Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 2001 (nrs. 93-96)

[p. 14]

T. van Deel
Carboon en keien

Het zal in een schoolboek zijn geweest dat ik de zin voor het eerst heb gelezen. Het was er een, waar ik meteen opgetogen van raakte en nog steeds, als ik hem wel eens in mij op hoor komen, ben ik verrukt van deze zin. Hij luidt, in alle eenvoud, als volgt: ‘In Zuid-Limburg komt het Carboon aan de oppervlakte.’ Het Carboon is een van de geologische tijdperken, het op een na jongste van het hoofdtijdvak het Paleolithicum, maar toch nog tamelijk oud, zo om en nabij de driehonderd miljoen jaar. Ik kon mij voorstellen dat die tijd ergens heel diep en zwart in de aardbodem verborgen lag en ook kon ik mij nog wel voorstellen dat hij tevoorschijn kon worden geboord in de vorm van steenkool, daar lag ons kolenhok elke winter vol van, maar de gedachte dat ik maar naar Epen hoefde te reizen om daar, in het Geuldal, om zo te zeggen, het Carboon aan de oppervlakte te zien komen, die gedachte kwam mij ronduit sensationeel voor.

Vorig jaar heb ik de plek nog eens bezocht. Hij is vernoemd naar de man die hem ontdekt heeft, want enthousiast beschreven, zoals de grote natuurschrijvers begin vorige eeuw dat konden: Eli Heimans, de Jac. P. Thijsse van de Nederlandse amateurgeologie. De Heimansgroeve, zoals hij heet, is nu vanzelfsprekend een natuurmonument, de koeien die in het Geuldal grazen mogen de plek niet betreden, hooguit weten ze je de toegang te bemoeilijken door met z'n alle voor het hekje te gaan staan. Voor de meeste mensen zal gelden, dat er weinig bijzonders aan de plek valt te beleven, ze lezen het informatiebord en zien op een tekening in doorsnee de geologische situatie en zullen misschien toch ook wel even een lichte rilling voelen bij de mededeling dat er van het lang geleden in dit toenmalige moerasgebied gevormde veen nog sporen zijn terug te vinden in deze leisteengroeve ‘in de vorm van uiterst dunne steenkoolsnoertjes’. Dat is toch niet niks. In vroeger tijden moesten mensen met gevaar voor hun leven en gezondheid diep in de aarde afdalen om het zwarte goud naar boven te halen, opdat wij ons verwarmen konden. En hier, hier komt het zomaar, zij het niet te benutten, aan de oppervlakte.

Heimans heeft aan de groeve die nu zijn naam draagt het bewijs van leven ontfutseld. Zie hem, nog volkomen onwetend van het feit dat

[p. 15]

deze plek zijn naam zal dragen, er met zijn geologenhamer bezig stukjes kolenlei weg te tikken, op zoek naar het gidsfossiel, het voor deze lagen kenmerkende fossiel, de Neptunus-mossel. Hij heeft er al vele malen naar gezocht, maar tot nu toe vergeefs. ‘Ook nu scheen het op niets uit te lopen;’ zo schrijft hij in september 1912 in het tijdschrift De Levende Natuur; ‘net toen het mij begon te vervelen en ik er de brui aan wou geven, viel mij een brok naar mijn oren, dat nogal dik was, iets bobbelde en in mijn verbeelding wel iets beloofde. Even doortikken! Ja, hoor, ik zag vaag iets als streepjes afsteken. Voorzichtig verder tikkend, haalde ik er de drie stukken uit, die ge hier zo nauwkeurig mogelijk getekend ziet. Tot mijn verrassing waren het niet de concentrische lijntjes van de verwachte Posidonia-schelp, maar regelmatig uit een punt wegstralende groefjes; dus een heel andere soort; waarschijnlijk niet eens een mossel. Ge begrijpt, dat ik met die tere, nauw zichtbare afdrukken in de broze lei, uiterst voorzichtig te werk moest gaan, om er iets heels van thuis te brengen. Ik heb ze dan ook met open handen naar Epen gedragen, en ze daar zorgvuldig in watten gepakt. Daarna ben ik dadelijk weer terug gegaan om verder te zoeken, uren lang, maar... niets meer gevonden.’

Zo rond mijn vijftiende wees alles er op dat ik een vooraanstaand geoloog zou worden. Dagen bracht ik door in afgravingen en grindgroeves; ik liep over hei en stuifvlakte met het hoofd bij de grond en alles wat steen was inspecteerde ik nauwgezet, ik beklopte grote keien met een hamer en had altijd mijn loep bij de hand. De stenen die ik, zorgvuldig in krantenpapier gepakt, in een tas mee naar huis nam, probeerde ik namen te geven met behulp van Het Keienboek van P. van der Lijn, vierde druk, 1958.

Overal waar de grond blootlag kon je zwerfstenen vinden. Ze waren er op twee manieren in terechtgekomen: door rivieren meegenomen van elders of door de reusachtige gletschers uit de ijstijden meegevoerd uit het noorden en, toen het ijs zich terugtrok, hier achtergelaten als eindmorene. Vooral die Scandinavische zwerfstenen spraken tot mijn verbeelding, ze hadden bovendien schitterende namen, zoals Aland rapakivigraniet, Gabbro, Rhombenporfier, Ogengneis of Schriftgraniet, ook mooie druk samengestelde namen zoals Biotiethoornblendekwartsdioriet. Zelfs het grind in ons achtertuintje moest goed geïnspecteerd.

Omdat de determinatie bepaald geen eenvoudige zaak bleek en ik mijn kennis wat wilde vergroten, ben ik een tijdje lid geweest van de Nederlandsche Geologische Vereniging. Die bezat een zogenaamde keienkist, een natuurlijk loodzware ladekist onderverdeeld in vakjes waarin monsters lagen van verschillende steensoorten. De kist was educatief, de bedoeling ervan was de gesteentes te leren kennen niet met

[p. 16]

behulp van beschrijvingen en foto's, maar uit eigen aanschouwing.

Toen ik hem eindelijk in huis kreeg, viel mij wel op dat er erg kleine steentjes bij zaten. Vermoedelijk werd de kist bij elke uitlening door begerige stenenliefhebbers iets lichter gemaakt. Hij zal nu wel geheel verdwenen zijn.

Van der Lijn, destijds ere-voorzitter van de vereniging, was in het begin van de eeuw op het spoor van deze belangstelling gezet door niemand minder dan Eli Heimans. Toen hij hem, in de pauze van een lezing over bloemen en vogels, een fossiel koraal liet zien met een holte vol kwartskristallen, zei Heimans tegen hem: ‘Och, bloemetjes en vogels zijn wel mooi, maar stenen is je ware.’ Van der Lijn laat er in het voorwoord van zijn Keienboek geen twijfel over bestaan dat de stenenzoekerij iets betekent. Hij schrijft: ‘Hoevelen vonden hun vreugde, hun uitspanning, hun geluk in de omgang met de z.g. dode stenen, die hun vaak meer boden dan de levende dingen, omdat zij ons altijd weer voor problemen plaatsen en het oplossen daarvan geestelijke bezigheid en voldoening schenkt.’ En hij rondt af met de woorden: ‘De magische aantrekkingskracht der stenen houdt de denkende en gevoelige mens eeuwig in de ban. Intuïtief voelt hij verborgenheden, die hij tracht te ontsluieren, levendig ondergaat hij de geestelijke satisfactie der onthulling; dringt hem de inspiratie tot vastklemming aan deze raadselen der natuur, die een vreugde en troost brengen tot in hoge ouderdom; ook daarom, dat zij het geheimschrift blijven van een hogere werkelijkheid naar de ideeën van God.’

Ik weet niet helemaal zeker of ik die laatste formulering wel begrijp, maar dat stenen, meer nog dan de levende natuur, een goede betrekking onderhouden met de eeuwigheid, het eeuwige of de Eeuwige lijkt mij voor de hand te liggen.

De Franse schrijver Roger Caillois heeft daar een schitterend boek over geschreven, het heet gewoon Stenen. Een paar fragmenten: ‘Ik spreek van stenen ouder dan het leven, stenen die, zo er al leven mocht ontluiken, erna op de bekoelde planeten zullen achterblijven. Ik spreek van stenen die zelfs niet op de dood hoeven te wachten en die niets anders te doen hebben dan zand, regen of branding, storm en tijd langs zich heen te laten glijden.

De mens is jaloers op hun duur, hun hardheid, hun onverzettelijkheid en hun glans, omdat ze glad en ondoordringbaar en zelfs aan stukken nog heel zijn. Ze zijn vuur en water in dezelfde onsterfelijke transparantie, soms bezocht door regenboogkleuren en soms door een waas. Wie ze in zijn hand houdt, brengen zij de zuiverheid, kou en distantie van de sterren, verscheidene vormen van sereniteit.’

En: ‘De mens die naar een steen kijkt, voelt zich in zekere zin oog in

[p. 17]

oog staan met het tijdeloze, met datgene wat van alle tijden is, niet leeft, niet doodgaat.’

Dat is de ene kant van de omgang met stenen; de andere kant is een meer vervoerende, waarin de steen wordt gezien als een wereld in het klein. Wie erin doordringt, in die wereld, kan, aldus Caillois, ‘een opwindende vreugde’ beleven en de ervaring hebben ‘de wereld van de ijdele en vergankelijke veranderingen verlaten (te hebben) om de universele bron te bereiken, om deelgenoot te worden van de onaantastbare duur.’ De steen, dus, als voorwerp van mystieke beschouwing.

Voorin mijn Keienboek staat een foto van Van der Lijn, keurig in het pak, pochet, das, wit overhemd, echte manchetknopen en een koninklijke onderscheiding. Met zijn beide handen houdt hij een flinke zwerfkei vast, je kunt zien dat hij hem met de grootst mogelijke aandacht van alle kanten aan het beschouwen is. Deze foto is voor mij de icoon van de stenenliefde.

Behalve de Heimansgroeve is er nog een andere geologische plek, die mij al sinds mijn jongensjaren intrigeert: het geologisch reservaat P. van der Lijn bij Schokland. Het is een terrein dat ik kende van foto's, van vlak na de drooglegging van de Noordoostpolder in 1942. Daarop zie je een barre vlakte vol met keien, de morene van de derde of voorlaatste ijstijd. Van der Lijn heeft ervoor gepleit dit drooggevallen keienveld te behouden en dat is ook gebeurd.

In 1986 heb ik het mogen bezoeken; het was toen al niet meer opengesteld voor het publiek en uitsluitend toegankelijk voor wetenschappelijk onderzoek. Een nieuwe ‘Gesteentetuin’ is een eindje verderop aangelegd en die kan wel door iedereen bezocht worden. Mij vergezelden de geologisch conservator van het Museum Schokland, de heer Hellinga, auteur van onder meer Elseviers Zwerfstenengids, en de boswachter van Staatsbosbeheer, onder wiens verantwoordelijkheid het gebied valt.

Het ligt er nog net zo bij als toen het werd drooggelegd. Een vloer van stenen in alle maten en soorten, gelegen in een rode keileemschol. Het is zomer en het is heet. Vooral hier, waar er alles aan gedaan wordt om de groei van gewas tegen te gaan, want het moet zo blijven als honderdduizend jaar geleden, vooral hier ketst de hitte je vanaf de grond in het gezicht. We buigen ons over stenen en ik hoor de namen die mij zo vertrouwd in de oren klinken als alles wat echt vroeger is. Soms, als de steen half in de aarde verzonken ligt, schoppen we hem met de schoen eruit en nemen hem in onze hand. En, merkwaardig, altijd weer leggen we hem terug op de plaats waar hij vandaan komt. Hier mag niet zozeer iets niet veranderen, hier komt het niet in je op om aan verandering te denken.

Wat is het dat mij zo in dit landschap ontroert? Deze vreemde encla-

[p. 18]

[p. 19]

[p. 20]

ve, dit gat in de tijd. Het is alsof ik er helemaal niet meer toe doe, ten overstaan van deze met wat korstmos begroeide vloer waar het ijs zich zojuist van heeft teruggetrokken. Het is alsof ik zelf onmogelijk kan voorkomen in dit landschap.

Vogels vliegen. Eerder dan met de stenen had ik me met vogels beziggehouden. Het trof me dat het bij vogelwaarnemingen altijd van groot belang werd geacht nauwkeurig tijd en plaats te vermelden. Bij een steen hoefde je alleen te noteren waar je hem gevonden had, niet op welk uur, op welke dag, in welk jaar. Een steen staat buiten de tijd, al nemen wij hem wel degelijk in de tijd waar. De stenen in het reservaat hebben een dubbeleffect: er is de verwijzende kracht naar het buiten- of boventijdelijke en tegelijk moeten ze een wereld van honderdduizend jaar geleden exposeren, het museum van de ijstijd zijn. Ik voelde mij daar, in die blakende woestenij, opgenomen in iets veel groters, waar dit reservaat een goed beeld voor was, en verlost van ook maar enige gedachte aan zoiets als vergankelijkheid.

Geologisch reservaat P. van der Lijn

In deze ruimte van het landschap
is de tijd tentoongesteld: aarde
vol keien die het ijs bezwaarden.
Hun namen een lied dat opklinkt
uit de drooggemalen zee: graniet,
gneis, porfier en dioriet. Stenen
sirenen van een leven zonder duur.
Hoogzomer nu, de kale vlakte
blakert als in den beginne toen er
een eeuwigheid nog niemand was
die zich bevrijden wou van tijd.
Ik voel mij opgeheven in de leegte
van dit eindeloze heden, - geen
oog ziet nog dat het vergaat.

[p. 21]