Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 2001 (nrs. 93-96)

[p. 114]

M.A. Wes
De Gallische provincies: Romanisering en Christianisering
(Fragment)

In 1994 verscheen in de reeks Ambo-Klassiek Historiën van Gregorius van Tours (538/539-594), vertaald en van aantekingen voorzien door F.J.A.M. Meijer. De omvangrijke Inleiding bij deze vertaling is van de hand van M.A. Wes, hoogleraar in de oude geschiedenis aan de Rijksuniversiteit van Groningen. Een deel van deze Inleiding behandelt op fascinerende wijze de betekenis van sporenonderzoek, in dit geval luchtfotografisch onderzoek, voor de kennis van het inwonertal van het Romeinse Frankrijk.
Wes gaat eerst in op de vraag wat ‘Frankrijk’ eigenlijk is als Gregorius zijn geschiedenis schrijft. Was er al zoiets als Frankrijk, in een tijd waarin het oude Gallië, nadat het meer dan vijf eeuwen deel had uitgemaakt van het Romeinse rijk, door de komst van de Franken wezenlijk veranderde? Daarna beschrijft Wes de bestuursstructuur van Gallië onder de Romeinen - met zijn drie provincies, waarvan de inwoners waren gegroepeerd in zestig civitates, enigszins te vergelijken met de huidige indeling in departementen - en in de late oudheid, net vóór de tijd van Gregorius, als er zeventien provincies zijn en 115 civitates. Maar het landschap van Gregorius, zegt Wes, ‘kan nog aanmerkelijk preciezer beschreven worden. De volledige lijst van geografische aanduidingen bevat ca. 290 namen.’ Behalve de civitates en bisschopszetels worden er nog 41 plaatsen genoemd waar bisschoppen een kerk of klooster of zelfs een compleet dorp hebben gebouwd. ‘Voorts 45 kleinere steden en dorpen zonder nadere toevoeging, en 12 villae, waarvan tien in het noorden en twee in het zuiden - (meestal) koninklijke landgoederen [...]. Ten slotte 4 namen van bossen, 8 buurtschappen, en 24 rivieren (opvallende afwezige hier is de Maas, temeer daar de Rijn en de Schelde wel genoemd worden).’
Daarna komt Wes op de discussie onder historici over de vraag hoeveel inwoners dat Gallië nu eigenlijk telde. [WvT]

Van het land en zijn steden en dorpen naar de mensen. Eerst iets over het kwantitatieve aspect.

Het Gallië van de oudheid en de vroege middeleeuwen is niet te vergelijken met het Frankrijk van de late middeleeuwen en al helemaal niet met het Frankrijk van de nieuwe tijd. Er was nog geen Michelin in het Clermont van Gregorius. Het kan niet genoeg beklemtoond worden dat de Gallische wereld van Gregorius, net zoals die van Julius Cesar toen hij daar aan zijn verovering begon, bepaald een lege wereld was. Franse historici van twee of drie generaties geleden maakten zichzelf

[p. 115]

en hun lezers graag wijs dat er wel 20 tot 30 miljoen mensen in Gallië woonden, net zoveel als in het Frankrijk van Lodewijk XIV (ter vergelijking: in 1945 telde Frankrijk ca. 40 miljoen inwoners, in 1968 ca. 50 miljoen, en in 1987 waren dat er 55,8 miljoen). Dit soort hoge getallen voor het inwonertal van vroeger worden nu algemeen met grote scepsis bekeken.

Niet dat nu de maximalisten volledig van het toneel zijn verdwenen. In recente studies wordt de bevolking voor de negende eeuw altijd nog geschat op 16 miljoen en er wordt betoogd dat daarna, als gevolg van klimaatverbetering, economische vooruitgang dankzij de technologie (zwaardere ploegen met wiel, toenemend gebruik van water- en windmolens, de introductie van het hoefwijzer e.d.), en meer politieke stabiliteit (de tijd van de plunderende Noormannen en Hongaren was voorbij), een spectaculaire groei van de bevolking optrad: van 16 miljoen in het jaar 1000 naar 22 miljoen in 1328. Deze groei is weer meer dan ongedaan gemaakt door de terugkeer van de pest: de beruchte Zwarte Dood van 1348 zou, aldus een tijdgenoot, zo'n 7 miljoen slachtoffers hebben geëist.

Een Engelse historicus van de huidige generatie, John Drinkwater (1983), stelt zich in vergelijking met de maximalisten van vroeger voorzichtig op: hij houdt het, helaas zonder veel argumenten, op een groei van 8 miljoen in de tijd van Julius Cesar naar 12 miljoen aan het begin van de vierde eeuw. Uitgedrukt in bevolkingsdichtheid: van 12,5 inwoners per km2 naar 19 per km². Daarmee neemt hij op zijn beurt stelling tegen een aantal minimalisten. Beloch (1886, 1889) wilde al meer dan honderd jaar niet verder gaan dan 5 à 5,5 miljoen, wat neerkomt op een bevolkingsdichtheid van rond de 8 per km². Het heeft lang geduurd voordat er serieus naar hem geluisterd werd, maar het is er toch nog van gekomen: J.C. Russell (1958) schat het inwonertal voor de vierde eeuw op 5 miljoen, Georges Duby (1973) stelt de bevolkingsdichtheid van Gallië in de zesde eeuw op 5,5 per km², hetgeen leidt tot een inwonertal - in de tijd van Gregorius - van ca. 3,5 miljoen. Braudel (zie Les hommes et les choses) vindt dat te laag, hij bevindt zich met zijn schattingen ongeveer op de lijn van Drinkwater. Nog zuiniger dan Duby daarentegen is A.H.M. Jones (1964). Als uitgangspunt voor zijn berekeningen koos hij het enige harde getal dat we voor de vierde eeuw en zelfs voor de gehele periode van de late oudheid en de vroege middeleeuwen hebben: in de civitas van de Aeduërs, het tegenwoordige Autun, zijn bij een volkstelling in de tijd van keizer Constantijn de Grote, begin vierde eeuw, 32.000 capita (= belastingplichtige burgers, vermoedelijk, aldus Jones, inclusief volwassen vrouwen) geteld. Inclusief een stelpost voor het aantal onvolwassen kinderen levert dat vol-

[p. 116]

gens Jones een inwonertal op van ca. 50.000. Het Romeinse theater aan de rand van de stad - het grootste van Gallië - had een toeschouwers-capaciteit van 33.000. Het totale grondgebied van de civitas van de Aeduërs is geschat op ongeveer twee procent van het totale grondgebied van de Gallische provincies. Een eenvoudige vermenigvuldigsom leert dan dat de totale Gallische bevolking in de orde van grootte van 2,5 miljoen lag. De totale volwassen bevolking, d.w.z. ouder dan 12 à 14 jaar, zou dan in de buurt van de 1,5 miljoen gelegen hebben. Dat komt neer op een gemiddeld inwonertal per civitas van ca. 13.000 inwoners, kleine kinderen niet meegeteld. Het grote vraagteken bij deze berekening betreft de definitie van het woord civitas. Wordt er de civitas als ‘stadsstaat’, als ‘département’, mee bedoeld, of is het de civitas als hoofdstad van het ‘département’? Het eerste lijkt het meest waarschijnlijk.

De lage schatting van Jones lijkt te worden bevestigd door Luce Piétri. Zij heeft in 1983 een dik boek gepubliceerd over de stad Tours van de vierde tot de zesde eeuw. Daardoor verkeren we in de gelukkige omstandigheid dat de stad van Sint Maarten en van Gregorius beter beschreven is dan de meeste andere steden in de Gallische provincies. Zoals Gregorius' geboorteplaats Clermont aan het begin van de Romeinse keizertijd de civitas van de Arverni werd, Parijs de civitas van de Parisii, en Autun van de Aeduërs, etc., zo werd Tours het bestuurlijke centrum van de Gallische stam van de Turoni: civitas Turonorum. In de Gallische stedenlij st van ca. 400 is het de hoofdstad van de provincie Lugdunensis Tertia. Een bescheiden stadje, dat pas sinds Martinus er bisschop was geworden meer bekendheid en na verloop van tijd door de herinnering aan Martinus zelfs grote faam zou verwerven.

Voor de vroege keizertijd (eerste en tweede eeuw) wordt het territorium van de stad zelf op basis van metingen door archeologen geschat op 60 à 80 ha, met een inwonertal van ca. 6000. Dit laatste getal is niet meer dan een gissing, harde gegevens ontbreken. In de derde eeuw is de stad, of althans de kern daarvan, om zich beter te kunnen verweren tegen ongewenste Germaanse vreemdelingen die zich vanuit het noorden met geweld toegang verschaften tot de grazige weiden van de Gallische provincies, voorzien van een ommuring die gezien haar lengte van ca. 1,5 km (Autun kreeg in ongeveer dezelfde periode een muur van ca. 6 km lang) een gebied van niet meer dan 9 ha kan hebben omsloten. Het inwonertal zou in die tijd gedaald zijn tot ca. 2000. Men mag aannemen dat er in de vierde eeuw weer een zeker herstel is opgetreden, maar het is stellig een klein stadje gebleven. De kerken van bisschoppen als Martinus en Gregorius waren geen romaanse kathedralen en de kudden hunner gelovigen waren niet echt massaal.

[p. 117]

De lage schattingen van Russell, Duby en Jones roepen echter wel een probleem op, en voor dat probleem bestaat er op dit moment nog geen bevredigende oplossing. Het betreft de verhouding tussen de hoeveelheid grond die in gebruik was voor landbouw en veeteelt en de hoeveelheid ‘wildernis’: bossen, moerassen, veengronden e.d. Om een idee te geven: stel dat Duby gelijk heeft met zijn schatting van 3,5 miljoen inwoners, hoeveel landbouwgrond is er dan nodig om dat aantal van brood te voorzien? Bij een geschatte gemiddelde behoefte van 250 kg graan per persoon per jaar en bij een produktie - in een tweeslagstelsel - van 3000 kg graan per hectare is er voor een bevolking van 3,5 miljoen mensen een hoeveelheid landbouwgrond nodig in de orde van grootte van 30.000 km². Dat is, op het totale grondgebied van de Gallische provincies (635.000 km²) nog geen vijf procent. Stellen we het aantal steden op 120 en het gemiddelde stedelijke areaal op 20 hectare, dan hebben die steden bij elkaar niet meer dan 24 km² in beslag genomen. Vergeleken bij die 30.000 km2 landbouwgrond een te verwaarlozen factor. Moeten we dan concluderen dat de Gallische provincies voor 95 procent ‘wildernis’ waren? Ja, zeggen sommige onderzoekers, en ze schilderen vervolgens in geuren en kleuren hoe bebost het land wel was, waarbij overigens wel bedacht moet worden dat die bossen althans voor een gedeelte toch wel uitgebaat werden: er werd intensief gejaagd, men hield er varkens, ze leverden de mensen aanvullend voedsel (bosvruchten, paddestoelen etc.), en natuurlijk vooral hout, hout voor de bouw van huizen en hutten, voor huisraad, voor verwarming etc. Dat neemt niet weg dat in het landschapsbeeld dat deze onderzoekers oproepen het hele gebied wordt vergeleken met een oceaan van ‘wildernis’ met zo hier en daar kleine eilandjes van menselijke bewoning.

Dit nu is naar het eenstemmig oordeel van de archeologen eenvoudig onzin. Alle goed ontwaterde hoge gronden in Noord-Frankrijk zijn al sinds de neolithische tijd in verstrekkende mate bosvrij en als weidegrond of akkerland beschikbaar. Het is zelfs heel vruchtbare grond: löss. Er was daar dus ruimte genoeg voor nederzettingen, ‘dorpen’. Die nederzettingen moet men zich echter ook weer niet al te grootschalig voorstellen. In een gebied als Drenthe, om een analoog geval dicht bij huis te noemen, zijn sporen van zo'n honderd nederzettingen aantoonbaar, elk van niet meer dan drie tot zes boerderijen, met een populatie in de orde van grootte van 25 mensen. In Noord-Frankrijk kan een soortgelijk patroon verwacht worden. Dat is in de jaren 1963-1970 fraai bevestigd door het luchtfotografisch onderzoek van Roger Agache, die op spectaculaire wijze heeft aangetoond dat hele streken in Noord-Frankrijk en België werkelijk heel dicht bezaaid zijn geweest met Galloromeinse villae, agrarische en tevens ambachtelijke produktiebedrij-

[p. 118]

ven gegroepeerd rond het ‘château’ van een plaatselijke landheer. Men heeft zelfs paalkuilen van prehistorische hutten met de camera vanuit de lucht kunnen traceren. Dat betekent dat er vanaf de prehistorie continu van bewoning sprake is geweest, want als het gebied in de tijd tussen prehistorie en Galloromeinse tijd opnieuw met bos overdekt zou zijn geraakt, zouden als gevolg van doorworteling bij die bosvorming deze tekenen van prehistorische bewoning spoorloos zijn verdwenen.

John Drinkwater ziet dan ook maar één manier om dit gegeven te verdisconteren: schattingen als die van Duby c.s. moeten volgens hem veel te laag zijn, en zo komt hij dan tot zijn getal van 12 miljoen inwoners. Maar ook bij dat getal blijft er altijd nog heel wat leegte over, want voor 12 miljoen mensen was een hoeveelheid landbouwgrond nodig van niet meer dan ca. 100.000 km², dus van niet meer dan ca. vijftien procent. Het blijft een lege wereld.