Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 2005 (nrs. 109-112)

[p. 70]

Paul Mijksenaar
Kleur in ons dagelijks leven

Van kleur lijkt iedereen verstand te hebben. Een middagje bij de verfafdeling van Praxis is goed voor het ongewild meebeleven van emotionele huiselijke twisten, waarbij mannen meestal het onderspit delven. Een veel gehoord argument daarbij is of een bepaalde kleur ‘past’ bij weer een andere kleur, die kennelijk al eerder zorgvuldig is vastgesteld voor gordijnen, meubels, wanden of vloerbedekking. Kleuren blijken te koel, te warm, te druk, te saai, het kan alle kanten uit. Opvallend is wel dat kleuren niet langer ‘vloeken’: een dodelijk argument dat bij ons thuis vroeger vaak gebezigd werd, maar omgekeerd wordt het nog steeds door velen gewaardeerd dat bij een lichte ceintuur ook ‘passend’ licht schoeisel wordt gekozen. De kledingetiquette zat en zit er misschien nog steeds vol mee, maar is zeker geen gemeengoed meer, noch onderdeel van de opvoeding. Bruine schoenen 's middags mogen; 's avonds moet er zwart gedragen worden. De kleur van sokken moet met broek of schoenen overeenkomen. Met patronen, zoals ruitjes, luistert het daarentegen niet zo nauw. Een overhemd, stropdas en colbert mogen alle drie totaal verschillende patronen vertonen waarvoor ‘bont’ nog zacht is uitgedrukt. Vooral politici die graag voor de camera verschijnen zijn er dol op om zo wild geruit mogelijk voor de dag te komen, waarbij de interferentie van de televisiebeeldlijnen een psychedelische kijkervaring in de huiskamer tot gevolg heeft.

Toch wordt verwacht dat beeldend kunstenaars en vormgevers zoals architecten, binnenhuisontwerpers, mode-ontwerpers en grafisch vormgevers beroepshalve van kleur meer verstand hebben dan leken, en hun mening en adviezen worden trouw en soms klakkeloos opgevolgd, hetgeen weer spontaan tot heftige reacties kan leiden bij het publiek. Zo leidde de op gezag van de architect fel oranje gekleurde ontwerpstudio in een Amsterdamse binnentuin tot fel verzet van de buurtbewoners die, vanwege de reflectie, opeens de godganse dag hun gehele interieur vrolijk oranje getint zagen. De wethouder moest er aan te passen komen om het conflict bij te leggen en uiteindelijk werd het bouwsel overgeschilderd.

[p. 71]

Kleur is, als geen ander visueel middel, aandachttrekkend en daar wordt in vele disciplines druk gebruik van gemaakt want opvallendheid is vooral bij visuele communicatie een vereiste, ongeacht of de boodschap door kleur werkelijk verduidelijkt wordt. Anders gezegd, kleurloosheid is vaak een doodzonde die koste wat kost vermeden moet worden. Kleur is onderhevig aan mode - er is zelfs een tijdschrift ‘View on Color’ van trendwatcher Lidewij Edelkoort, dat in zijn geheel aan dit fenomeen gewijd is - maar wel een die in cycli werkt: kleuren komen, verdwijnen en komen weer terug; de clou is de lengte van een cyclus te voorspellen en wie daar oog voor heeft hoeft zijn oude kleren en spullen nooit weg te doen, maar kan rustig de komst van de nieuwe cyclus afwachten.

Aan de hand van het ‘Color Source Book’ van Margaret Walch waarin van 60 hoogtepunten op het gebied van beeldende kunst het kleurpalet is vastgesteld, heb ik ooit kunnen vaststellen dat het kleurengamma van Amsterdamse stadsplattegronden overeenstemt met het palet van schilder Josef Albers (ca. 1950) en Afrikaanse maskers, terwijl de kleurenwaaier van Haagse stadskaarten geheel overeenkomt met de kleuren van de Franse impressionistische schilder Bonnard (ca. 1890) en Wedgwood porcelein (eind 18e eeuw). Een verschil in smaak dat beide steden goed past.

Ook lijkt er sprake van een ‘absoluut kleurgevoel’. Interieurontwerpster Evelyne Merkx kan gelijk een kok de ingredienten van een kleur analyseren en als een wijnkenner moeiteloos de vele eigenschappen beschrijven. Voor de leek kost het al moeite twee kleuren blauw uit elkaar te halen, laat staan ze te benoemen. Ook de omschrijvingen zijn zelden eenduidig: bij het aanwijzen op een kleurenstaalkaart blijken voor turquoise, paars, rose, oranje de meningen sterk uiteen te lopen. Kleur toont zich onder verschillende lichtbronnen anders. In veel moderne modezaken wordt fel halogeenlicht toegepast. Wie daar een grijze trui koopt komt met een groene trui thuis.

Veel eigenschappen van kleur hebben een objectief meetbare fysische, maar ook beredeneerde psychologische achtergrond. Allereerst het feit dat ca. 8% van de mannen lijdt aan een of andere vorm van kleurenblindheid, of beter: ‘kleurzwakte’. Deze lichte handicap is enigszins te omzeilen door er voor te zorgen dat kleuren onderling voldoende contrastrijk zijn. Of door redundantie zoals bij verkeerslichten, die door kleurenblinde verkeersdeelnemers ook kunnen worden herkend aan de volgorde van de lichten van boven naar beneden.

Vorm schijnt trouwens dominant te zijn boven kleur: het ‘verbods’ kruis, getekend over een niet toegestane handeling zoals in gebruiksaan-

[p. 72]

wijzingen, wordt ook in zwart begrepen: een rood kruis helpt vooral de opvallendheid. Kleuren vertonen ook een verschillende mate van opvallendheid, hetgeen duidelijk gemaakt kan worden door middel van een grafiek waarbij elke kleur even opvallend is gemaakt door de oppervlakte van elke kleur aan te passen. Zo heeft donkerblauw een veel groter oppervlakte nodig om net zo opvallend te zijn als een veel kleiner vlak geel.

Aan deze eigenschappen heeft de kleur geel te danken dat ze populair is bij het ontwerpen van verkeersmiddelen die moeten opvallen en bij bewegwijzering. Bij bewegwijzering zijn de gele verwijsborden op Schiphol een duidelijk voorbeeld. Zelfs op grote afstand, waarbij de tekst nog niet leesbaar is, wordt een volgende verwijzing al herkend.

Opvallendheid van kleur speelt zich bij visuele communicatie op twee niveau's af. Allereerst is er de opvallendheid van een object - of informatiedrager - in zijn omgeving, zoals de bebording op Schiphol of verkeerstekens langs de weg. Wanneer er te weinig contrast is tussen object en achtergrond is er grote kans dat het object over het hoofd gezien wordt, een probleem dat vooral ouderen parten speelt (in de wereld van de ergonomie waarin dit soort effecten onderzocht worden, is dat iedereen boven de veertig!). Zo is gebleken dat witte auto's vanwege hun gemis aan contrast met de omgeving (bijvoorbeeld tegen lichtgrijs bewolkte luchten) gevaarlijker zijn dan anders gekleurde auto's. De geelwitte lesvliegtuigen van de luchtmacht werden onlangs daarom zwart overgeschilderd.

Er moet ook voldoende contrast zijn tussen de mededeling zelf (tekst, beeld) en de achtergrond. De waarde kan worden berekend en aangegeven op een schaal van 0-100 waarbij 100 ideaal is. Zo is het contrast van de zwarte tekst van dit artikel en het witte papier van deze Raster ruimschoots 90% (100% is bijna niet haalbaar omdat volledig wit en zwart zelden gerealiseerd worden).

Een contrast van 70% voor een tekst -in druk of als opschrift- wordt als minimale waarde beschouwd om voor iedereen leesbaar te zijn. Dat men dagelijks met te lage kleurcontrasten geconfronteerd wordt in tijdschriften, winkels (etiketten!) en onderweg komt doordat deze uitingen ontworpen zijn door jonge mensen, die ten opzichte van hun oudere medemens (dus boven de veertig) met een kwart aan omgevingslicht toe kunnen. Bovendien komt veel van hun werk op goedverlichte beeldschermen tot stand. Als het donker is, wordt het voor ieder mens sowieso moeilijker om kleur waar te nemen en de gekleurde lijnen van metro- of buskaart te onderscheiden.

Over kleur bestaat ook veel misverstand. Vanwege de enorme impact

[p. 73]

van kleur wordt het effect ervan ook overschat. Kleurcodering is daarvan een goed voorbeeld. Vormgevers zien het als een wonderelixer dat structurele knelpunten oplost, maar uiteindelijk wordt de gebruiker met het oplossen van de informatiekluwen opgezadeld. Zo hebben architecten de neiging om de zich steeds herhalende saaie verdiepingen van parkeergarages, in een andere kleur te schilderen. De onvoorbereide automobilist realiseert zich dit pas, als hem bij terugkomst de keuze wordt geboden uit een rode, blauwe, groene of bruine verdieping. Omdat hem vooraf niet gezegd is dat er sprake was van een kleurcodering heeft hij deze ook niet onthouden.

Ook in de supermarkt ziet het kakelbont van de kleurcoderingen. Van oudsher was de verpakking (ooit alleen de dop) voor melk blauw, voor yoghurt groen en voor karnemelk rood. Pure melkchocolade is rood, melkchocolade is blauw. Koffie is er in roodmerk, goudmerk en blauw voor decaf. Mede door de opkomst van biologische producten is er sprake van kleurinflatie door aan de bestaande kleurcodering een groene kleurcodering toe te voegen, nog verergerd door toevoeging van blauw voor ‘light’ producten. In deze babylonische kleurverwarring is biologische volle melk blauwgroen, biologische halfvolle melk lichtblauwgroen en biologische yoghurt groenblauw met als gevolg dat ik onlangs een scheutje yoghurt in de koffie van mijn vrouw goot.

De ervaring leert dat kleurcodering meer zin heeft om bepaalde herkenbare en vertrouwde functies te accentueren, dan om identieke en in principe gelijkwaardige producten van elkaar te onderscheiden. Groene nooduitgangen, een rode warmwaterkraan en een blauwe koudwaterkraan, rood-oranje-groene verkeerslichten zijn - vaak internationale - voorbeelden van een zinvolle kleurcodering. Verschillende kleuren voor het onderscheiden van vier soorten pindakaas, ziekenhuisafdelingen en etages in parkeergarages zijn voorbeelden van meestal zinloze kleurcodering.

Wie veel reist komt in aanraking met culturele verschillen en deels geldt dat ook voor de waardering van kleur. Misschien kent u de Chinese voorliefde voor rood (geluk) en de waarschuwing dat in Japan bij een etentje een witte ruiker voor de gastvrouw moet worden afgeraden omdat wit daar de kleur voor de dood is. Japans drukwerk onderscheidt zich door het veelvuldig gebruik van pasteltinten waar wij veel helderder kleuren zouden toepassen. Ook is er het verhaal dat bij de introductie van zwarte tekstborden (met gele tekst) de opdrachtgever eerst een onderzoek wilde instellen naar de mogelijk afwijzing ervan door zijn arabische clientèle; wellicht als verwijzing naar de heilige zwarte Ka'aba in Mekka. De onderzoeker, die zo'n onderzoek weinig zinvol achtte, merkte cynisch op

[p. 74]

dat ‘Arabieren ook geen bezwaar lijken te hebben tegen de zwarte banden van hun Mercedes’, en zo is het. Mensen zijn heel goed in staat om een verschil aan te brengen tussen traditionele waarden, die vooral met de persoonlijke levenssfeer van doen hebben en het alledaags kleurgebruik op televisie, in kranten en op vliegvelden. De vermeende culturele verschillen hebben meer van doen met lokale verschillen die historisch ontstaan zijn. In Europa zijn vluchtwegbordjes groen, in de Verenigde Staten rood. Aanduidingen voor brandkranen zijn vrijwel overal ter wereld rood, maar in de usa zijn ze groen als het om een sprinkleraansluiting gaat. In Japan is het symbool voor herentoilet blauw en voor damestoiletten rood; bij ons zijn ze net als andere symbolen, beide meestal zwart of wit. Het zijn de oneindige variatiemogelijkheden en de persoonlijke keuzes die kleur zo'n boeiend en onuitputtelijk verschijnsel maken.

[p. 75]

De Londens Undergroundkaart is een van de eerste (1933) en meest bekende voorbeelden van kleurcodering. Elke lijn heeft zijn eigen kleur zodat de loop makkelijk is te volgen, ondanks de dichte en ingewikkelde structuur van het Londense metronet.

[p. 76]

Verwijzingen naar de nooduitgangen zijn sinds een paar jaar de enige groene borden op luchthaven Schiphol. Na een catastrofe op de luchthaven van Dusseldorf, een jaar of zeven geleden mede als gevolg van gebrekkige vluchtwegaanduidingen, besloot men tot deze drastische maatregel; er hangt elke 40 meter een bord!

[p. 77]

Bebording uit de film ‘The Terminal’ van Steven Spielberg. Op verzoek van Steven Spielberg, ontwierp Bureau Mijksenaar de bewegwijzering voor de in de woestijn nabij Hollywood nagebouwde luchthaven voor diens film ‘The Terminal’ die zich schijnbaar afspeelt op een van de drie New Yorkse luchthavens waar Bureau Mijksenaar eerder de bewegwijzering voor ontwierp (zie afbeelding 4).