Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 2002 (nrs. 97-100)

[p. 17]

Anton Haakman
De grote Academie van Lagado

Deel Drie van Gulliver's Travels, ‘Een reis naar Laputa, Balnibarbi, Glubbdubdrib, Luggnagg en Japan’, is een allegaartje, een vergaarbak van ontdekkingen van uiteenlopende culturen, en wordt door de kritiek daarom niet hoog aangeslagen. Maar het wemelt er van de curieuze wetenschappelijke en utopische uitvindingen.

In dit deel wordt Jonathan Swifts ontdekkingsreiziger allereerst overvallen door een Hollandse zeerover, die hem wil vermoorden. Maar uiteindelijk belandt hij ergens aan wal. Na enige tijd ziet hij een groot, rond voorwerp naderen door de lucht. Het blijkt een zwevend eiland te zijn.

Hij wordt vanaf de kust opgehesen naar dat eiland, Laputa, waar zich het hof bevindt van de koning van het eiland Balnibarbi. Op Laputa wijdt de hofhouding zich uitsluitend aan wiskunde, astronomie en muziek, zonder oog of oor te hebben voor hetgeen zich in hun onmiddellijke nabijheid afspeelt. Ze zijn afwezig, absent minded. Buiten meetkunde en muziek nemen ze niets waar. Zelfs het voedsel is gesneden in driehoeken, parallellogrammen, cirkels, kegels, cylinders of heeft de vorm van muziekinstrumenten. Ze ontdekken - 150 jaar vóór Hall - dat Mars twee manen heeft en ze zijn doodsbenauwd voor kometen en voor de afkoeling van de zon, die dood en verderf zullen brengen.

Het eiland van de heerser zweeft over het grote Balnibarbi naar de hoofdstad Lagado, waar Gulliver toestemming krijgt om af te dalen. Ook hier staan geometrische vormen in hoog aanzien, maar in de praktijk van bijvoorbeeld de bouw brengt men er niet veel van terecht en is alles schots en scheef. De inwoners van Balnibarbi zijn uitermate onhandige theoretici, die veel meer belangstelling hebben voor de hemellichamen dan voor aardse zaken. Wel zijn ze heel druk in de weer met bezigheden die Gulliver aanvankelijk niet begrijpt - later blijken dat plannen te zijn, projecten.

Hij ontmoet een zonderlinge, conservatieve man, die hem uitlegt hoe dat gekomen is. Een jaar of veertig tevoren waren bepaalde personen gearriveerd vanuit Lagado om er alle kunsten, wetenschappen, talen en technieken te hervormen. Daartoe richtten zij in Lagado een ‘Academy of Projectors’ op, waar de docenten en onderzoekers nieuwe regels en

[p. 18]

methoden opstelden voor landbouw en stedenbouw, en nieuwe instrumenten en gereedschappen ontwikkelden voor alle vormen van nijverheid, waarbij één man werk voor tien zou kunnen verrichten. Het enige nadeel was dat geen van deze projecten voltooid was.

De conservatieve heer vertelt dat een jaar of zeven tevoren een aantal van deze projectontwikelaars bij hem kwam met het voorstel zijn watermolen af te breken en een nieuwe te bouwen, op de helling van een berg en onder een te graven kanaal dat het water voor die molen vanuit een eveneens te graven hooggelegen bassin moest aanleveren; op die hoogte zou de wind het water krachtiger in beweging zetten. Maar het project mislukte en de ontwikkelaars ervan ruimden het veld. En zo ging het met alles wat men ondernam, zo liepen alle plannen die men maakte op niets uit.

In het vijfde hoofdstuk van het deel over Laputa, Balnibarbi enzovoort bezoekt Gulliver de Grote Academie van Lagado. Daar bezichtigt hij minstens vijfhonderd verschillende afdelingen van plannenmakers. Een man werkt al acht jaar werkt aan een project om zonnestralen uit komkommers te destilleren en op te slaan in flessen om er kille zomers mee te verwarmen. Een andere ‘projector’ wil menselijke uitwerpselen weer terugbrengen toe het oorspronkelijke voedsel; daartoe ontvangt hij elke week tonnen vol excrementen. Weer een ander heeft een nieuwe manier van huizen bouwen bedacht, te beginnen bij het dak, net als bijen en spinnen. Een blinde wil zijn studenten leren kleuren te onderscheiden door eraan te voelen en te ruiken. Er wordt geëxperimenteerd met zijde van spinnenwebben; de spinnen worden gevoed met gekleurde vliegen waardoor de zijde verschillende kleuren krijgt. Er wordt gewerkt aan het fabriceren van buskruit uit hagelstenen. Land moet worden geploegd door er mais en ander voer in te verstoppen en er vervolgens varkens op los te laten.

Maar het meest belangwekkend is toch wel het deel van de Academie dat is gewijd aan de speculatieve wetenschap:

‘De eerste professor die ik zag, bevond zich in een zeer grote ruimte en was omringd door veertig studenten. Na me te hebben begroet en te hebben gewezen op een raamwerk dat het grootste deel van de lengte en breedte van de zaal in beslag nam, zei hij dat ik misschien wilde zien hoe hij werkte aan een project ter bevordering van de speculatieve wetenschap met behulp van praktische, mechanische middelen.’

De gebruikelijke methode waarmee men kunsten en wetenschappen beoefent, is veel te ingewikkeld, aldus de professor; met behulp van zijn uitvinding zullen de meest onnozele personen met weinig moeite boeken kunnen schrijven op het gebied van de filosofie, de poëzie, de politiek, het recht, de wiskunde en de theologie.

[p. 19]

Aan alle vier de zijden van het raamwerk worden studenten opgesteld. De bovenkant bestaat uit blokjes hout ongeveer ter grootte van een dobbelsteen, sommmige wat groter dan andere. Ze zijn met elkaar verbonden door dunne touwtjes. Aan alle zijden zijn op deze blokjes papiertjes geplakt en daarop staan alle woorden van hun taal in al hun vormen, maar zonder enige regelmaat.

[p. 20]

Nu gaat de professor de machine in werking stellen. Elke student neemt een van de veertig ijzeren hendels ter hand die zich aan alle kanten van het raamwerk bevinden. Plotseling geven ze daar een draai aan waardoor de rangschikking van de woorden totaal verandert. Zesendertig jongens moeten de aldus ontstane regels zachtjes voorlezen, en als er drie of vier woorden achtereen staan die een deel van een zin kunnen vormen, dicteren ze die aan de vier overige jongens die ze opschrijven. Dit wordt drie, vier keer herhaald, en telkens staan de woorden in een andere volgorde.

De studenten moeten dagelijk zes uur aan dit werk besteden. De professor toont Gulliver een aantal grote boeken vol zinsdelen die hij aan elkaar wil plakken. Op grond van dit rijke materiaal wil hij de wereld een compleet corpus van alle kunsten en wetenschappen schenken. De methode is nog voor verbetering vatbaar en daarvoor moeten fondsen worden geworven, zodat er in Lagado vijfhonderd van die toestellen geplaatst kunnen worden. Hij verzekert dat hij het hele woordenboek in zijn raamwerk heeft geleegd en daartoe een strakke berekening heeft gemaakt van de frequentie van de in boeken voorkomende lidwoorden, zelfstandige naamwoorden, werkwoorden en voegwoorden.

Na kennis te hebben gemaakt met de Speculatieve Wetenschapsmachine gaat Gulliver naar de taalschool, waar drie professors beraadslagen over de verbetering van de taal van hun land.

Het eerste project bestaat uit de verkorting van het discours door meerlettergrepige woorden te vervangen door eenlettergrepige en alle werkwoorden en deelwoorden weg te laten. In de werkelijkheid worden alle voorstelbare dingen immers uitgedrukt door zelfstandige naamwoorden.

Het tweede, daaruit logisch voortvloeiende project houdt de afschaffing van alle woorden in. Immers, alle woorden zijn alleen maar namen voor dingen, en daarom is het handiger de dingen die je nodig hebt voor een gesprek met je mee te dragen. Sommigen maken bezwaar tegen deze taal der dingen, maar velen, waaronder geleerden, passen zich aan door als marskramers grote pakken dingen op hun rug te dragen, waarbij ze zo nodig - en als ze het zich kunnen veroorloven - worden geholpen door kruiers. Wanneer ze elkaar op straat ontmoeten, pakken ze alles uit en converseren ze een uurtje. Maar voor korte gesprekken kun je alles in je zakken of onder je arm meedragen. En thuis is het helemaal geen probleem, daar zorgt men er wel voor dat de kamer vol staat met wat men conversation pieces is gaan noemen.

Een groot voordeel van deze uitvinding is dat ze kan dienen als universele taal die door alle beschaafde volken begrepen zal worden.

[p. 21]

Wat Jonathan Swift in het Laputa-hoofdstuk beschrijft, is satirisch, en niet zonder meer fantastisch. ‘Satire is a sort of glass wherein beholders do generally discover everybody's face but their own,’ schreef hijzelf over de aard van zijn werk. De krankzinnige wetenschap die hij hier beschrijft, is dan ook een karikatuur van het serieuze wetenschappelijk onderzoek uit zijn tijd, vooral van datgene wat hij heeft gelezen in publicaties van de Londense Royal Society tijdens het eind van de zeventiende en het begin van de achttiende eeuw. Hij trekt de daar geopperde stellingen door en combineert ze tot in het absurde om te suggereren dat de geleerden van zijn tijd even in zichzelf gekeerd en wereldvreemd zijn als die van Laputa en Balnibarbi. Die doen onderzoek dat ver van de praktijk verwijderd ligt, al lijkt het alsof er iets groots wordt verricht.

Dat de hovelingen van Laputa zich uitsluitend inlaten met meetkunde en muziek, kan mede geïnspireerd zijn door Christiaan Huygens, die in 1677 had geschreven dat de bewoners van andere planeten, hoezeer ze in andere opzichten ook mochten verschillen van de mens, het eens moesten zijn over muziek en meetkunde, want die zijn overal onveranderlijk gelijk en dat zullen ze altijd zijn.

In de tijd dat Swift Gulliver's Travels publiceerde (in 1726, anoniem) was de angst voor kometen en voor de afkoeling van de zon acuut, en aangewakkerd door de grote Newton.

Wat de absurde projecten aangaat: het voorbeeld van de blinde die onderricht gaf in het voelen van kleuren was gebaseerd op een krantenverslag. Een blinde in Maastricht zou de kleuren rood, blauw, groen, geel, zwart, wit en grijs kunnen onderscheiden door ze aan te raken met zijn vingers. Dat schreef hij toe aan uitwasemingen van het materiaal. Zwart voelde aan als scherpe puntjes, rood was zacht. Vermoedelijk rook de man de kleurstoffen.

Dat uit hagelstenen buskruit kon worden gewonnen werd geconcludeerd uit het feit dat een hagelsteen een harde plof geeft wanneer deze in het vuur wordt gegooid. Binnenin was iets zwarts te zien, en dat zou buskruit zijn.

Op Ceylon werd land omgeploegd door buffels op dezelfde wijze als in Balnibarbi door varkens.

Swift heeft voor al deze absurdistische ondernemingen gebruik gemaakt van traditionele thema's uit de speculatieve literatuur zoals de talloze beschrijvingen van ruimtereizen die ver voor zijn tijd zijn bedacht. Maar hij heeft zijn materiaal vooral geput uit wat hij heeft gelezen in de Philosophical Transactions of the Royal Society of verkorte uitgaven daarvan.

De onvolprezen literatuurwetenschapper Marjorie Hope Nicolson

[p. 22]

heeft in haar boek Science and Imagination uit 1962 in samenwerking met Nora M. Mohler een hoofdstuk gewijd aan ‘The Scientific Background of Swift's Voyage to Laputa’. Zij tonen aan dat Swift heeft geput uit experimenten van Wilkins, Hooke, Boyle en vele anderen en uit verslagen die correspondenten uit verre landen naar de Royal Society zonden. Zelfs het opslaan van zonlicht in komkommers kon met een beetje kwade wil worden afgeleid uit geschriften over de photosynthese in planten.

Nicolson en Mohler gaan uitvoerig in op de bronnen van de door Swift beschreven astronomische theorieën en van de aan de academie uitgevoerde natuurkundige experimenten, maar niet op de taalkundige uitvindingen en hun inspiratiebronnen.

De taalmachine die Swift beschrijft, de ‘Speculative Learning Engine’ is een random generator, een soort mechanische computer waarin het denken wordt vervangen door de machine. Deze vorm van écriture automatique werd door Athanasius Kircher al in de zeventiende eeuw toegepast in diens componeermachines en combineermachines, waarmee een leek die geen enkele notie had van compositie of dichtkunst muziekstukken of teksten kon schrijven. Tegelijk was het systeem van de professor met zijn woord-husselmachine die teksten produceerde zijn tijd ver vooruit. In de jaren vijftig werd een dergelijke taak opgegeven aan een computer, die Auto-Beatnik heette en gevoed was met de in die tijd voor de dichters van de beat generation gebruikelijke woorden. Zo ontstonden voor die tijd heel interessante gedichten.

Ook het streven naar een universele taal heeft een voorgeschiedenis. Ramón Lull (Raymundus Lullus) en Athanasius Kircher streefden naar een taal op wiskundige grondslag, waarbij woorden, absolute grootheden door getallen werden weergegeven en relatieve, syntactische operaties door symbolen. Leibniz geloofde op gezag van Kircher dat de hiërogliefen ideogrammen waren, en hij wilde met dergelijke beeldende tekens, ‘analoog aan het Egyptische en Chinese schrift’ de basisbegrippen aanduiden waarmee men door middel van een combinatietechniek meer complexe begrippen kon ontwikkelen. Als er een ‘algebra van het menselijke denken’ zou ontstaan, kon die ook in een rekenmachine (computer) worden toegepast, die het denken ten dele zou overnemen.

Een universele taal zou gebaseerd moeten zijn op een vermeende samenhang van de dingen en een parallel tussen taal en werkelijkheid. Comenius schreef een taalmethode die tegelijk een ‘wereldspiegel’ moest zijn, een catalogus van al het zijnde. John Wilkins stelde zich in zijn Essay towards a Real Character and a Philosophical Language uit 1688 een wereldtaal voor die men even gemakkelijk onder de knie zou

[p. 23]

kunnen krijgen als het tellen van één tot oneindig; want het zou een systematische taal zijn waarin elk woord voor zichzelf sprak.

In de passages over Laputa en Balnibarbi waarschuwt Swift spottend tegen het optimisme waarmee het wereldvreemde wetenschappelijk onderzoek in zijn tijd werd opgehemeld, optimisme dat vergezeld ging van een angst voor de rampen die de hemellichamen konden veroorzaken. Met zijn beschrijving van de Academie van Lagado levert Swift ook een bijdrage aan de reeds in zijn tijd gevoerde discussie over de zuivere wetenschap versus de toegepaste, die door sommigen als vulgair werd betiteld.