Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 2005 (nrs. 109-112)

[p. 27]

Willem van Toorn
Lof van de onderzoeker

U verdient een standbeeld.
U verdient duizenden standbeelden.
Het juiste aantal moet nog worden onderzocht.
Dat zult u zelf moeten doen.
U immers bent de enige die voor ons
licht kan brengen in het totale duister
van de ongetelde werkelijkheid.

*

Soms duizelt het een mens als hij zich realiseert wat er allemaal nog moet worden onderzocht. Of u, onderzoeker, daar ooit wel mee klaarkomt. Veel, ongelooflijk veel heeft u natuurlijk al onderzocht, maar dat verdwijnt in het niets bij de ontelbare zaken waarover uw licht nog moet schijnen. Men vraagt zich wel eens af hoe u bepaalt wat als eerste moet worden onderzocht en wat nog wel even kan wachten. Men heeft soms de indruk dat dit een kwestie van toeval moet zijn, waan van de dag, hobby van deze of gene bestuurder, kluif toegeworpen aan een al te nieuwsgierige journalist of parlementariër - maar dat moet wel komen doordat men zelf geen onderzoeker is en de wonderlijke verbanden tussen de verschijnselen maar vaag waarneemt, als in een beslagen spiegel.

*

Wat u al niet heeft onderzocht! Een voorbeeld. Men herinnert zich dat de stad Amsterdam kampte met het probleem van de zwartrijders in het openbaar vervoer. Maar iets meer dan de helft van de gebruikers betaalde voor tram en metro. Men had kunnen denken - mogelijk misleid door wat men aan eigen ervaringen meende te hebben - dat conducteurs op de tram en controleurs en tourniquets op de perrons van de metro, zoals in Londen en Parijs, het probleem zouden oplossen. Dat hoorde je vaak: ‘Vroeger werd er helemaal niet zwart gereden; toen had je conducteurs.’ Maar gelukkig

[p. 28]

besliste het gemeentebestuur in zijn wijsheid anders. U ging het verschijnsel onderzoeken. Uw eerste onderzoek diende ter vergelijking van de Amsterdamse situatie met die in andere steden. U stelde verrast vast dat sommige steden ook met dit probleem kampten, andere echter niet. U kreeg de indruk dat steden mét conducteurs het probleem niet hadden, steden zonder conducteurs wel. Een filmpje op de televisie, uitgezonden om ons ervan te doordringen dat het gemeentebestuur er wel degelijk serieus werk van maakte, liet ons zien hoe u in de grote stad R. het hoofd van het vervoerbedrijf interviewde in het kader van uw onderzoek. (U bleek jong te zijn, een meisje haast nog, maar u straalde wel degelijk autoriteit uit, ook al zei u ‘het gemeentebestuur schrijft in haar rapport’, en men vroeg zich even af of u het opgewekte meisje was dat ons steevast om etenstijd belt om in het kader van een onderzoek een paar vragen te stellen als het gelegen komt. Maar men snapte natuurlijk ook wel dat u over vele, vele gedaantes beschikt.)

‘Nee, bij ons wordt niet zwart gereden,’ zei het hoofd.

‘Hoeveel procent?’ vroeg u streng.

‘Nul. Wij hebben conducteurs op de tram,’ zei de man. ‘Probeert u bij ons maar eens zwart te rijden.’

Men zou, misleid als men vaak is door wat men voor zijn eigen ervaringsdeskundigheid aanziet, hebben kunnen denken: ‘Kijk, toch gewoon conducteurs aanstellen.’

Maar in Amsterdam besloot men een proef te nemen; een soort onderzoek te doen, dus. Sommige trams conducteurs, andere niet. Op die mét werd niet meer zwart gereden, op die zonder wél, bleek na enige weken. De conclusie was echter niet dat alle trams conducteurs moesten krijgen. Het gemeentebestuur stelde in zijn rapport dat dat te duur werd. Een raadslid suggereerde dat die conducteurs betaald konden worden uit het geld dat men méér binnen kreeg als er niet meer zwart werd gereden. Het gemeentebestuur beloofde dat dit onderzocht zou worden. Daar wacht men op.

*

Wat veel zaken betreft wandelt men nog in duisternis, maar zonder u zouden dat er nog veel meer zijn. Ik herinner mij een van de dingen die u recentelijk onderzocht: het niveau van het Nederlandse onderwijs. Duivel ervaring, die ons voortdurend wil verleiden oordelen te hebben zonder onderzoek, fluistert ons in dat het niet meevalt wat ons onderwijs ervan bakt: uitgeverijen zoeken wanhopig naar redacteuren die de Nederlandse taal enigszins beheersen; elke dag kan men een fraaie bloemlezing van taalblunders samenstellen uit de voorpagina's van de kranten; Nederlandse ambtenaren die carrière willen maken bij Europese instellingen blijken bij

[p. 29]

examens aanzienlijk slechter te presteren dan collega's uit alle andere Europese landen; als het bij een wezenloos televisieprogramma gaat om het kiezen van ‘de grootste Nederlander’, moet de kiezers eerst als in een geschiedenisles op de lagere school worden uitgelegd wie Willem van Oranje en Erasmus waren, want dat hebben ze niet gehad, en dan kiezen ze Pim Fortuyn - terwijl men in Duitsland en Engeland toch in elk geval met Adenauer en Churchill uit de bus kwam. Maar de ervaring neemt ons weer eens bij de neus: uit recent onderzoek blijkt, juichen de kranten met enorme koppen, dat leerlingen van ons voortgezet onderwijs internationaal gezien ‘bij de top horen’. Kan dat wel waar zijn? Is dat onderzoek wel door u gedaan? Een half jaar geleden vertelde u ons toch juist dat uit uw onderzoek bleek dat het bar gesteld was met het Nederlandse onderwijs? (U had toen de gedaante aangenomen van een gezette jongeman met een grote bril en een haarstukje, maar men had meteen door dat u het was, al was het maar doordat u het had over het onderwijs en haar taak.) U had toen het Nederlandse onderwijs vergeleken met het Belgische: veel Nederlandse ouders in de grensstreek doen hun kinderen op scholen over de grens, omdat die beter zouden zijn. Bij dat onderzoek bleek, zei u ons, dat Belgische kinderen op alle kennisterreinen hoger scoorden. Het enige onderdeel waarbij Nederlandse kinderen hoger eindigden, was vrijuit spreken. Nederlandse kinderen deden, vertelde u, in tegenstelling tot Belgische, zonder enige gêne hun mond open, ook over onderwerpen waar ze geheel niets van wisten.

Als men de weergave van dat bejubelde recente onderzoek beter leest, blijkt ook dat alleen een selecte groep uit ons voortgezet onderwijs bij de top behoorde. Het gold helemaal niet voor het voortgezet onderwijs als geheel. Nederland werd zelfs door de onderzoeker (wel degelijk u dus) op de vingers getikt omdat het percentage voortijdige schoolverlaters onder immigrantenkinderen zo hoog is. Hoe dat komt gaat u onderzoeken.

*

Uw rol in ons onderwijsbeleid kan niet genoeg geprezen worden.

In de jaren zestig bewees uw onderzoek zonneklaar dat kleine schoolklassen een conditio sine qua non waren voor goede onderwijsresultaten. Eigenlijk vond u alleen individueel onderwijs fatsoenlijk. Men herinnert zich de term (die moest met iets van walging worden uitgesproken) ‘frontaal klassikaal onderwijs’; dat was onzedelijk en moest worden afgeschaft.

Een jaar of tien later kwam u op die mening terug (op een mening kunnen terugkomen, dat siert iedereen, zelfs de onderzoeker) en stelde u dat nooit was aangetoond dat grote schoolklassen slecht waren voor de leerprestaties van kinderen. Sterker, recent onderzoek toonde aan dat ze juist

[p. 30]

stimulerend werkten. Kort daarna hadden we grotere schoolklassen dan Portugal. Malicieuze suggesties dat uw veranderde inzicht alleen was ingegeven door bezuinigingsoverwegingen wees u verontwaardigd van de hand als emotioneel en onwetenschappelijk.

*

Van de jaren zestig af deelde u trouwens, herinnert men zich, het onderwijs mede dat immigrantenkinderen (sindsdien hardnekkig ‘allochtonen’ genoemd) volgens uw onderzoek zeer gebaat zouden zijn bij onderwijs in de Eigen Taal en Cultuur. Als ‘ervaringsdeskundigen’ tegenwierpen dat juist die kinderen zeer goed onderwijs in het Nederlands en in de Nederlandse cultuur nodig hadden (ze bleven immers hier en gingen helemaal niet, zoals eerder onderzoek had doen geloven, terug naar hun land van herkomst), legde u ze het zwijgen op met de mededeling dat onderzoek had uitgewezen dat kinderen beter een vreemde taal leerden als ze zeer goed onderwijs in hun moedertaal hadden gehad. Als de ervaringsdeskundigen dan opmerkten dat het onderwijs in de Eigen Taal en Cultuur veelal in het Arabisch werd gegeven, terwijl de jonge immigranten uit Noord-Afrikaanse Berbergezinnen kwamen waar helemaal geen Arabisch werd gesproken, wees u ze er streng op dat de leerkrachten voor Eigen Taal en Cultuur nota bene door de moskee waren uitgekozen, en hoe zouden Nederlandse leerkrachten, kinderen en kleinkinderen van kolonialen en slavenhandelaren, het beter weten dan de moskee? (U had toen het uiterlijk van een baardige jongeman met net zo'n sjaal als Yasser Arafat.)

Nu heeft u na grondig onderzoek de minister geadviseerd iedereen die te weinig onderwijs heeft gehad te verplichten inburgeringscursussen te volgen en Nederlands te leren, ook Turkse en Marokkaanse bejaarden die al veertig jaar nooit hun straat uit komen. Dat is het enige dat helpt, verklaarde u streng. (Hierbij manifesteerde u zich op de televisie in de gedaante van een oudere dame met een permanent dat aan wit ijzerdraad deed denken en een parelketting op een glanzende wijnrode blouse, geborduurd met blauwe en gele rozen.) Toen juristen de minister erop wezen dat dan ook autochtone analfabeten in hun eigen land moesten inburgeren, zag je de minister verbleken, maar ze zei dapper dat dat dan ook maar moest. Onderzocht wordt om hoeveel autochtone Nederlanders het gaat.

*

Men heeft vaak met u te doen. Heeft u iets zorgvuldig onderzocht, veranderen ze achter uw rug gauw de werkelijkheid. U onderzocht het vliegverkeer op Schiphol. Dat moest groeien, anders werden we het nieuwe Brugge van

[p. 31]

Europa. Verkopen ze de klm aan Frankrijk, gaan de Fransen natuurlijk niet Schiphol laten groeien. De nieuwe directeur van de AirFrance/klm zegt dat Schiphol veel te groot is geworden.

U onderzocht de noodzaak van de Betuwespoorlijn. Hoewel de binnenschippers zeiden dat ze alle denkbare vracht gemakkelijk naar Duitsland konden vervoeren, moest u vaststellen dat de spoorlijn er moest komen, anders werden we het nieuwe Brugge van Europa. Zogenaamde onderzoeken van onbetrouwbare zogenaamde deskundigen, die volhielden dat de spoorweg alleen werd aangelegd ten bate van een clubje Rotterdamse lobbyisten, werden terecht door de minister in de onderste la gestopt. Nu beweren sommigen dat de spoorverbinding volstrekt overbodig is en het land tot in lengte van jaren geld zal blijven kosten. De minister heeft u een nieuw onderzoek gevraagd.

*

De minister heeft beloofd dat hij u zal laten onderzoeken of de formulering van het begrip godslastering kan worden uitgebreid zodat er strenger tegen kan worden opgetreden. Dit om verharding van de religieuze tegenstellingen in de samenleving tegen te gaan. Dat is weer een mooie taak voor u, die u zeker weer met allure zult volbrengen, ondanks de hoon van ongelovige cynici. Zij beweren dat godslastering een idioot begrip is, omdat men a in een god gelooft en het derhalve wel uit zijn hoofd zal laten hem te lasteren, of

b niet gelooft in het bestaan van zoiets als een god en hem of haar dus ook niet kan lasteren.

In het televisieprogramma dat een discussie wijdde aan dit nieuwe onderzoek, zag u eruit als wijlen prof. Diepenhorst.

*

Dat was even schrikken. Uw onderzoek wees uit dat van alle Europese echtparen de Nederlandse het minst frequent seks hebben (zo zei u het; u leek op zo'n mevrouw die vroeger in zo'n kaal kantoortje van de nvsh in een buitenwijk mensen het gebruik van het pessarium uitlegde en die vooral uitstraalde dat seks gezond was en niks om je voor te schamen). Nederland was het Brugge van Europa. Het hoogst scoorden (zo zei u het), ja hoor, de Fransen en daarna de Italianen. Men zou graag weten of u het vooral aan de mannen of vooral aan de vrouwen heeft gevraagd. De Nederlanders haalden niet eens één keer in de week, bij de Fransen was het elke nacht minimaal één keer raak.

[p. 32]

*

De toekomstperspectieven van vakantieclubs, wees een van uw laatste onderzoeken uit, maken een drastische verandering door. Het massatoerisme heeft zijn beste tijd gehad. ‘Mensen dromen van reizen als een vorm van zelfverwezenlijking, maar dan wel met een ethische inslag.’ De rijke toerist wil in het arme land waar hij op vakantie gaat graag blijk geven van een zekere solidariteit. Toen u dat ernstig uiteenzette, zag u eruit als een gedragssocioloog met kalend voorhoofd en uw haar in een staartje achter uw hoofd samengebonden. (Met dank aan Michel Houellebecq, Platform, 2002, in de vertaling van Martin de Haan.) In relatie tot de recente ramp in Azië doet zich de vraag voor of de solidariteit zich moet uiten in het uit piëteit wegblijven van de getroffen stranden, òf in het zich zo snel mogelijk, ter ondersteuning van de getroffen economie, weer voor zon- en sekstoerisme naar deze gebieden spoeden. Wat de beste houding is voor de westerse toerist moet nog uit onderzoek blijken.

*

U maakte werkelijk een geschokte indruk toen u ons moest laten weten dat alle reclame op radio en televisie blijkens uw nieuwe onderzoek geen enkel effect sorteert en net zo goed niet uitgezonden zou kunnen worden. Hoewel u sprak in een televisiediscussie met deskundigen uit verschillende disciplines, uitgezonden door een publieke omroep, durfde u niet zo ver te gaan als de brutale gespreksleider, die stelde dat de commerciële televisie derhalve kon worden opgeheven. Dat vroeg nader onderzoek, zei u.

*

Een comité van erkentelijke burgers onderzoekt welke van uw uiterlijke vormen het meest geschikt zou zijn als model voor uw eerste standbeeld. Daar wacht men op.