Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 2005 (nrs. 109-112)

[p. 7]

Frans van der Helm
Een kleurige constructie van werkelijkheid

(Goed kleuren zien is maar heel betrekkelijk. Maar gelukkig, de werkelijkheid is dat ook. We construeren wat af, gekleurd en wel. Het matige kleurgebruik van mensen evolutionair bekeken).

We zijn visueel gehandicapt. Allemaal. Dat geeft niet; het is niet zielig. Want dieren zijn het ook. Allemaal zien we de wereld vertekend en verkleurd. Maar het mooie is: met die afwijkingen zijn we consequent, vrijwel van de wieg tot het graf. Dus daarom lijkt het gewoon, en is wat we zien net echt. De werkelijkheid.

Maar hoe scherp, snel of kleurrijk die werkelijkheid is, dat ligt toch echt aan je ogen. Surrealisme heerst alom. Zelfs wat we mooi vinden kunnen we niet vertrouwen. Bloemen staan in onze tuinen en vazen vooral aantrekkelijk te wezen voor bijen - met signalen die aan ons voorbij gaan. In de ogen van hun trouwste fans lijken bloemen met een ander palet geschilderd dan voor ons.

Dat is confronterend. Juist de tuin of de natuur, die we af en toe eens beslommerd inlopen om te aarden met wat er werkelijk toe doet, wat echt is en eeuwig, grossiert in illusies. Een pimpelmees die voorbij vliegt? Zijn belangrijkste kleur zien we niet. Mensen zien nu eenmaal geen uv-licht. Daar valt best mee te leven. Maar pretenderen dat we de dingen zien zoals ze zijn - och. Een dwarsgestreept graskevertje of purperrode bloedfazant heeft net zo veel recht op de aanspraak dat de wereld in zijn ogen de echte is.

[p. 8]

We hebben zelfs geen bijzondere kijk op de wereld, maar een gemiddelde. We zitten haast overal saai tussenin. Je hebt scherp zien en onscherp, en menselijk. Je hebt werkelijk veelkleurig zien, monochromer, en menselijk. Je hebt snel zien, langzaam, en menselijk. Je hebt goed bijzien, en goed verzien, en menselijk zien. (Dat is daar tussen in.) Je hebt tunnelvisie, het juist breed zien, en... U ziet, de mens zit er váák tussenin. Nergens zijn we briljant, tegenover dierlijke uitschieters hebben we een nogal beperkte kijk. De breedte van ons inwendige beeldscherm? Er zijn dieren die hun ogen bijna in het achterhoofd hebben, of op een verhoogje, en haast rondom zien. De scherpe blik? Een beetje roofvogel ziet 5x scherper; ofwel; wat u van 50 meter onderscheidt, ziet hij van 250. Een echt goede, state-of-the-art roofvogel is zelfs acht keer beter dan wij. En wat ook nederig stemt: alleen een musje ziet al twee maal scherper dan wij. Vanaf uw schouder ziet het de puntjes waaruit letters op een beeldscherm zijn opgebouwd. Dat leidt af van het geschrevene, daarom hebben weinig mussen laptops. Ook van werkelijk snelle bewegingen hebben we maar een heel amateuristische perceptie. Veel gaat onze ogen ongezien of maar vaag gezien voorbij. En zelfs op de balans is het allemaal nog niet eerlijk: ook langzame bewegingen ontgaan ons.

In de ogen van veel dieren is de mensheid maar een zielig zooitje halfblinden. En niet bijster slim ook. Want hun armzalige norm dringen ze aan anderen op. Wat zij ‘licht’ vinden ...dat pakt soms beroerd uit. Veel vogels zien veel sneller dan mensen. Als we die in gevangenschap en legbatterijen houden, gunnen we ze graag ons licht. Maar ons licht is het hunne niet. tl buizen zien ze flikkeren. Aan - uit. Aan - uit. Zichzelf dus ook: Licht - donker. Licht - donker. Om een beetje gek, en ongelukkig van te worden. En dan die kleur van onze zogenaamde ‘daglicht’buizen - het spectrum klopt voor andere dieren niet, al zitten ze er in hun terrarium of volière nog zo pittoresk bij. Te rood, te geel of te blauw, alsof ze de godganse dag bij sfeerverlichting in een goedkope bar zitten. Maar als het langer duur went het wel wat. Dan zijn zulke dieren maar een beetje ongelukkig.

Impressionisme

Nee, we hebben een gemiddelde kijk, maar geen goede. En zeker niet de beste kijk op dingen. We zijn ziende blind, in veel opzichten die we nooit in zicht hebben. Waar we goed in zijn? Diepte zien. Als mensapen, en dankzij ons vroegere bestaan als boombewoners en vruchteneters hebben we goed zicht op diepte - en met dat talent zitten we nu hele dagen naar platte beeldschermen te kijken. En dankzij de vruchteneter-achtergrond houden we nu niet alleen van suiker, maar ook van kleur. Sommige die-

[p. 9]

ren zien minder kleuren dan wij. Andere méér. Of vooral veel meer tinten en kleurverschillen. Sommige zien alles gekleurd, door filters. Door hun ogen kijkend zou je het idee hebben met een raar gekleurde bril op te lopen. Door andere ogen zou je weer meer licht zien, of alles juist donkerder inzien. Of de banen gepolariseerd licht in de lucht, de infrarood-stralen uit afstandbedieningen.

(foto Frans van der Helm)

Als we er met andere ogen bij stilstaan, maken we maar weinig van kleuren-zien. Volgens bijen zien we het zelfs ronduit fout. Speenkruid is niet vrolijk geel, maar violet. Met een donkerder hart. En een bij kan het weten. Volgens bijen leven wij in een waanwereld. Trouwens ook met overbodige kleuren. Voor een bij zal het gras vooral grijzer zijn aan de andere kant van de heuvel. En rozen zijn romantisch zwart.

Wat is de echte wereld? Wie heeft er gelijk? Plato. Nog steeds. Sinds de tijd van Plato en zijn beroemde gelijkenis van de grot is er niets veranderd. Alleen weten we het nu zeker. We zien maar een afspiegeling van de werkelijkheid. De omgeving zoals die zich aan onze zintuigen vertoont, heeft de status van schaduw. Sterker nog, onze zintuigen zelf doen een vrij willekeurige greep uit de mogelijkheden aan weer te geven beelden. De werkelijkheid die we denken te zien, zit vooral in ons hoofd.

[p. 10]

Onopgemerkte kitsch

Vogels zien beter in kleur dan wij. Ze zien meer tinten, en hebben zelfs geheime kleuren. Wij zien er niets van. Soms is dat maar goed. De pimpelmees zoals wij die zien, vind ik al helemaal af. Kleurig, maar stemmig en smaakvol. Niet overdreven. Maar die pimpelmees draagt nog een extra kleur, die mezen wel kunnen zien, maar wij niet. Ultra-violet. En daarmee is hij nog schitterender - en kitscheriger, als een figuurtje op ingekleurd porselein. De mannetjes hebben, vooral op hun koppen, extra veel uv kleur. Die springt er van een afstandje al uit. Hoe sterker het mannetje, des te meer het heeft van die eruit knallende advertentiekleur. De vrouwtjes vallen daarop. Die hebben het liefst een mooi uv-kleurig mannetje. Als broedpartner, maar anders wel als stiekem bezochte partij voor overspel. Andere mannetjes letten er ondertussen ook op. Zo'n concurrent met extra veel kleur is van binnen extra fel. Je hebt er meer van te duchten dan van zo maar een man. Misschien pikt hij je vrouw en je leefgebied wel in.

Als we proberen te snappen wat die rondtuimelende pimpelmezen allemaal beweegt in hun aardse bestaan, krijgen we nooit het volledige beeld. We staan met open ogen blind te zijn. En dat in onze eigen tuin.

Er zijn meer vogels met zulke voor ons verborgen kleuren. Er is één vogel die er wel heel veel lol van heeft dat hij ultraviolet kan zien. De torenvalk. Die leeft daar zelfs zo'n beetje van. Een torenvalk zie je vaak boven wegbermen en weilanden stil staan. Ondertussen speurt hij naar muizen. Op een gegeven moment zie je hem plotseling naar beneden zoeven. Verdwijnt in het gras, er valt een visuele stilte - waarin we in gedachten... Skwiek... horen. Dom en op goed geluk, denken we, terwijl wij uit de file toekijken. Want hoe weet je als torenvalk nou waar je moet zijn? Voor je het weet hang je een dag boven een weiland te hangen waar nauwelijks muizen wonen. Maar nee, torenvalken hebben daar een speciaal oog voor. Ze kijken niet alleen uit naar muizen, maar vooral naar muizenurine. Veldmuizen en woelmuizen geven met hun geurige urine hun gebied aan, en hun favoriete routes. Tegen indringers, maar ook om zelf makkelijk de weg te kunnen ruiken in het hoge gras.

Die druppeltjes plas zijn voor ons haast onzichtbaar. Maar als je er oog voor hebt - uv oog - lichten ze enthousiast geel op. Van bovenaf ziet een torenvalk dus de routekaart van veldmuizen. Hij weet meteen hoe druk het verkeer in een weiland de laatste tijd was en waar de muizen vooral langskomen. Zo hang je niet voor niets rond.

[p. 11]

Het oog van Darwin

In het hoofd of in de kop kunnen voor anderen onmisbare kleuren dus ontbreken. Wij zijn niet de enigen die wat ontberen. In de diepzee is alles wat er aan licht rest blauw. Dieren zien er ook in zwart-blauw, zoals wij vroeger zwart-wit tv keken. Rood zien ze niet, simpelweg omdat ze het haast nooit nodig hebben.

Totdat de diepzee-draakvis in het donker langskomt, dan zou het toch handig zijn. Die schijnt met rood licht rond, zelfgemaakt, volgens het vuurvliegprocédé. Naar zijn zelf geproduceerd licht kijkt hij met zijn ook hoogst eigen roodgevoelige ogen. De ander vissen merken wel iets van zijn aanwezigheid. Maar hij is onzichtbaar. En hapt op wat hij wil, als een sluipmoordenaar. Andere fijngevoelige zeebeesten maken hun prooien blind. Ze verblinden ze met een felle lichtstoot die de extra lichtgevoelige ogen even niet aankunnen.

Indirect tasten dieren, via leven, overleven en dood, elkaars visuele talenten en beperkingen af. Sommige spelen dat ronduit smerig. In de natuur worden relatieve blinden harteloos gepest. Weggepest, als ze niet letterlijk beter uitkijken. Op elke al te zwaar aangrijpende truc van een roofdier moet weer een evolutionaire tegenzet van de prooisoort volgen, willen we die later nog weer aantreffen. Zie daar, de evolutionaire wedren.

De hoofdontdekker daarvan, Charles Darwin, had iets met ogen en kleuren. Toen hij zijn evolutietheorie ontwikkelde en begon te verkondigen, staarde één probleem hem aan: Het Oog. Hij was werkelijk bezorgd dat het schijnbaar perfecte oog een spaak in het vloeiend draaiende wiel van zijn evolutietheorie kon werpen. Hoe kon zoiets zo knap in elkaar steken en zo feilloos de wereld bij de bezitter binnen brengen - dankzij een blind proces?

[p. 12]

Die vrees was onterecht, meent de Engelse bioloog Andrew Parker. Het er postuum inwrijven van een beoordelingsfout van Darwin is zijn insteek voor een boeiend boek: Seven Deadly Colours - The genius of nature's palette and how it eluded Darwin (The Free Press, 2005, Londen). Hij beschrijft voorbeelden van geniale trucs die juist de evolutie uithaalt met kleur en het uitbuiten van gebrekkige kleurwaarneming bij anderen. En de hoofdboodschap is: alles is illusie en constructie. Kleur op zich bestaat niet eens, het is maar wat wij van golven en energie maken. We zijn dolenden in het universum, met gebrekkige en nogal willekeurig werkende registratiemiddelen.

Als Darwin meer had geweten van natuurlijke kleurarsenalen, zou hij zich hebben gerealiseerd hoe veel ogen bedrogen worden door hun zwakheden. Het betoog van Parker? Het oog - of geen enkel oog - is perfect, omdat het geen universeel visueel orgaan is. Zoals we zagen, zien we geen ultraviolet. Er vliegen vlinders rond die waarschuwend flitsen, vogels met haast lichtgevende versiering, en spinnewebben lichten op in het gras. Dat is een deel van de wereld dat simpelweg aan ons voorbij gaat. De ultravioletkijkers spelen gewoonweg spelletjes met ons, de gehandicapten. En Australische krabspin zit, zeggen we dan bewonderend, volmaakt gecamoufleerd in maagdelijk wit op een witte bloem. Maar die krabspinnen zien elkaar juist wel zitten, in knallend violet.

Die relatieve slechtziendheid is een breder verschijnsel. Veel kleurnuances en tintverschillen waar sommige dieren geboeid van opkijken zijn aan ons of andere dieren weer niet besteed. En dat ligt niet alleen aan de ogen, is Parker's tweede les, ook de bijkomende hersenwerking is niet perfect. Vogels of mensen kunnen hun ogen soms niet van aansprekende kleuren afhouden, zeker als die plotselinge getoond worden. Vlinders kunnen zo steeds weer met effectbejag en opvallend openklappende vleugels verrassen - en van die afleiding profiteren door er tussenuit te knijpen.

Op hoe wij zelf kleuren zien en ons erdoor laten beïnvloeden valt heel wat aan te merken. Menging van verschillende kleuren kan ons in de luren leggen, en ons weer andere laten zien. Zelfs verschuivend zwart-wit doet rare dingen met ons. De strepen van bewegende koraalslangen of zebra's kunnen illusies van schutkleuren oproepen, door een optische eigenaardigheid. ‘Dit is niet zwart-wit’, zou Magritte op een schilderij van een zebra hebben kunnen zetten. De strepen van de zebra leveren ons - en andere roofdieren - bij snelle beweging door een optische eigenaardigheid een mosterdgeel beeld. Veel dieren zijn briljante illusionisten. Ze maken gebruik van optische verschijnselen die mensen nog maar kort zelf toepassen - zie de impressionisten - of zelfs maar ontdekt hebben.

[p. 13]

De voorbeelden van Parker, zelf onderzoeker op dit vlak, zijn lang niet allemaal nieuw.

Maar hij bestrijkt erg lezenswaardig een flink deel van het spectrum aan optische trucs. Ook op nano- en moleculair niveau, en dat is soms een eye opener. Bijvoorbeeld wat betreft verschillende kleurbronnen. Je ziet wat er vrij sec aan stralen bestaat, en wat wij er met zijn allen maar van maken aan gewaarwordingen. Voor wie weleens wantrouwig om zich heen wil kijken mooi materiaal.

Stilaan krijgt ook zwartkijker Parker toch ook wel Darwinesk respect voor het oog als niet perfect, maar toch wel erg goed apparaat - maar dan moppert hij vooral op de achterliggende hersenwerking. Tja, zo is het ook nooit goed, denk je even. Maar het is wel een sleutel tot het bestaan van slechte en matige ogen. Voor goede ogen heb je ook goede hersens nodig. Hoe meer er door het oog gezien wordt, des te meer informatie er verzameld wordt. En die moet ook weer worden verwerkt. Wat de ogen zien, daar rekenen de hersens aan.

Mensen gebruiken nu al, met hun gebrekkige ogen, idioot veel van hun hersens om alleen maar te kijken. (Daarom kijken ze ook zo graag televisie, dan hebben ze het idee dat ze hun hersens laten werken.) Die hersens draaien steeds maar op topsnelheid om iets begrijpelijks te maken van al die bewegingen en kleuren die de ogen opvangen. Ze vreten energie. Ook als er eigenlijk niets te zien valt. Alsof je steeds een dure film maakt, vol kleur, diepte, en goed scherp - maar het verhaal vergeten bent.

Kikkerogen, bijvoorbeeld, zijn slimmer. Die selecteren zelf al uit wat belangrijk is - vooral bewegende zaken - en geven het overige niet eens aan de kikkerhersenen door. Hooguit nog wat liggend blauw in het stilstaande landschap, met een beetje geluk van waterpartijen om bij hoge kikkernood snel in te springen.

Ook een hond vindt het kijkersgedrag van mensen verspilling. Hij kijkt net zo lief op zijn oude vrijwel zwart-witte toestel naar een goed verhaal - beweging! Verder gebruikt hij zijn hersens liever voor goed ruiken. Daarmee kun je immers ook goed om je heen kijken, zelfs een tijdje het verleden in. In die balans heeft een hond redelijk perfecte ogen

Met die kruideniersmentaliteit - alles kost wat, niets is voor niets - heeft de evolutie stiekemweg toch het voor ieder perfecte oog ontwikkeld, maar niet op een manier waarover Darwin - nu gezeten naast de troon van God, die wel van een grap houdt, als die maar van Hem is - zich destijds zorgen hoefde te maken. Perfect in de imperfectie.