. Kafka heeft vrijwel geen groter werk afgemaakt. Calasso lost dat, in de geest van Kafka zelf, op door het ene werk als het vervolg op het andere te lezen. En als er één schrijver is van wie alles wat hij geschreven heeft als ‘Werk in uitvoering’ gelezen kan worden, dan is dat Kafka. Calasso zegt dat Kafka een oplossing vond voor het niet kunnen voltooien van groot werk in de korte vorm: verhalen, dagboekaantekeningen, aforismen. In feite is Kafka met korte vormen begonnen; en op een bepaalde manier gelezen zijn de romans aaneenschakelingen van scènes en momenten, die evengoed op zichzelf kunnen staan als dat ze deel uitmaken van een groter verhaal.

Calasso snijdt niet alleen uitermate belangrijke thema's aan, ook zijn aanpak is bijzonder: hij ontwikkelt geen theorie die hij aan de hand van literatuur wil bewijzen, eerder omgekeerd. Net als in andere essays, grotere en kleinere, laat hij bij voorkeur zijn onderwerp zelf aan het woord. Dat houdt meer in dan dat hij zijn methode door het onderwerp, thema, werk dat hij bespreekt laat dicteren; ook meer dan een mimicry, die iedere criticus kent en die vaak ongemerkt plaatsvindt, van de stijl van het werk waar de kritiek over gaat. Een boek of schrijver zelf aan het woord laten, dat klinkt eenvoudig en is het op zich ook, je zou het zelfs een voorwaarde van alle kritiek kunnen noemen; maar in de praktijk lijkt het veelgevraagd, van de lezer meer dan van de schrijvende lezer.

Wil de tekst zelf aan het woord komen, moet hij eerst gelezen worden, zo is het wel; Calasso doet het een én het ander, tegelijk, of het een door het ander: ook al heeft hij de teksten eerst ettelijke keren gelezen of zelfs bestudeerd, hij leest ze pas goed wanneer hij erover schrijft, erin kruipt, ze overschrijft, ze half en half in eigen woorden overdoet. Die methode paste Calasso ook toe op de Indische veden: teksten en verhalen van Indische zieners en mystici die dichter bij de wereld van de oude mythen of zelfs van ervoor kwamen dan de Griekse en Bijbelse oorsprongsverhalen. Ook Kafka, zo begint Calasso zijn boek, ‘spreekt over een wereld die aan elke onderscheiding en elke benaming voorafgaat. Dat is geen heilige of goddelijke wereld (...) Het is een wereld die daar nog oog voor moet krijgen.’ Daarmee maakt hij van Kafka geen moderne premythologische ziener, bijna het tegendeel: Kafka begon met schrijven door in de verwarrende veelheid van de moderne wereld enkele elementaire, benoembare elementen af te zonderen: een kamer, een kantoor, een dossier, een gelagkamer - en in het centrum een schrijftafel.

In twee ‘apologen’ (anekdotes met een moraal) heeft Kafka het effect

[p. 146]

van het vereenvoudigingsproces eens in een paar dagboekregels uitgeschreven. ‘Machten’ heet dat hoofdstuk bij Calasso, waar hij inderdaad zijn onderwerp - Kafka, of liever diens demonen - zelf aan het woord laat. Het ingewikkeldst is zijn navertelling van Odysseus, die hoewel hij weet dat de Sirenen waarschijnlijk helemaal niet zingen maar juist zwijgen, hen in de waan laat door was in zijn oren te doen (bij Homeros is hij de enige die dat niet doet). Calasso laat zien tot welke verschillende en dus ingewikkelde interpretaties Kafka's herschreven versie leidt. De omkering die Kafka op Don Quichot en Sancho Panza toepast lijkt eenvoudiger. Niet Don Quichot was de man wie het jarenlange lezen van ridderverhalen in de bol geslagen was, maar Sancho Panza, die gauw doorhad dat al die verhalen hem de kop zouden kosten. Dus bedacht hij de figuur van Don Quichot, als het ware een alter ego op armlengte van zichzelf waarmee hij alles wat hem bedreigde afleidde en bezwoor. ‘Zo bleef Sancho Panza in leven en vertelde hij ons onder meer het verhaal van Don Quichot.’ Die bevrijding werkte bovendien naar twee kanten, voegt Calasso eraan toe: niet alleen werd Sancho van de spookbeelden bevrijd maar de spookbeelden ook van hem.

Demonen zijn bij Kafka de voortbrengselen van zelfobservatie en reflectie: het mogen wanen zijn maar ze zijn wel echt. Het slot mag imaginair zijn maar zolang K. denkt dat hij door het slot tot landmeter benoemd is en daarom op erkenning aanspraak maakt, is hij op de genade en ongenade van de zich verborgen houdende autoriteiten - en hun handlangers, vooral de laagsten in rang - aangewezen. De rechtbank mag een product van angst zijn maar zodra Josef K. de agenten volgt die hem bij het ontwaken op komen halen en bereid is zijn verzoekschrift zelf te schrijven, is hij aan de wetten van de strafinstantie overgeleverd. Die ingewikkelde verstrengeling van macht en machteloosheid, die wederzijdse afhankelijkheid van (ongefundeerde) autoriteit en (misschien eveneens vermeend) slachtofferschap is een van de kernthema's van de twee romans. Calasso behandelt ze dan ook in het verlengde van elkaar: Het slot als het vervolg of zelfs als ‘uitleg’ van Het proces.

Daarover schrijft Calasso in de eerste vier hoofdstukken; andere teksten (zoals Amerika, Het hol, Gracchus de jager, Het vonnis) zijn daarvan uitlopers. Alles wat Kafka geschreven heeft beschouwt hij als één doorlopend schrijfwerk - en alles is zelfs wat hij geschrapt heeft, ook dagboeken en brieven. Bij ieder ander zou ik dat een kritische doodzonde vinden; maar aan Kafka is alles literatuur, en hij was de eerste om dat toe te geven, als schuldbekentenis én als generaal excuus.

Je kunt in een essay de bevindingen van je lectuur tot analyse en oordeel verwerken; je kunt het lezen zelf demonstreren op papier, aan de hand

[p. 147]

van de oorspronkelijke tekst. Het middel bij uitstek is daarvoor de parafrase, plat gezegd: het in eigen woorden navertellen. In dit geval betekent dat in de eigen woorden van Kafka en die van Calasso. Misschien wel driekwart van alle Kafka-studies bestaat uit interpretaties van symbolen. Grondlegger daarvan is Max Brod, wiens voornaamste en misschien enige verdienste blijft dat hij de manuscripten heeft gered. Calasso doet het nagenoeg zonder secundaire literatuur, heeft het enigszins laatdunkend over ‘de exegeten’, en maakt een uitzondering voor enkelen als Walter Benjamin, Theodor Adorno, Elias Canetti, Maurice Blanchot. Dat ook Nabokov er goed vanaf komt verbaast me: met veel poeha gaf hij ooit een college over Die Verwandlung en kwam niet verder dan wat huishoudelijk gepsychologiseer; zo ziet navertellen er soms ook uit. Ik begrijp trouwens ook niet goed waarom Calasso niet de naam van Marthe Robert noemt, eveneens iemand die Kafka naar de letter gelezen heeft en over Het slot een voorbeeldig boek geschreven heeft, L'Ancien et le Nouveau, waarin ze Kafka's Het slot op één lijn plaatst met de dubbelroman Don Quichot; en ook in haar leesboeken, Livres de lectures, heeft Robert vele malen over Kafka geschreven. Voor Calasso is de kwaaie pier Max Brod, die permanent Kafka, zijn werk en zijn persoon, psychologisch analyseerde en ‘alles altijd weer een kitscherig tintje wist te geven’. Kafka denkt in metaforen en symbolen, zegt Calasso, en daarom is het zinloos de in verhalen veranderde, letterlijk genomen beelden te zien als symbolen voor iets anders. ‘Kafka is niet te begrijpen wanneer hij niet letterlijk wordt genomen. Maar dan moet die letterlijkheid wel worden opgevat in al haar zeggingskracht, met haar hele scala aan implicaties.’ Zoals al enkele keren gezegd, is het eenvoudige zo eenvoudig nog niet; wat wil dat zeggen: iets letterlijk nemen, zeker als het om letters en woorden gaat? Calasso weet dat. De eenvoudigste zin bij Kafka blijkt bij nader inzien ingewikkeld in de zin dat hij vele andere zinnen impliceert. Maar waarom zou de lezer als hij zelf schrijft dat per se expliciet willen uitspreken? Het literaire is misschien wel juist het onuitgesprokene in de zinnen: aanwezig en toch niet te vatten.

Alles wat er in Het proces volgt op de onverwachte arrestatie is mogelijk omdat Joseph K. nog niet wakker is, omdat hij thuis en nog niet op zijn werk is: op het onbewaakte ogenblik tussen slapen en ontwaken wordt hij gepakt. Letterlijk genomen is het ontwaken een kier tussen twee werelden: de gewone waar Joseph K. een geslaagde ambtenaar is en de raadselachtige wereld van de rechtbank, zich schuilhoudend in kasten, op zolders, zijkamers. De wereld van de autoriteiten gaat als het ware schuil in de vertrouwde wereld. Een enkele keer vangt K. - zowel in Het proces als in Het slot - een glimp van de geheimen van de macht op, als door een kier: wan-

[p. 148]

neer hij op de rand van het bed van een functionaris zit, dus letterlijk op het randje van slaap en werkelijkheid; waarbij hem de waarheid ontglipt, o ironie, doordat hij van vermoeidheid zelf inslaapt.

Wanneer iemand weigert de spelregels van het Systeem te volgen ontstaat er speling, een kier, een gevaarlijke opening. Calasso weet meesterlijk de vinger op zulke plekken te leggen; zijn citaten zijn letterlijk vindplaatsen. Stap voor stap, regel voor regel leest hij zich in die louter uit woorden opgebouwde werelden van het Slot en de Rechtbank in. Op die manier ontdekt hij ook dat de beste exegese van de door duizenden interpretaties bezette parabel ‘Voor de Wet’; die Joseph K. in de kathedraal van een geestelijke te horen krijgt, door Kafka zelf geschreven is: de roman Het slot is één grote explicatie van alles wat de parabel behelsde. En wat impliceerde ze? Het zich verbergende mechaniek van de macht in Het proces.

Calasso schreef een parallelboek bij het werk van Kafka, in een mengsel van eigen woorden van Kafka en zichzelf. Voorzover dit boek op Kafka doorschrijft, veronderstelt het van de lezer in de tweede graad dat hij evengoed thuis is in heel het werk van Kafka - niet minder dan dat. Niet alleen gebruikt Calasso met evenveel gemak alle bijwerk zoals de dagboeken en brieven alsook nieuwe edities. Daarin is bijvoorbeeld te zien wat Kafka geschrapt heeft, en dat zijn vaak niet de mindere of niet helemaal gelukte zinnen, maar wel bijna altijd de (te) expliciete zinnen. Vergelijking van passages in de dagboeken die Kafka voor zijn verhalen gebruikt heeft, laat zien hoe een verhaal bij hem ontstaat - gebruikt is dan ook niet goed gezegd, een verhaal begint vaak al in het dagboek - en laat zien hoe hij het gevaar van het realisme, dat het echt lijkt, in de kiem smoort. Het gevaar van Calasso's methode is dat hij als lezer verbanden legt en geïmpliceerde betekenissen en konsekwenties uitspreekt die de schrijver Kafka bewust ontwijkt. Calasso eigent zich Kafka's teksten toe, maakt er zijn eigen werk van, dat is waar, maar hij doet dat zo zorgvuldig, zozeer in de geest van het werk dat het toch ook Kafka blijft; diens geheim blijft dus bewaard. Zoals in de muziek kun je in dit geval van de interpretatie van Calasso zeggen: Kafka in de vertolking van Calasso. Daar is niets op tegen, zelfs niet als in het midden blijft of de Kafka die Calasso speelt meer weg heeft van de authentieke Kafka zelf of van de Italiaanse lezer van oude en moderne mythen. Calasso schreef geen studie van Kafka, geen handboek of overzicht, maar brengt verslag uit van een lezing. De volgende lezer kan toch altijd weer terug of verder.