Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 2003 (nrs. 101-104)

[p. 153]

Tahar Ben Jelloun
Alberto Giacometti, een essay

Er is in de medina van Fes een straat die zo smal is dat hij de ‘eenpersoonsstraat’ wordt genoemd. Het is de toegang tot de doolhof, een lange, donkere straat. De muren van de huizen lijken elkaar bovenaan te raken. Je kunt moeiteloos van het ene dakterras overstappen op het andere. Ook de ramen liggen tegenover elkaar en geven uitzicht op elkaars intimiteiten. Als er maar één persoon tegelijk door kan, is het natuurlijk uitgesloten dat er ezels doorheen kunnen, vooral als ze beladen zijn.

Die straat staat als een levendige herinnering in mijn geheugen gegrift. Ik spreek er vaak over, ook al stelt hij eigenlijk weinig voor.

Toen ik de beelden van Giacometti zag, zo dun en zo lang, wist ik dat ze gemaakt waren om door die straat te lopen, en zelfs om elkaar er moeiteloos te passeren. Ik had zelfs het idee dat ik ze al eens was tegengekomen, toen ik klein was. De lange, magere hond van brons sloop met zijn starre, eindeloze horizontale lijn vlak langs de muren, terwijl er een broodmagere man langsliep wiens hoofd uitstak boven de dakterrassen die baadden in een fel licht.

Dankzij Giacometti werd de ‘eenpersoonsstraat’ een straat voor meer personen en konden dieren er lui doorheen lopen alsof ze een draad tussen twee onbekende punten volgden.

Die straat, waar ik altijd bang voor was, had toen niets abnormaals meer, hij bood alle ruimte voor de beelden die voortdurend in beweging waren. Je kon ze het beste van bovenaf bekijken, vanaf een dakterras. Ik zag heel kleine hoofden - speldenkoppen - op heel dunne benen rondlopen, ik had er plezier in zonder dat ik begreep hoe brons de drager kon zijn van leven, het leven in hun ogen, het leven in die rijke, dat wil zeggen gecompliceerde eenvoud.

Waar gingen ze heen? Wie leidde hen deze oude, vermoeide medina in? Wie zette hen op de weg van deze doolhof die geregeld door aanvallen van astma werd geplaagd?

Giacometti had daar geen enkel aandeel in. Ik weet niet eens of hij, die uit het Zwitserse dorpje Stampa kwam, wel ooit in Fes was geweest.

[p. 154]

Giacometti kon niet verantwoordelijk zijn voor het heen-en-weergeloop dat aan de ‘eenpersoonsstraat’ een plotselinge drukte gaf die even bizar was als een hallucinatie. Want die bronzen of gipsen wezens waren, ieder op hun eigen, zonderlinge manier die iets ontoegankelijks had, uit de nacht van extreme eenzaamheid gekomen om op weg te gaan naar het ijzige domein der doden. Tegen de avondschemering kregen de beelden iets vertrouwds. Ik voelde me dicht bij hun stilzwijgen, vol van hun gespannen trots. Ik ging tussen hen in lopen, vlak langs de muren. Ik zag mezelf als kat, hond, minuscuul hoofd op een steel. Ik verdwaalde, kreeg het koud. De straat werd donker. Ik zag niets meer. Mijn handen raakten de benen, ruggen en vingers aan, die van een bijna menselijk metaal waren. Ik begreep dat er een waas van eeuwigheid over de straat was neergedaald die deze wezens met een onmetelijke lijkwade van stilte bedekte.

Ze waren zelf stilte, rust. Ik kreeg het gevoel dat ik een innerlijke vrede verstoorde die duur was betaald. Ik was een indringer. Ik hinderde hen, wellicht minder door mijn verwonderde blik dan door het geluid van mijn hijgende ademhaling. Zij hielden hun adem al heel lang in. Niet dat ze waren opgehouden met ademhalen; ze waren levend, dat wil zeggen waakzaam en discreet. Ik voelde me klein tegenover deze broodmagere wezens, die een minimum aan ruimte innamen om indringend aanwezig te zijn.

Maar wat deden ze in dat straatje, waarin verliefden elkaar treffen opdat hun lichamen elkaar voelen en strelen in het voorbijgaan? Hielden ze een dodenwake? Vingen ze de laatste woorden van een stervende op? Of wachtten ze op degene die, na alle leed en alle teleurstelling die hij had ondergaan, uitdrukking zou komen geven aan de onmetelijke stilte in hun ogen die leven geeft, en niet zomaar leven?

Aangetrokken door het dichte duister van de nacht verliet ik het dakterras en mengde me onder de beelden. Het was zo donker dat ik als een blinde met mijn handen naar voren liep. Mijn handen, mijn vingers zagen. Ik herinnerde me het verhaal van het blinde beeld dat, eeuwen nadat het was gemaakt, ineens tot leven kwam en een verliefd stelletje najoeg door de velden.

Nu sliepen de beelden. Ze waren roerloos, maar niet dood. Mijn handen streken over het brons, probeerden een vertrouwd gezicht te herkennen, een bekende nek, een nabije blik. Ineens werd ik onwel. Het was niet van angst, maar van een te intense verwondering, met voor één keer een zekerheid. Eenzaamheid heeft een gezicht dat door heel menselijke handen is gevormd, dat gezicht is geen masker, het is dit hoofd waarin een blik schuilt op het uiteinde van een steel die een li-

[p. 155]

chaam voorstelt dat zich van alles heeft losgemaakt, op heel lange benen die gemaakt zijn om eeuwig te lopen totdat ze een ander gezicht tegenkomen waarop een uitdrukking van verbijstering ligt, een vertrouwde uitdrukking waarin eenzame zielen elkaar herkennen zonder elkaar een teken te hoeven geven. Want ze komen allemaal uit eenzelfde afgrond, een unieke, absolute, totale verwonding waarin geen plaats is voor compromissen. Dat is schoonheid. Niet de harmonie of regelmatigheid van gelaatstrekken of stemmingen, en ook niet het welbehagen dat je kunt vinden in het licht en de uiterlijke schijn van geluk. Wat had ik graag de handen gedrukt die deze wezens hebben gevormd, niet om me het geheim eigen te maken dat in deze schepsels huist - waar- schijnlijk kent Giacometti het zelf niet eens - maar om de dikte en warmte ervan te voelen, want ze hebben ballingschap en lijden, drukdoenerij en boosaardigheid moeten overwinnen.

Veel later ben ik, geobsedeerd door de herinnering aan die nacht van de ‘eenpersoonsstraat’, ze nog wel eens tegengekomen, niet meer de grijze of goudkleurige beelden, maar wezens van vlees en bloed die naar hun model waren geschapen. Ik weet niet meer wie een kopie was van wie, maar er bestaat een verwantschap, een verband, al is dat misschien denkbeeldig, tussen vlees en brons.

De eerste keer dat ik Samuel Beckett zag, was in Tanger, in de winter. De lucht was grijs, de favoriete kleur van Giacometti, en Beckett liep met grote passen en met zijn handen op zijn rug over het verlaten strand van de stad. Ik kwam hem tegen en dacht dat ik droomde. Daar liep hij in zijn eentje over het natte zandstrand van Tanger te banjeren, met zijn hoofd in de grijze wolken, zwijgend en onbewogen. Was hij het zelf, of was het een van zijn personages? Was hij het, of een van de beelden van Giacometti dat de benen had genomen?

Beckett deed me altijd denken aan een beeld van Giacometti dat in opstand was gekomen en was ontsnapt om buiten atelier of museum zijn eigen leven te gaan leiden.

Misschien een beeld waar hij te veel moeite mee had en dat hij uiteindelijk maar in een stoffig hoekje had gezet, of onder een tafel waarop mislukte koppen en hompen klei aan hun lot waren overgelaten.

Jean Genet vertelde dat hij een keer in Giacometti's atelier een beeld had ontdekt dat voor oud vuil onder een tafel stond. Genet was diep getroffen door de schoonheid ervan. Toen hij er met Giacometti over sprak, antwoordde deze: ‘Als het echt een sterk beeld is, zal het zich heus wel vertonen, ook al verberg ik het.’

Beckett zou door ontevreden handen zijn verborgen, weggemoffeld in het onbewuste van de kunstenaar, een anoniem gezicht en een ano-

[p. 156]

niem lichaam, in afwachting van een grijze nacht, zonder sterren, zonder licht. Het beeld is uit zichzelf tevoorschijn gekomen, geluidloos, zonder een woord te zeggen. Door de nacht van vragen meegevoerd naar verre kusten waar alleen nog maar angst bestaat.

Zo heeft dit zonderlinge beeld zichzelf bevrijd door eindeloos lang te lopen, met een kostbare eenzaamheid in zijn blik.

Sindsdien ben ik op zoek, of ik nu in de metro ben of in de trein, in de medina van Fes of in die van Marrakech, naar meer beelden van Giacometti die wellicht levende lichamen, brandende geheugens, ver|wilderde gezichten in zich herbergen.

Niet alles is verklaarbaar. Dat is zeker. Maar deze man heeft al heel vroeg in mij de behoefte gewekt om op zoek te gaan, en dan niet meer in musea, maar op straat. Ik ben helemaal geen expert op het gebied van schilder- of beeldhouwkunst. Ik hou ervan naar dingen te kijken, gewoon maar te kijken, zonder de juistheid van een theorie te verifiëren of culturen met elkaar te vergelijken. Giacometti heeft me het compromisloze, messcherpe gezicht van de angst laten zien.

Dat heeft niets te maken met een toevallige bui of stemming, maar met een mes dat vaak in de diepte wroet, tot op het bot. Toen ik las wat Jean Genet over Giacometti schreef, begreep ik dat schoonheid in die afgrond is gelegen omdat ze geen andere oorsprong heeft dan een verwonding, een strikt persoonlijke wonde die voor iedereen verschillend is, verborgen of onzichtbaar, die ieder mens in zich draagt, die hij zorgvuldig intact houdt en waarin hij zijn toevlucht zoekt als hij zich uit deze wereld wil terugtrekken voor een tijdelijke, maar diepe eenzaamheid.

Dat is geen luxe en ook geen voorrecht. Het is een aanwezig-zijn in de wereld, zonder zwartgalligheid, zonder melodrama. Stil als de dood. De dood van je dierbaren. Vervolgens die van jezelf. Nu begrijp ik Jean Genet, die niets wilde bezitten, die in uiterste soberheid leefde, zonder vaste verblijfplaats, zonder bagage, zonder spullen die hem alleen maar tot last waren. De paar telefoonnummers die hij nodig had noteerde hij op een papiertje dat hij in zijn brillenkoker stopte.

Op de dag dat Giacometti de absurditeit van de dood ontdekte, de dood van Van M., besloot hij een ‘voorlopig leven’ te gaan leiden: ‘Die tragische gebeurtenis is er de oorzaak van dat ik altijd een voorlopig leven heb geleid, dat ik steeds een afschuw heb gehad van iedere vorm van bezit, me ergens vestigen, een huis kopen, een leuk bestaan opbouwen, terwijl er altijd die dreiging is, nee! Ik leef liever in hotels, cafés, doorgangsplaatsen...’

In werkelijkheid heeft hij voornamelijk in zijn atelier geleefd, omringd door zijn kunstwerken, of de herinnering daaraan - sporen van

[p. 157]

de plaats waar ze zijn gemaakt, neergezet of verborgen - , nooit voltooid werk, maar, zoals Jacques Dupin schrijft, ‘werk dat altijd doorgaat’.

VERTALING: MARIA NOORDMAN