Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 2005 (nrs. 109-112)

[p. 37]

Maarten Asscher
Houdt de dief!

Ik weet niet meer - misschien heb ik het zelfs nooit precies geweten - wat Demosthenes ook weer tegen Philippus II van Macedonië had. En het is een beetje kinderachtig om het nu eerst te gaan uitzoeken en vervolgens net te doen alsof mijn aldus ververste kennis ook voor u dagelijkse kost zou moeten zijn. Wat ik wel weet, is dat die ongetwijfeld fraai geformuleerde bezwaren van Demosthenes het begrip ‘filippica’ aan zijn naam hebben geholpen. Die antieke traditie van de filippica legt een last van vele eeuwen op de schouders van wie zich anno 2005 aan een dergelijke polemische scheldrede waagt. Om te beginnen is het dan ook zaak een onderwerp van enig formaat uit te kiezen, opdat de verbale bestraffing die filippica's bedoelen te zijn, niet verspild wordt aan onbeduidendheden. Dat er teveel sport wordt uitgezonden op de Nederlandse televisie, bijvoorbeeld, of dat er altijd zoveel honden op het strand rondrennen. Dat mensen op de openbare weg pal voor je neus lopen te eten, te fluiten of te roken. Of dat vrouwen met een klein rugzakje achterop daardoor heel onflatteus met hun armen gaan zwaaien. Dat zijn zeker belangrijke kwesties, waarover een mens zich terecht kan opwinden, maar het zijn geen onderwerpen om alles voor opzij te zetten wanneer men nu eens najaren van ongeduldig wachten zijn filippica ten beste mag geven.

Het belangrijkste onderwerp dat mij juist in een literair tijdschrift voor een filippica te binnen schiet, is de taal zelf. En alweer gaat het mij niet om oppervlakkige ergernissen, zoals de afgebeten mompelzinnen van premier Balkenende of de gewoonte van de Volkskrant om het onderwerp van artikelen te verstoppen onder ondoordringbare lagen human interest plus uit de mond van voorbijgangers opgetekende sfeerimpressies. Om nog te zwijgen van het anglicistische gebruik in financieel-economische berichtgeving van het woord ‘controleren’, wanneer men ‘besturen’ bedoelt of - nog beter - ‘zeggenschap hebben over.’ Nee, mij gaat het voor deze gelegenheid om iets veel ernstigers: manipulatief of onderdrukkend taalgebruik. Taal die bewust wordt ingezet om de werkelijkheid te verdraaien, om mensen eronder te houden, en ze iets anders aan te smeren dan wat er in feite aan de hand is.

[p. 38]

Ik zal een paar voorbeelden geven van dit verschijnsel, afkomstig uit terreinen c.q. organisaties waar ik de afgelopen jaren zelf ervaring mee heb opgedaan. Vervolgens zal ik aangeven dat die voorbeelden historisch geenszins op zichzelf staan. En tenslotte zal ik u ervan trachten te overtuigen dat tegen dit verschijnsel van manipulatief taalmisbruik veel harder stelling dient te worden genomen dan thans gebeurt en dat degenen die bij uitstek geacht worden over onze gezamenlijke werkelijkheid te waken (zoals journalisten, aandeelhouders, parlementariërs) er goed aan zouden doen zich veel kritischer op te stellen, te beginnen bij en met de taal waar de macht - in welke gedaante dan ook - zich van bedient.

Die macht hoeft niet noodzakelijk politiek van aard te zijn, het kan ook om de macht van het geld of het bezit gaan. Neem de volgende beschrijving van een Amsterdams appartement, zoals die enkele maanden lang op websites te vinden is geweest, juist in de periode - zo ben ik dit taalstaaltje ook op het spoor gekomen - dat ikzelf een nieuwe woning zocht:

In lommerrijke, rustige straat op perfecte locatie in de Rivierenbuurt is deze zeer ruime 6 kamer maisonnettewoning van circa 135 m²! gelegen, verdeeld over de twee bovenste woonlagen. De bereikbaarheid met eigen vervoer is uitstekend (...). Het betreft een woning met een karakteristieke uitstraling en tal van originele details (o.a. glas-in-lood), die echter wel verbouwd c.q. gemoderniseerd dient te worden. Deze royale woning biedt degene die wel van een uitdaging houdt enorme mogelijkheden, maak snel een afspraak voor een vrijblijvende bezichtiging!

Dit soort beschrijvingen is alom te vinden op websites en in advertenties. Wie de moeite neemt om inderdaad bij het betreffende object te gaan kijken, ontdekt al snel dat de in de omschrijving gebruikte begrippen in werkelijkheid een heel andere betekenis hebben. ‘Lommerrijk’ betekent dat er een paar bomen in de straat staan. Wat ‘een perfecte locatie’ inhoudt blijft een raadsel. Dat de ‘bereikbaarheid met eigen vervoer uitstekend is’, geldt voor elke plek in heel Nederland, met inbegrip van het eiland Pampus. ‘Karakteristieke uitstraling’ blijkt synoniem te zijn met ‘hopeloos verouderd’ en ‘de uitdaging’ die wordt geboden staat gelijk aan een investering van minstens €150.000,- om alle vloeren, muren, plafonds, deuren en ramen zoniet totaal te vervangen dan toch met de grootst mogelijke doortastendheid te laten opknappen. Er is, na bezichtiging van deze troosteloze woning, werkelijk niets dat een mens zou kunnen verzoenen met het zojuist verspilde halfuur, of het moest het feestelijke gevoel zijn dat de bezichtiging inderdaad goddank geheel vrijblijvend was.

[p. 39]

Ach, kunt u tegenwerpen, dat weet toch iedereen, zo overdrijven makelaars nu eenmaal, daar kun je toch gewoon doorheen kijken? Zeker, dat kan, maar dat betekent dat we dan met elkaar afspreken dat makelaars er in hun aanbiedingen maar wat op los mogen liegen en dat we daar onze schouders over ophalen.

Een tweede voorbeeld. In een persbericht gedateerd 29 september 2004 maakt het kranten- en boekenconcem pcm (Perscombinatie Meulenhoff) bekend dat men besloten heeft om zijn drie literaire uitgeverijen in elkaar te schuiven. De belangrijkste zinnen uit het betreffende persbericht luiden als volgt:

De drie literaire fondsen J.M. Meulenhoff, Prometheus/Bert Bakker en Vassallucci, alle onderdeel van pcm Uitgevers, hebben het voornemen om per 1 januari aanstaande de krachten te bundelen. De vier fondsen zullen onder de naam Meulenhoff Prometheus Uitgevers hun activiteiten voortzetten. (...) Deze herschikking van de fondsen van J.M. Meulenhoff komt voort uit de wens om optimale voorwaarden te scheppen, waarbinnen de fondsen zich krachtiger kunnen profileren. (...) De verwachting is dat de samenwerking tussen de vier literaire fondsen binnen één groep zal leiden tot een betere positionering op de literaire markt.

Tja, de krachten bundelen om voorwaarden te scheppen waarbinnen de fondsen zich krachtig kunnen profileren, daar lijkt op het eerste gezicht niet zoveel tegen. Hoogstens kan de oplettende lezer met wiskunde in zijn pakket zich afvragen hoe het mogelijk is dat je drie fondsen hun krachten laat bundelen om even later vier fondsen met krachtige profilering over te houden. Binnen één groep nog wel. Maar dat is nu eenmaal het hogere balletje-balletje van het concernwezen, zult u zeggen, daar moet je niet moeilijk over doen. Dat heeft dan ook jarenlang niemand gedaan, met als gevolg dat er van uitgeverij J.M. Meulenhoff, in 1995 op grond van een omvangrijk Vrij Nederland-onderzoek nog uitgeroepen tot de beste literaire uitgeverij van ons land, niets meer over is. Alle opeenvolgende maatregelen ten spijt, die er ongetwijfeld steeds weer toe strekten om immer optimalere voorwaarden te scheppen voor een profilering, waarbinnen de toch al sterk gepositioneerde fondsen hun activiteiten nog krachtiger op de literaire markt wisten voort te zetten. Of zoiets.

U zult zeggen: ach, dat weet toch iedereen. Zo formuleren bedrijven nu eenmaal. Daar moet je niet zo flauw over doen. Zeker, tot je dienst, maar dat betekent dat we dan met elkaar afspreken dat mediaconcerns in hun persberichten maar wat mogen aankletsen, en dat we dat verder niet serieus hoeven te nemen.

[p. 40]

Een derde en laatste praktijkvoorbeeld betreft de ‘Kwaliteitsslag ocw’, waarmee op het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap in de loop van het jaar 2002 een begin werd gemaakt. Dat programma kwam voort uit de gevoelde noodzaak om de kwaliteit van de organisatie en de werkzaamheden van het departement te verbeteren. Uit de omvangrijke map met (deel)projecten die tezamen beoogden de noodzakelijke veranderingen op het ministerie teweeg te brengen, citeer ik de integrale tekst van slechts één van de in totaal 36 ‘projecten’ waar de ‘Kwaliteitsslag ocw’ in die periode uit bestond. Het betreft hier het Project 3.2 getiteld ‘Kwaliteitszorgsystemen’ uit het Hoofdproject 3 ‘Besturing, planning & control’. Voor een goed beeld van de materie dient men te beseffen dat alleen al het zogeheten kerndepartement van ocw in die tijd meer dan 1500 medewerkers telde en dat elk van die medewerkers de volledige map met alle 36 projectbeschrijvingen ontving. En de Bestuursraad, zo moet men weten, is de ambtelijke top van het departement, bestaande uit een secretaris-generaal en een aantal directeuren-generaal. Hier volgt de integrale tekst van Project 3.2 uit het Hoofdproject 3:

Waarom dit project?

Om alle inspanningen tot verbeteringen van de organisatie te waarborgen, is een adequaat systeem noodzakelijk. De vraag is welk systeem past bij de zorg voor de kwaliteit van een organisatie als ocw. De Bestuursraad oriënteert zich momenteel op de verschillende kwaliteitszorgsystemen en zal in overleg met de directies tot een keuze komen. Zodra een keuze is gemaakt (planning is nu voor september 2002) zal een nulmeting worden georganiseerd op basis waarvan noodzakelijke verbeteracties geïnventariseerd worden.

Wat levert het op?

Waarborging van de kwaliteit van de organisatie door middel van een breed gedragen kwaliteitszorgsysteem voor ocw.

Wat is de stand van zaken?

De Bestuursraad maakt een keuze uit verschillende kwaliteitszorgsystemen. Het project zal pas na de zomer definitief starten.

Wie is bij dit project nu al betrokken?

-

Naar welke projectteamleden wordt nog gezocht?

Een projectleider voor 1 dag in de week

Een projectsecretaris voor 2 dagen in de week

Projectmedewerkers voor in totaal 6 dagen per week

[p. 41]

Wat levert het mee veranderen in dit project op?

-	Kennis van en ervaring met de implementatie van kwaliteitszorgsystemen
-	Inzicht in interventies die nodig zijn om systematisch aan kwaliteitsverbetering te werken
-	Ervaring met projectmatig werken
-	Innovatief opereren

Tot zover deze projectbeschrijving. Zelf vind ik het mooiste het liggende streepje achter de vraag ‘Wie is bij dit project nu al betrokken?’ Niemand. Er is helemaal niemand bij dit project betrokken en toch blijft men met een maoïstisch aandoende opgewektheid nieuwe projectarbeiders werven teneinde ‘na de zomer’ met elkaar in de Grote Kwaliteitsslag Voorwaarts te kunnen marcheren.

U kunt tegenwerpen dat je op een departement met een jaarbegroting van meer dan 25 miljard euro natuurlijk niet op iedere slak zout kunt gaan leggen en dat dit nu eenmaal de taal is waarmee grote overheidsorganisaties proberen zich aan hun organisatorische problemen te ontworstelen. Dat er nu eenmaal peperdure consultants zijn die dit soort teksten opstellen en dat je die niet al te letterlijk moet opvatten. Mij best, maar dat betekent dat we dan met elkaar afspreken dat ministeries onbeperkt vaag en onbegrijpelijk mogen doorleuteren (en daarmee hun medewerkers van hun werk mogen houden), en dat we daar niet moeilijk over doen.

Zo hebben u en ik dan met elkaar in korte tijd al drie afspraken gemaakt: over de makelaardij, over mediaconcerns en over ministeries. Zij kletsen in hun professionele berichtgeving maar wat aan en wij - consumenten, lezers, burgers, journalisten, parlementariërs - wij doen net of onze neus bloedt. En ondertussen worden mensen opgelicht, onterecht en onnodig ontslagen, wordt hun een rad voor ogen gedraaid, wordt belastinggeld aan de ene na de andere zwerm consultants verspild, de literaire boekencultuur de nek om gedraaid en allerlei onheil meer veroorzaakt, terwijl wij collectief denken: ach, dat is nu eenmaal de taal waarin dit soort zaken wordt gepresenteerd. Je moet daar niet teveel achter zoeken.

Volgens mij moet je daar juist veel meer achter zoeken dan wij - in economisch, journalistiek en parlementair Nederland - gewend zijn. Het moet afgelopen zijn. Niet langer een verkoopbeschrijving tolereren die totaal niet met de werkelijkheid overeenstemt. Niet langer een persbericht overschrijven in een kwaliteitskrant (ook niet met veel aanhalingstekens), terwijl je weet of aan je water kunt aanvoelen dat er niks van deugt. Niet lan-

[p. 42]

ger genoegen nemen met prietpraat over een zogenaamde kwaliteitsslag, als je van een kilometer kunt zien aankomen dat de bestaande problemen er eerder door vergroot dan door opgelost zullen worden.

Zowel de geschiedenis als de actualiteit leren ons dat dezelfde kritische oplettendheid op vele plaatsen en momenten geboden is. Want om dezelfde redenen moet je ook niet zomaar het woord ‘vredesproces’ gebruiken, terwijl je dondersgoed weet dat vrede geen proces maar een toestand is. En zo is de door George W. Bush aangehangen leer van de ‘pre-emptive strike’ in werkelijkheid niet te onderscheiden van een eenzijdige oorlogsdaad en het is dus beter om dergelijke agressie niet voor zelfverdediging te laten doorgaan. En zo kun je beter ook niet spreken over een ‘humanitaire missie’, als het gaat om het sturen van militairen naar een gebied waar door een grootmacht een onwettige oorlog wordt gevoerd. De totalitaire regimes van de twintigste eeuw grossierden in dit soort diabolische eufemismen. De tallozen die deze welluidende woorden accepteerden of zelfs overnamen, lieten met hun taal ook hun gedrag manipuleren.

Het lijkt een onwaarschijnlijk grote stap, van een corrupte makelaarsbeschrijving naar massale onderdrukking en genocide, maar het mechanisme van manipulatie door het gebruik van eufemismen is identiek. Taal heeft het vermogen het kritisch denken te vertroebelen. Sommigen gebruiken woorden niet om de werkelijkheid uit te drukken, maar juist om er - onder dekking van eufemismen - met de waarheid vandoor te gaan. Burgers, consumenten, aandeelhouders, parlementariërs en journalisten: houdt de dief!