Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 2001 (nrs. 93-96)

[p. 82]

Willem van Toorn
Een innerlijke metamorfose

Toen ik een paar jaar na verschijning J.H. van den Bergs Metabletica (1956) voor het eerst las, leek dat boek mij antwoorden te geven op een aantal belangrijke kwesties die te maken hadden met de omgang met kinderen, en die ik zelf eerder vaag had ervaren dan helder geformuleerd. Ik was in die donkere dagen tamelijk slecht voorbereid in het onderwijs beland, minder gedreven door liefde voor het kind (dat zou ook slecht gekund hebben: ik was zelf nog geen twintig jaar) dan door de wens de militaire dienst te ontlopen. Maar omdat ik nu eenmaal elke dag geconfronteerd werd met een klasje kinderen, kon ik er natuurlijk niet aan ontkomen na te denken over hetgeen zij van mij mochten verwachten, behalve de christelijke en maatschappelijke deugden die ik ze volgens de wet hoorde bij te brengen. Van wat ik (afgezien van dodelijke saaie pedagogiek- en psychologieboeken) over kinderen en het onderwijs had gelezen, was ik het meest getroffen geweest door boeken als Kees de jongen, De gelukkige klas en Het grijze kind van Theo Thijssen, door The Catcher in the Rye en Teddy van J.D. Salinger en door de berichtgeving over het Zwitserse Pestalozzidorp, waar ze op initiatief van de journalist Walter Robert Corti oorlogswezen uit een groot aantal landen hadden samengebracht en een eigen onderwijssysteem hadden ontwikkeld voor kinderen aan wie de oude idealen moeilijk te verkopen waren. (Nu ik dit opschrijf, realiseer ik me dat ik voor het eerst iets over het Pestalozzidorp aan de weet kwam, toen ik een klas Lawines razen van An Rutgers Van der Loef voorlas; dat was een jeugdboek waarin kinderen niet als zwakbegaafden werden toegesproken, maar als serieus te nemen toekomstige volwassenen. Toen ik later het Pestalozzidorp bezocht, bleek dat ook daar de omgangstoon.)

Ik dacht dat er een andere omgang met kinderen mogelijk moest zijn dan de neerbuigende, de simpelste dingen met een enorme omhaal van woorden uitleggende, die ik in het onderwijs tegenkwam. En door Metabletica werd ik in die overtuiging gesterkt. De grondstelling van Van den Berg in dat verrassende, soms onevenwichtige maar nog steeds meeslepende boek is, als het gaat om de omgang van volwassenen met

[p. 83]

kinderen, eenvoudig en helder: de voorstelling van het kind als een fundamenteel ander wezen dan de volwassenen is een ‘modern’ verschijnsel. ‘Het kind is kind geworden,’ schrijft Van den Berg. ‘Het kind is kwetsbaar geworden voor alles, wat behoort tot het leven der volwassenen.’ En hij licht die stelling toe met een enorme rijkdom aan voorbeelden van de houding tegenover kinderen in vroeger eeuwen. Vóór Rousseau, zegt Van den Berg, heeft niemand over volwassenwording geschreven. Het kind was een klein model volwassene, het moest nog de nodige kennis en ervaring verwerven om zelfstandig door het leven te kunnen, maar het verschilde niet wezenlijk van de volwassenen. Montaigne kan dan ook aan de zwangere Diane de Foix schrijven dat ze haar op komst zijnde kind het best voor het leven kan trainen door het tijdig (‘vanaf het ogenblik dat het zich enigermate kan redden’) wijsgerige dialogen voor te leggen - eenvoudige weliswaar, maar ‘niettemin zulke die een nadere uitleg waard zijn’. Montaigne schrijft ook nog dat het kind haast heeft: het heeft maar een jaar of vijftien om de nodige kennis en wijsheid te verwerven, dan moet het toch wel kind-af zijn. Van de zaken die het kind dient te weten, noemt Montaigne onder andere: ‘... wat weten is en niet weten, wat het doel van de studie is, wat het verschil is tussen de zucht naar eer en die naar rijkdom, het verschil tussen dienstbaarheid en onderworpenheid en tussen losbandigheid en vrijheid.’ En dan ook nog: ‘Hoe men goed leeft en op de juiste wijze sterft.’

Het ritselt in de literatuur van voor ons onvoorstelbaar ‘vroegrijpe’ kinderen. Zo wordt van Théodore Agrippa d'Aubigné, geboren in 1550, vermeld dat het jongetje op zesjarige leeftijd Grieks, Latijn en Hebreeuws las, en nog geen acht was toen hij Plato in het Frans vertaalde. En, voorbeeld uit een geheel andere cultuurperiode: Justus van Effen was op zijn vijftiende al gouverneur bij aan aantal jonge kinderen, en Menno van Coehoorn werd op zijn zestiende als kapitein van een compagnie infanterie naar Maastricht gestuurd. Wie deze (en vele andere) voorbeelden die Van der Berg geeft afzet tegen de eisen aan zeventien- en achttienjarigen die wij nu al behoorlijk zwaar vinden (‘Het is toch leuk als een leerling in het studiehuis zelf op het Internet alle titels van een schrijver kan vinden?’ hoorde ik een paar jaar geleden uit de mond van een Staatssecretaris van Onderwijs), moet wel tot de conclusie komen dat het kind in de laatste anderhalve eeuw een verbazingwekkende innerlijke gedaanteverandereing heeft doorgemaakt. Innerlijk, want als je een jongetje en een meisje van nu de volwassen kleren zou aantrekken die kinderen dragen op de prent De kinderen van de dominee, uit 1800, die Van der Berg in zijn boek heeft laten afdrukken, zou je misschien niet veel verschil zien. Hoewel - veel ouders van nu zouden zich

[p. 84]

waarschijnlijk ernstige zorgen maken over kinderen met zulke oude gezichtjes.

Het is de laatste jaren mode geworden wat lacherig te doen over Van den Berg en zijn metabletische geschriften (waartoe bijv. ook het in twee delen verschenen Het menselijk lichaam behoort); ik las onlangs dat ook Harry Mulisch, van wie ik mij bewonderende uitspraken over Metabletica herinner, zich neerbuigend uitliet over de voormalige Leidse hooggeleerde. Toch zou men zich naar mijn mening meer moeten realiseren dat Van den Berg zijn in veel opzichten springerige (zelf zegt hij ‘niet evenwichtige’) boek schreef in de jaren vijftig, minstens twee decennia voordat we definitief op onze hurken gingen zitten voor onze kinderen - een heel onderwijssysteem voor ze aanpasten, ze het grootste deel van de televisiezendtijd afstonden, zo nederig bogen voor hun modebeeld dat we zelf kinderkleren gingen dragen en hele stadscentra uitleverden aan hun grenzeloze amusementsbehoefte. Wat Van den Berg in de jaren vijftig deed, was aan de hand van voortekenen en van historisch onderzoek een veranderend wereldbeeld aankondigen dat zelfs nu, vijftig jaar later, nog niet eens in alle opzichten voltooid is. In Van den Bergs studie is het kind nog geïsoleerd van de volwassen samenleving en dient de wereld met eindeloos geduld te worden uitgelegd. Nu krijg je vaak de indruk dat volwassenen nog maar aarzelend hun mond durven open te doen in een wereld die wordt beheerst door het gekakel van kinderen. Een andere Staatssecretaris, die van Cultuur, een man van middelbare leeftijd die er alles aan doet om op een jongetje te lijken, probeert er ons regelmatig van te doordringen dat in ons cultuur-aanbod het gehalte aan kinderlijkheid sterk verhoogd moet worden.

Voor zover ik weet ontbreekt de lacherigheid die sommigen aan de dag leggen als het om Van den Berg gaat, volkomen tegenover de Franse historicus Ph. Ariès, die in zijn beroemde studie l'Enfant sous l'Ancien Régime toch tot dezelfde conclusies komt. Het tweede hoofdstuk van Ariès' boek heet ‘De ontdekking van het kind’, en in de eerste zin van dat hoofdstuk zegt hij dat de middeleeuwse kunst tot de twaalfde eeuw het kind niet als aparte categorie kende of trachtte af te beelden. Net als Van den Berg gebruikt Ariès behalve geschreven bronnen beeldmateriaal als onderzoeksobject, en probeert hij daarin, zoals hij het zelf formuleert, ‘de harteklop van het leven te ontdekken zoals hij die voelt in zijn eigen bestaan’. Het centrum van Ariès' aandacht is het gezin, van het middeleeuwse gezin tot het moderne, en vervolgens de positie van het kind daarin, terwijl het Van den Berg, op een veel essayistischer manier dan die van de beroepshistoricus Ariès, gaat om het teloorgaan van zekerheden in de wereld van de volwassenen, en de uitwerking

[p. 85]

daarvan, in de vorm van een steeds verder gaande verkinderlijking, op kinderen. Een even simpel als welsprekend voorbeeld daarvan geeft Van den Berg als hij laat zien hoe verschillend twee Duitse grammatica's voor de middelbare school, één uit 1905 en één uit 1953, de trappen van vergelijking behandelen. De eerste vertelt op geheel volwassen toon dat de Komparativ en de Superlativ net als in het Nederlands worden gevormd door de achtervoegsels er en st. Het geheel wordt op één bladzijde gepresenteerd, met uitzonderingen en met de voorbeelden nog in de fractuur ook; het boek spreekt de leerling toe in zinnen als deze: ‘Folgende Adjektive nehmen im Komparativ den Umlaut an.’ De tweede (die wij nu ook alweer veel te moeilijk zouden vinden) legt hetzelfde uit aan de hand van plaatjes en verhaaltjes: ‘Der Fleischer, Herr Speck, hat drei Hunde. Der erste Hund ist so grosz wie der zweite.’ Het plaatje laat dan ook een hond zien, met het onderschrift ‘der Hund’. Het is in de ogen van Van den Berg exemplarisch voor het verlorengaan van de vanzelfsprekende zekerheid waarmee de volwassene ooit het kind toesprak. Met verbijstering herinnert Van den Berg zich hoe zijn generatie op de middelbare school Goethe, Shakespeare, Corneille en Shaw las, en spreekt hij (in 1956) de verwachting uit dat binnenkort een vermetele hbs'er Ik ben lekker stout van Annie M.G. Schmidt op zijn examenlijst zal zetten. ‘Uit psychologisch oogpunt heeft hij dan een belangrijke daad verricht. Hij heeft de apartheid van een wereld waarin ook het stout-zijn - het tegen-de-volwassenen-zijn - een onaantastbaar privilege is geworden, tot in dat examen laten doordringen, dat de bedoeling had de laatste hindernis te zijn voor het bereiken van een algehele, door niets verzwakte, door geen voorwaarde verkleinde volwassenheid.’

Toen ik Ariès studie over het kind in vroeger eeuwen las, was mijn eerste gedachte dat Van den Berg het van hem moest hebben, zo groot was de verwantschap. Maar Van den Berg komt wel degelijk de eer toe van de originaliteit; hij citeert in Metabletica wel andere geschriften van Ariès, maar diens l'Enfant sous l'Ancien Régime verscheen pas vier jaar na Metabletica. Een wezenlijk verschil met de Franse historicus is, dat Van den Berg een onbeschaamde moralist is, en dat zou wel eens de oorzaak kunnen zijn van de irritatie die hij bij sommigen oproept. Hij vindt dat de verkinderlijking van de samenleving niet deugt, hij ziet een toekomst waarin bange volwassenen, die zich schamen voor hun volwassenheid, het kinderen voortdurend naar de zin trachten te maken en daarmee de wereld op onvoorstelbare wijze banaliseren. Over de vraag of dat erg is, kan men van mening verschillen. Er bestaan kennelijk mensen die de verpretparking van hele steden en landschappen niet ir-

[p. 86]

riteert, die het consumptiegeschreeuw van de 24-uurs-economie een teken van culturele wasdom vinden en die elke argumentatie platslaan met de stelling dat er in alle tijden sombere geluiden te horen zijn geweest over de teloorgang van de beschaving. En Van den Bergs betoog is natuurlijk juist, dat die tijden niet allemaal ‘eigenlijk’ hetzelfde waren, en dat volwassenen en kinderen wezenlijk anders zijn geworden. Wie hem niet gelooft, zou nog eens goed moeten kijken naar de foto's die Ed van der Elsken in de tijd van het verschijnen van Metabletica maakte van de opstandige ‘nozems’ die de burgerij zo aan het schrikken maakten; tot in hun stropdasjes maken ze nog deel uit van diezelfde burgerij die ze op de foto's uitdagen. Wie die beelden vergelijkt met de tv-beelden van de legers ‘jongeren’ die nu de Zuideuropese stranden en de zomerse stadscentra in bezit nemen, realiseert zich dat er helemaal geen volwassen wereld meer bestaat waartegen zij zich zouden moeten afzetten. De burgerij heeft allang plaats gemaakt voor deze nieuwe mens, en als iemand nog eens een protest probeert te mompelen, ‘moet hij maar niet in de stad gaan wonen’, of hij is een wonderlijke waarzegger die spoken ziet, zoals J.H. van den Berg.

Een paar dagen geleden zag - of liever gezegd hoorde ik, want dat kwam eerst - op een zomerse avond een auto die met het dak en alle portieren open op een pleintje in een woonwijk stond, en waar een onvoorstelbare hoeveelheid herrie van de debielste soort uit kwam. Twee langslopende agenten deden net of ze gek waren, en de andere voorbijgangers staakten hun gesprek tot ze ver genoeg van de geluidsbron af waren. Niemand waagde het te protesteren. Op de achterruit van het stampende vehikel was dan ook een papier geplakt met de tekst Wie dit te hard vindt is te oud. Leuk. Goede illustratie voor een geactualiseerde uitgave van Metabletica.