Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 2001 (nrs. 93-96)

[p. 69]

Dirk van Weelden
De levenslustige impasse

Toen Thomas Pynchon in het begin van de jaren zestig door een journalist in Mexico werd geïdentificeerd als de schrijver van de opmerkelijke debuutroman V., wilde hij wel praten, maar weigerde resoluut op de foto te gaan. Hij vond dat hij met zijn vooruitstekende tanden teveel op Bugs Bunny zou lijken om zijn boek recht te doen. Hij verdween per bus de bergen in, waar men later vernam dat er tijdenlang een schuwe, schichtige man had rondgehangen die een enorme snor over zijn mond had laten groeien. Sindsdien is Pynchon een onzichtbare grootheid in de Amerikaanse letteren.

Een paar jaar na V., in 1967, publiceerde Pynchon de korte roman The Crying of Lot 49. Ik beken het maar vooraf: het is het enige boek van Pynchon dat ik tot nu toe heb uitgelezen. In Gravity's Rainbow en Mason & Dixon ben ik nog bezig. Hoofdpersoon in Lot 49 is een vrouw van rond de veertig, ene Oedipa Maas, getrouwd met een man die depressief werd van tweedehands auto's verkopen en nu discjockey bij een regionale radiozender is. Ooit heeft ze een affaire gehad met Pierce Inverarity, een geheimzinnige vastgoedmagnaat, die ook belangen in de media, de voedsel-, ruimtevaart- en vliegtuigindustrie heeft en een maniakaal practical joker is. Na zijn plotselinge overlijden ontvangt Oedipa een brief waarin ze kan lezen dat ze is aangewezen als executeur testamentair van zijn nalatenschap. Met haar bezoek aan het stadje San Narciso (de woonplaats van Pierce en de plaats waar het hoofdkwartier van zijn bedrijf gevestigd is) begint een kolderieke speurtocht naar de geheimen en historische achtergronden van waste, een ondergronds communicatienetwerk van outsiders en een alternatief voor het postsysteem van de us Mail.

Vanaf haar aankomst in San Narciso wemelt iedere omgeving, ieder gesprek, hoe toevallig ook, van de sporen en verwijzingen. De mensen die ze ontmoet zijn stuk voor stuk cartoon-achtige personages, allemaal op bizarre manieren verbonden met het verhaal van de geheime rivaliteit tussen de agenten van het huis Thurn und Taxis, dat vanaf de 14e eeuw de post voor de Europese adel bezorgde, en de agenten van De Tristero, een in de 16e eeuw door successieconflicten ontstane schaduw-

[p. 70]

organisatie. De wedijver tussen de twee netwerken heeft niets met economische concurrentie te maken. Thurn und Taxis wordt geassocieerd met de reguliere postservice en dus met communicatie in de bekende alledaagse werkelijkheid. De Tristero is de schaduw daarvan, de geheime, maar ook duistere echo. Wat de Tristero voorstaat is onduidelijk, beter is te zeggen dat ze een netwerk van onduidelijkheid, non-communicatie en ruis is. Hun symbool is de aloude posthoorn, maar dan uitgebreid met een stop. Een ‘mute’ in het Engels. De Tristero verzwijgen in het geheim, saboteren door betekenisloze storingen te verspreiden en inhoudsloze boodschappen te laten circuleren. De letters in de afkorting waste (zelf het woord afval, overschot) betekenen: We await silent Tristero's empire.

Oedipa voelt zich gevangen, ofwel in een samenzwering of grap, dan wel in haar paranoïa. Uitsluitsel over die onzekerheden krijgt ze niet. Haar aandacht voor alles om zich heen wordt keer op keer in één alinea vergeleken met de ontvankelijkheid voor religieuze openbaring en met de informatieverwerking door een digitale computer. Je gaat al snel denken dat het boek met deze voorstelling van zaken zichzelf afbeeldt. Pierce (de schrijver Pynchon), sluit met behulp van een tekst (het testament) andermans aandacht op in een gesloten universum; hij houdt de nieuwsgierige, naar verbanden en diepere (Oedi-pus/pa) betekenis zoekende lezer als een laboratoriumrat voor de gek. De ontdekking die de lezer doet is niets anders dan een zinloos geheim, dat bestaat uit de herhaling van verbaal afval.

Is dit een flauw spelletje dat de literaire roman reduceert tot een vernuftige practical joke? Een raadsel dat uitkomt op nul? Nee, daarvoor is de context waarin Pynchon de hoofdpersoon met haar vragen en twijfels plaatst te rijk en te ernstig. De gevangenschap die Oedipa voelt, gaat vooraf aan het bezoek aan San Narciso en betreft veel meer dan de afhandeling van het testament. Het is de gevangenschap in het rijke, optimistische, wrijvingsloze, hedonistische Californië van de jaren zestig, dat magnaten als Pierce Inverarity hebben opgebouwd en nagelaten. Oftewel de stille paniek die hoort bij het besef dat het leven zoals het daar is net zo goed het product kan zijn van een samenzwering, die iedere vorm van betekenisvolle diversiteit wil uitbannen, tot er een perfect beheersbare en uitbaatbare maatschappij ontstaat.

Het is een type gevangenschap waartegen geen opstand mogelijk lijkt: de gevangenis is overal, wat er buiten de gevangenis is blijft iets dat niet kan worden afgebeeld. Wat rest is de zoektocht naar sporen en bewijzen van de mogelijkheid van vrijheid. Die levert de volgende conclusie op: ‘For there either was some Tristero beyond the appearance of the legacy America, or there was just America and if there was just

[p. 71]

America then it seemed the only way she could continue, and manage to be at all relevant to it, was an alien, unfurrowed, assumed full circle into some paranoia.’

Het probleem is dat er geen enkele betrouwbare methode is om uit te maken of de wereld gewoon is wat ze is en die gevangenschap en dus de notie van ontsnapping of vrijheid een product van verbeelding of waanzin is; of dat er werkelijk een dubbele bodem in de werkelijkheid zit en dan is de probleemloze willekeur van lege verlangens het product van een samenzwering; dan is er echt een schaduwnetwerk van onterfden, en dan moet de notie van ontsnapping of vrijheid ook ergens naar verwijzen.

Oedipa denkt bij de Tristero aan mensen die je de verworpenen der aarde kunt noemen. Het zijn de in zichzelf gekeerde zwervers langs de snelweg, de gezinnen met kinderen in de gekraakte treinwagons, achtergelaten op de eindeloze prairie, de daklozen in de nachten van de stad. Ze wachten lijdzaam op ‘the unnamable act, the recognition, The Word.’

Er zit ook een filosofische, of zo je wilt poëtische kant aan het verhaal van waste Oedipa's nieuwsgierigheid is vermengd met angst en verdriet, en uit haar waarneming spreekt de overtuiging dat ieder leven, maar ook Amerika, ja de aarde en heel het universum moeten buigen voor de onverbiddellijke natuurwet die zegt dat alle systemen, levend of niet, van een warme, beweeglijke, geordende toestand geleidelijk en onomkeerbaar zullen vervallen tot een toestand van stilstand, kou en chaos, dat wil zeggen zonder samenhangende vorm of orde.

In haar omzwervingen ontmoet Oedipa de zonderlinge vrijgezel Nefastis, die een uitvinding heeft gedaan. Het is een doos waaruit twee cylinders met krukas en al tevoorschijn steken. Ervoor ligt een foto (en profil) van de 19e eeuwse Schotse natuurkundige James Clerk Maxwell. Deze geleerde postuleerde een onzichtbaar, intelligent wezen, de Maxwell Demon, dat ervoor zorgde dat de luchtmoleculen die allemaal met verschillende snelheden bewogen gesorteerd werden. De snel bewegende, met meer energie behepte luchtmoleculen scheidde hij van de tragere, energie-armere. Deed je dat in een afgesloten doos, zo had Nefastis bedacht, en lukte het om van het warmteverschil gebruik te maken door een motor aan te drijven, dan beschikte je over een perpetuum mobile en was er eindelijk een manier gevonden om de wet op de entropie, de tweede wet van de thermodynamica, te ontduiken.

Maar vanzelf ging het niet, dat was al snel duidelijk. Nefastis' oplossing berust op het gebruik van het woord entropie als metafoor in de communicatie-theorie. Daar vergelijkt men de stroom van betekenisvolle boodschappen met die van energie in het fysische bereik. En zoals

[p. 72]

de energieverschillen in een fysisch systeem onherroepelijk kleiner en kleiner zullen worden tot alles stilstaat en even koud is, zo ontdekten de geleerden dat in een communicatiesysteem de ‘koude’ dat wil zeggen, de beschadigde, onbruikbare, betekenisloze boodschappen en ruis de neiging hebben geleidelijk de betekenisvolle boodschappen te overwoekeren, tot er een homogene circulatie van willekeurige tekens resteert. Dat verschijnsel noemden ze, met een overdrachtelijk gebruik van de natuurkundige term, entropie.

Entropie is dus de vijand van zowel samenhangende vormen, warmte, het leven, licht en beweging, maar ook van communicatie, die immers berust op geordende tekens. Nefastis beschouwt het verschil dat de Maxwell Demon tussen de snelle en de trage moleculen maakt als informatie, als een reeks tekens in een samenhangend geheel, een orde. Wanneer nu iemand gevoelig genoeg is om die informatie op te pikken uit de voor hem opgestelde doos, en zich door concentratie op een van de twee cylinders bekend maakt aan de Demon, zal die de uitgekozen cylinder kiezen voor de warmere deeltjes, zodat de lucht uitzet, de zuiger naar beneden gedrukt wordt, de krukas draait enz.

‘Communication is the key!’ schreeuwt Nefastis. Volgens hem geeft de Demon zijn gegevens door aan de gevoeligen en die moeten die datastroom beantwoorden. Oedipa probeert het, maar ze krijgt geen beweging in de cylinders. Ze behoort niet tot de gevoeligen. Wat haar wel duidelijk wordt, is dat Tristero staat voor het erkennen van de entropie, het oprukken van willekeur en redundantie, het verdwijnen van betekenisvolle verschillen, het wijken van het leven.

In een van de scènes aan het slot van het boek verschijnen de beelden van de Tristero als een schimmig netwerk van ellendigen, wachtend op verlossing en Oedipa vraagt zich af of het in het wilde weg uitdelen van de erfenis van Pierce Inverarity hetgene is waarop ze wachten. Ze beseft dat het weinig uit zal maken en valt terug in de impasse die kernachtig wordt samengevat met de slagzin ‘Another mode of meaning behind the obvious, or none.’ Een derde mogelijkheid is er niet en dat is eigenlijk het grote schandaal. De wereld heeft een onmenselijke, wrede zin of geen. Een remedie tegen dit onrecht is niet in zicht. Of alles wat ze heeft ontdekt een samenzwering, een practical joke of een product van paranoïa is, blijft hangende.

Onuitgewerkt in het boek blijft de gedachtensprong dat misschien in het fysische domein communicatie met datgene wat verschil maakt onmogelijk is, maar in het sociale domein niet. Oftewel dat er iets anti-entropisch, om niet te zeggen iets opstandigs, revolutionairs schuilt in het in tweespraak raken met de ellendigen. Hierop zou onmiddellijk de repliek kunnen volgen (die Pynchons boek lijkt te bevestigen) dat zoiets

[p. 73]

zin en betekenis aan een of meerdere individuele levens kan geven, maar weinig verandert aan de ontwikkelingen in de wereld op macroschaal. Dat is de arena waar de Grote Betekenisloosheid heerst ofwel de Oppermachtige Samenzwering. De menselijke geest is tegen beide niet opgewassen. Veel meer dan het koesteren van de fantasieën van communicatie, en het scheppen van betekenisvolle verschillen en vormen rest ons niet.

The Crying of lot 49 is ondanks zijn soms wat gedateerde lolligheid een klein wonder van frisheid. Zonder een spoor van agressie of wraakgevoelens eist het een nieuwe vorm en een nieuwe toon voor de literatuur op. Raar genoeg moest ik sterk denken aan het bizarre, plat/geleerde proza uit de 18e eeuw van Voltaire (Candide) of Diderot of Sterne. Bijzonder aan dit strak gecomponeerde boekje is de wonderlijke manier waarop de lezer (soms op heel cerebrale manieren, zoals ik aangaf) medeplichtig gemaakt wordt aan de symbolische handeling die het boek beschrijft. Als je het uitlegt klinkt het vreselijk, misschien, maar het werkt. Ik denk dat dat komt omdat het een levenslustig boek is, dat niettemin een impasse verbeeldt en een stel harde, scherpe vragen onbeantwoord tussen hemel en aarde bevriest. En dat doet het met een onvoorstelbaar nauwkeurig woordgebruik, dat niet alleen het boek oplaadt met een zwerm interne verwijzingen, echo's en spiegelingen, maar ook de lezer het plezier gunt van het lezen van een zelfbewust boek. Een boek dat laat zien dat het weet hoe het werkt. Zonder troost of een opening te bieden gaat dit hele boek over een verlangen naar ontsnapping, naar de mogelijkheid van vrijheid. En ook al is alles wat je leest een grappige en slimme frustratie van dat verlangen, toch raakt de positie van Oedipa Maas je, omdat het de jouwe is.