Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 2001 (nrs. 93-96)

[p. 137]

Margriet de Moor
Lied, het Amsterdamse

Het mag waar zijn dat in het lied de twee grote systemen van de literatuur en de muziek zich met elkaar verenigen, het is de muziek die domineert. De noten nemen de woorden over, omzeilen het verstand en geven ze het karakter van een diepgevoelde persoonlijke belevenis. Dat de muziek als metafoor voor de taal kan werken, geeft ongetwijfeld aan dat noten een stuk ouder en wijzer zijn dan woorden. Want metaforen behoren tot de tijdloze parate dingen die ons in het evolutieproces zijn ingeprent. Dat zij uitsluitend uit beelden zouden bestaan, dat het uitsluitend dankzij ons innerlijk oog zou zijn dat het oeroude zich zo bliksemsnel als tolk voor het nieuwe weet op te werpen, doet de betoverende werkelijkheid tekort. Titus van Alexandrië stelde het zingen al gelijk met het zich herinneren en in de negentiende eeuw was het Oscar Wilde die ons de fraaie suggestie deed dat zich via de muziek iets van ons onbekende en ware verleden aan ons opdringt.

Het lied onthoudt. Het is een van de grote toevoerlijnen van het geheugen. Het lied bedient zich weliswaar van woorden die naar de hulpeloze aard van de woorden al vrij gauw stilvallen omdat ze niet verder kunnen, maar stuurt ze door, als hermelijnen op de vlucht, naar ruimere gebieden. Zodat ook waarover wij moeten zwijgen maar dat stellig bestaat, zich in ons geheugen kan ingraven, onze gangen besturen en die ondergronds laten vertakken.

De superioriteit van het gezongen woord aan het gesprokene is zeer groot. Toch is de familieband tussen de twee aantoonbaar aanwezig vanwege de vorming van het geheugen door middel van het oor. Veel armer en zonder meer gevaarlijk is daarentegen het geschreven woord, dat ons geheugen reduceert tot papier, dat het meest brandbare materiaal ter wereld is.

Muziek is een fysieke zaak, is een zaak van de handen en van de adem. Alle muziekinstrumenten zijn voorwerpen, van viool tot pauk zijn het materiële gereedschappen en dat geldt ook voor het menselijk karkas, niemand zal dat betwisten: de ribbenkorf van de borst, het tere kraakbeenstuk van de keel waarin de stembanden zich verschuilen, de koepel van het verhemelte en de klankholten van kaken en hoofd. Maar

[p. 138]

in dat hoofd bevinden zich ook onze hersenen met hun dwarse en heerszuchtige denkbeelden en spreken een danig woordje mee. De techniek van het zingen en de voorliefde voor deze of gene muzikale vorm zijn resultaten van een verschijnsel dat ons, malgré nous, manipuleert: beschaving. Zo kon het gebeuren dat in het achttiende-eeuwse Napels het menselijk zanginstrument aan de schitterende waanzin van de opera-aria werd aangepast - negenjarige zangertjes ondergingen een kleine medische ingreep. En zo kon het gebeuren dat de Fransen met hun gezonde verstand die opera-aria's weer hebben geknipt en geschoren, en dat Parijs de zanger, de primo uomo onder het weergeven van de trillende pracht die de mens mogelijk is, gewoon heeft zitten uitlachen.

Waarom is in de Nederlanden sinds hun Gouden Eeuw - halverwege de vijftiende en de zestiende, we spreken over muziek - het lied zo immens populair gebleven? En hoe zou het komen dat dit lied zo vaak van een ontstellende weemoed is, de pragmatische aard van dit volk in aanmerking genomen? Het droevige lied dat nu wel ‘smartlap’ wordt genoemd, heette destijds ‘regretz-chanson’. De popster van toen: ‘maître’. Josquin van der Weydens Plein de deuil et de melancholie was verhoudingsgewijs net zo geliefd en bekend als tegenwoordig een hit als Only the lonely. En de tranen die men bij het renaissancewijsje vergoot, zijn volstrekt identiek aan die uit het tijdsgewricht van de overconsumptie. De eeuwige terugkeer der dingen: hoe kan wie oren heeft om te horen er aan twijfelen?

Het gemak en de aard van het zingen is fysiek bepaald, we weten het. Nederlanders, hoekig en recht als de bollenvelden die hun steden omringen, hebben een voorkeur voor een overzichtelijk lied met couplet en refrein. Ze voelen zich eveneens prettig bij trage gezangen waaraan geen eind lijkt te komen. Zo telt het volkslied van deze mensen, Wilhelmus van Nassouwe ben ick van Duytschen bloet, vijftien strophen die iedereen in dat land woord voor woord krachtig en uit het hoofd weet voor te zingen. Het feit dat Nederlanders geen cerebrale mensen zijn, geen kampioenen van het denkwerk als de Duitsers en de Fransen, maar materialisten die instinctief de voorkeur geven aan doen - handel, scheepvaart - vindt men terug in de onderwerpen van hun liederen en in de koren van hun opera's.

In een opera van Andriessen bijvoorbeeld, een werk dat in 1988 in première ging onder de veelbetekenende titel De Materie, zingt het koor in het eerste deel een tekst van Nicolaas Witsen, scheepsbouwkundige in het zeventiende-eeuwse Amsterdam. Het lied bevestigt wat het publiek al tijdens de hamerende orkestinleiding had gehoord en gehoopt: hier wordt een schip gebouwd! Ten eersten maakt men de Kiel.

[p. 139]

Daarna de Voor-steven. De Achter-steven. De Hek-balk. De Rantzoenhouten. De Klos. Het Broek-stuk. De Worpen... Tenslotte is de lange en accurate lijst van prefab onderdelen afgewerkt en gaat het vaartuig, een ranke Fluyt, als een volmaakt geheel te water.

Laat het Schip op zyde vallen. Zet het recht.

Men zegt wel dat er bij de mens een onmiddellijk verband bestaat tussen hoofd en handen. Dit moet niet, naïevelijk, zo worden begrepen dat het hoofd uitdenkt wat de handen vervolgens gaan doen, het is andersom. Het zijn de geoefende handen die met een hoop geduld de trage amorfe hersenmassa net zo lang kneden en bewerken tot er uit een klein hoekje een helder, welgeformuleerd denkbeeld tevoorschijn komt. In De Materie wordt het gezang over het in elkaar zetten van het schip op een bepaald moment onderbroken door de opkomst van een jonge vent, een genie. David van Goorle uit het Leiden van omstreeks 1600 begint over de kleinste deeltjes van de materie dewelke niet meer gedeeld en kunnen worden.

Dit roept een beleefde belangstelling op, vanzelfsprekend. Zowel bij het koor als in de zaal. Hier is een op twintigjarige leeftijd gestorven voorloper aan het woord, een Nederlandse eigenwijs die meent dat de stof uit atomen bestaat en die het waagt om Aristoteles op het punt van de stof en de vorm te weerspreken.

Want waarin iets gedeeld kan worden, daaruit wordt hetzelve samengesteld...

Vooruit ja, logisch, en als de bliksem terug naar het schip. ‘Zaagh!’ smijt het koor eruit. ‘Domme-kraght! Mokers! Yzere Wiggen! Tange! Bytels! Een mal!’

De liederen in de Nederlanden zijn van oudsher veelal liederen van de handen. Weversliederen, turfstekersliederen, liederen van de kooplui die met een ketsende handslag een transactie beklinken waarop beide zakenpartners volledig zullen kunnen vertrouwen. Du plaisir physiologique à l'intérêt esthétique, heet een opstel van Jean Jacques Rousseau uit 1754. De fijne woorden van de fransoos gaan aan de liederen uit het bonkige noorden voorbij, natuurlijk, en karakteriseren ze intussen precies.

Misschien is het goed ons oor nu naar de woonhuizen te wenden, hoog, smal, aan de Amsterdamse gracht, waarvan de ramen niet worden afgedekt en de deuren zo tegen elkaar open staan dat je van het voorhuis tot diep in het achterhuis kunt kijken.

Het inwendige van de stad. Het vrouwelijke Amsterdam, want het zijn de vrouwen die hier het beeld van de werkelijkheid onderhouden. Dat deden ze in de zeventiende eeuw - aan een tafel met het gezicht naar

[p. 140]

een raam, op de rand van het bed in de weer met een rode kous, in een met nerts afgezet geel jakje een parelsnoer naar het licht brengend - en dat doen ze vandaag de dag nog, omdat de schilderkunst de stad al eeuwen een spiegel voorhoudt. De vrouwen van Nederland en vooral die van Amsterdam, vrijgevochten, uitstekend opgeleid, zijn maar heel moeilijk voor een volledige baan te porren, hun huizen lokken. Dwars tegen de emancipatietheorieën in waar ze zelf voor honderd procent achter staan, voelen ze het esthetische karakter van de stad en de behoefte zich daarnaar te schikken.

En dat karakter bestaat niet alleen uit beelden. Het zijn uitgerekend de beelden die ons daar op wijzen. Jonge vrouw aan het virginaal. Jonge vrouw met luit. De Amsterdamse vrouw heeft altijd gemusiceerd en gezongen. Meisje aan het clavichord. Jonge vrouw met luit krijgt een liefdesbrief overhandigd, achter haar aan de muur hangt een zeegezicht met een schip in nood. Waarom, rijst opnieuw de vraag, is het persoonlijke lied in deze stad zo vaak van een ontstellende weemoed?

Eigenlijk is dat niet iets dat men zou moeten willen verklaren. Meer dan enige andere kunst is het lied een kunst die het ene hart direct met het andere verbindt. Ook de emoties van het hart dat al lang niet meer klopt. De erotische spanning, de angst om de geliefde op zee, ze blijven in het lied bestaan en mengen zich in de sores van jongere generaties. Een bouwsel van passie stapelt zich op. Láát me! zingt Ramses Shafty in onze tijd en brengt zonder dat hij het weet zowel zijn tekst als het interval van zijn muzikale motief in contact met het Lascia far a mi van eeuwen terug, met een liedje dat toen heel populair was. De stad moderniseert. Veramerikaniseert. Wordt, om te voldoen aan de dierbare mythe de meest toegankelijke stad van Europa te zijn, steenkoolengelstalig. En toch, hoe onbekommerd de levenssfeer hier gewoonlijk ook is, op een bepaald moment trekt de lucht dicht en wordt het aan de gracht donker en weemoedig. In de huizen en in de café's begint men het liefdesverdriet te bezingen, het Amsterdamse.

Worden de teksten wel verstaan? Kenmerk van het lied is dat de woorden niet alleen te verstaan moeten zijn, ze moeten, vertrouwelijk en direkt, ook worden begrepen. Is dat het geval, in deze stad die gastvrij heet te zijn, door de groep Japanners die de trapgevels staat te fotograferen? Door de Duitsers die zich aan de tapkast geïnteresseerd hebben omgedraaid? Waarschijnlijk wel. Liefdesliedjes in welke taal ook worden altijd en overal begrepen. Ze verschillen in dit opzicht niet van dat andere liefdesliedje, het wiegelied, dat daar, hoog in het grachtenhuis, door de allerkleinste, alleronervarenste tourist in dit leven ernstig wordt aangehoord, en dan verder gedroomd: Slaap kindje slaap, daar buiten loopt een schaap... Eerste confrontatie met een ‘onbekend en waar verleden’?

[p. 141]

Ze zijn hoog, de huizen in Amsterdam. Langs de zijmuur zigzaggen smalle trappen langs alle verdiepingen zeer steil naar boven. Het is de moeite waard ze eens te beklimmen en uit te komen op zolder. Soms is zo'n zolder doorgebroken naar die van het huis ernaast en is er een ruimte ontstaan die met zijn spitse beschoeiing van balken een bijna gothisch voorkomen heeft. En ja, we bevinden ons inderdaad in een katholieke kerk, we zijn in een van de heimelijke kerken uit de tijd waarin dit brave land nu eens een despotische staatsgodsdienst had, protestants. De heilige huisraad is niet meer aanwezig. Toch krijg je wanneer je naar de ramen loopt, en peinzend naar buiten kijkt, de sterke gewaarwording dat achter je rug het Introïtus wordt ingezet en even later, eerst schuchter maar algauw hartverscheurend zoals dat bij deze woorden hoort, het Kyrië eleison, het God bewaar me! dat zonder meer tot de liederen van Amsterdam moet worden gerekend.

Want deze stad is altijd een katholieke, joodse en daarna pas protestantse stad geweest.

Tegenwoordig is het religieuze straatbeeld verschoven naar de pijen, slippers, mutsjes en hoofddoeken van de islam. En de kerkklokken, die op zondag nog altijd stevig worden geluid, zijn al op vrijdagavond voorafgegaan door een La ilahe illa'llah, stiefbroederlijk uitgeschreeuwd vooralsnog uit een oude school of een clubgebouw.

Amsterdam vindt het best. Tolerant en onverschillig zet het koers naar de Kalverstraat, waar de winkels zijn. ‘Deze mensen schijnen geen ander tijdverdrijf te hebben dan hun winkels en kramen,’ merkt Charles Burney al in 1770 in zijn reisverslag op. Korzelig. De korzelige toon van een musicoloog, in heel Europa op zoek naar klanken van de ‘beste en modernste soort’, die horendol is geworden door de beiaarden in deze stad. ‘De liedjes die men ieder kwartier hoort, worden maandenlang afgerammeld, en vanwege de afwijking van de verschillende uurwerken heeft men hier in vierentwintig uur nauwelijks vijf minuten rust...’

Vreselijk ja. Hebben we het hier over de muzak van de achttiende eeuw? Maar hoe vasthoudend kunnen liedjes en mensen zijn! Meer dan tweehonderd jaar later loopt het volk via het Muntplein naar Maxima Shopping en over de Dam naar De Bijenkorf. De beiaarden van de Munt en het koninklijk paleis zijn in actie. Zoals niemand weet wat de belevenissen zijn van degene die in stilte een boek leest, zo weet ook geen mens wat er speelt achter de botte mimiek van het koopjesvolk. Maar het liedje dat op het moment van voorbijgaan uit de toren klinkt, is een liedje dat men hier al eeuwenlang kent en dat iedereen hardop kan dromen: Wilt heden nu treden voor God den Heere...

(Het klokkenspel bespelen is zeer zwaar werk. Burney is perplex als

[p. 142]

hij de beiaardier van het stadhuis hoog in zijn toren zich ziet inspannen als een karredrijver, een houtzager of een waterdrager en heeft er duidelijk geen idee van dat wanneer de musicus, de heer Pothof, met twee vuisten passages uit zijn instrument haalt die voor een ander met nog geen tien vingers te realiseren zouden zijn, tremolo's, toonladders, gebroken accoorden, noem maar op, dit nu precies een kolfje naar de hand van een Nederlander is.)

Met de eenentwintigste eeuw lijken wij de eeuw te zijn ingegaan van het versnelde geheugenverlies. Het woord, en de verhevigde versie daarvan, het gezongen woord, zijn terechtgekomen in een oeverloos gebied van verwatering. De computer maakt de stap van het denken naar het drukken rechtstreeks; hij is snel en achteloos. Het hele proces van denken-en-overdenken, dat in feite een proces is van de synthese, dus van de vorm, wordt overgeslagen en elke intuïtie voortvarend ontleed: de wereld is bestemd om in een rubriek te komen. Ooit, in de tijd van de oude Grieken, schiepen de goden hun catastrofes opdat de mensen nooit om een lied verlegen zouden zitten. Hoe zou dat lied ons nog kunnen beroeren als het zich op de meest ongepaste momenten in winkels, in restaurants, in taxi's aan ons opdringt?

Luister.

Er was eens een stad. Die stad was gebouwd op zulke drassige grond dat de huizen op palen moesten worden gezet. Toen die stad in de eenentwintigste eeuw een moderne metro wilde gaan aanleggen, werd zij opengelegd en als een vervallen gebit uitgeboord, onderheid en opnieuw geplaveid. De tolerante bevolking liep zonder te morren door het zand en over de plankiers. In de diepte de bouwputten. Pas na een tijdje begon het de voorbijgangers op te vallen dat de bouwvakkers daar beneden in alle rust stonden te scheppen en liepen te sjouwen. Ze hadden geen radiotransistors aan. Nog weer iets later kwamen de liederen. Zodra de pneumatische hamers zwegen, begonnen die. In de Leidsestraat, die door het werk zo smal was geworden dat je er eigenlijk nauwelijks nog doorheen kon, drukten de mensen zich weleens tegen de winkelpuien om naar het zingen te luisteren, dat erg mooi was, zij het soms van een ontstellende weemoed.