Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 2001 (nrs. 93-96)

[p. 129]

J.J. Peereboom
De wereldverbeteraar en de groepsreis

In juni 1773 vertrok Diderot uit Parijs naar Den Haag, de eerste etappe van een reis naar Petersburg. Hij was op zijn negenenvijftigste nog nooit buiten Frankrijk geweest. Ook nu werd hij niet door reislust bezield. Hij moest eindelijk eens gehoor geven aan de vele uitnodigingen van de Tsarina Catharina. Hij was haar dank verschuldigd sinds zij in 1765 zijn bibliotheek gekocht had voor 15.000 livres (overeenkomend met zowat vier keer een ruim burgermansinkomen), plus een jaartoelage van 1000 livres als haar bibliothecaris, want hij mocht de boeken tot nader order zelf houden. In de volgende jaren had hij haar enige malen geholpen bij het aankopen van Parijse kunstverzamelingen (Raphaels, Titiaans, Rembrandts, Poussins, Watteaus).

Er bestond dus een jarenlange relatie, en er kwam bij dat Catharina met de grote encyclopedist wilde praten, net als Frederik van Pruisen met Voltaire, over het inrichten van een moderne verlichte staat. Aan die wens zou Diderot graag voldoen. In Frankrijk had hij zijn ideeën openbaar kunnen maken, afkeurend aangehoord en bij gelegenheid belemmerd door de overheid; van praktische toepassingen had hij geen verwachting, daar was het koninkrijk te oud en te hard voor. Rusland bood meer vooruitzichten, dacht hij: een jonge natie die nog moest beginnen met zichzelf vorm te geven.

Als hij op weg ging naar Oost-Europa had Frederik de Grote als verzamelaar van nieuwe ideeën hem ook dringend willen spreken. Een idee om in Potsdam af te stappen werd geopperd door Friedrich Melchior Grimm, de enige Duitser die Frans sprak zonder accent, internationaal kenner en adviseur van vorsten en staatslieden. Diderot kende hem al vijfentwintig jaar, stak veel van hem op en kon vaak met hem lachen. Voor Potsdam was hij toch niet te vinden. Hij vertrouwde Frederik niet en wilde zich concentreren op het grote Russische experiment.

Wel liet hij zich afleiden door Den Haag waar hij om te beginnen heenreisde. Het bleek een weldadig rustige plaats. Hij werd er ontvangen door de Russische ambassadeur die hij uit Parijs kende; hij bleef er twee maanden aan het schrijven en ging af en toe uitkijken over de zee.

[p. 130]

Tegen eind augustus werd hij opgehaald door een kamerheer van de ongeduldige Catharina, Alexis Narishkin, in wiens koets zij om Pruisen heen reisden, via Leipzig naar Riga en zo naar Petersburg waar zij in oktober aankwamen. Hij is er vier maanden gebleven en heeft talrijke gesprekken gehad met de Tsarina, een tijd lang zowat om de andere dag. Een aanwijsbare invloed op het vervolg van de Russische geschiedenis heeft hij niet gekregen, en het lijkt mij ook niet dat hij zelf veel wijzer is geworden van deze werkvakantie. Wel heeft hij er een stimulerende werking mee gehad op de verbeelding van Malcolm Bradbury, die er zijn versie van heeft geschreven in de helft van To the Hermitage - zijn laatste roman, tenzij hij een boek over Chateaubriand in Amerika nog voltooid heeft voor zijn dood enige maanden geleden.

De andere helft van de roman, de oneven genummerde hoofdstukken, gaat over een reis van een groep academici naar Petersburg in 1993, opgezet door een Zweedse universitaire organisator onder de naam the Diderot project. Ook dat verhaal is waar gebeurd; Bradbury nam deel aan de reis en wij treffen hem als verteller aan in de romanversie, zonder dat hij zich bij zijn eigen of een verzonnen naam laat noemen - als een anonieme Bradbury. Wat het project moest opleveren was onzeker toen het gezelschap op de veerboot uit Stockholm vertrok, en werd niet duidelijker na de aankomst in Petersburg. De anonieme Bradbury had aan boord een slecht voorbeeld gegeven door in plaats van een eerste lezing over Diderot een vrijzwevend paper that is not a paper aan te bieden nadat hij zich de avond tevoren door een vrouwelijke reisgenoot had laten afleiden. Eenmaal op Russische bodem aangekomen lijken al de reizigers eigen belangstellingen te volgen. Als zij tenslotte terugreizen is de algemene opvatting toch dat zo'n project zeer de moeite waard is en vooral nog eens uitgevoerd moet worden.

De dubbelroman is dus in allebei zijn delen satirisch: op de randverschijnselen van de academische cultuur van nu, en op het vorstelijk idealisme van toen. Diderot heeft er de onschuldigste rol in. Hij vervulde zijn verplichting tegenover Catharina, en hij kan zich niet anders voorstellen dan dat iemand die er de macht en de ruimte voor heeft zijn ideeën in uitvoering zou willen nemen. Wat Catharina er zich van voorstelt is moeilijker te raden. In Bradbury's uitbeelding is zij een sterke warmbloedige vrouw die haar adviseur vrijuit laat spreken en ook gesticuleren: weet u wel dat mijn dijen black and blue zijn van de klappen die u erop gegeven hebt in het vuur van uw betoog? vraagt zij. Niemand van haar hofhouding mag haar zo behandelen, behalve misschien soms een van de minnaars die zij er uitpikt. De voorkeursbehandeling van Diderot wekt veel ergernis, en buiten het paleis heeft hij geen aardige tijd want de meeste aanzienlijken mijden hem. Gelukkig logeert

[p. 131]

hij comfortabel bij Narishkin die hem uit Den Haag gehaald heeft; Grimm is er ook; en hij heeft zoals altijd veel schrijfwerk te doen, in de eerste plaats mémoires om de Tsarina te laten lezen voor het geval dat zij niet alles in zich heeft opgenomen tijdens het gesprek.

Bij de eerste ontmoeting legt hij haar meteen zijn voornaamste beginsel voor:

Surely if people are educated and enlightened, the first thing they'll want are great leaders who'll bring out all that's noble and reasonable in them.
she looks at him.
Mr Philosopher, I wonder if you know life? I can show you people who are eternal unchangeable brutes.
he
They are not properly educated, Your Highness.
she
I can show you highly educated brutes. I can show you the vilest thugs with doctorates from Tübingen.
he
Those are the people who have learnt to study but not to reason. They're not true philosophers, madame.
she
I'm not sure I believe in the reasonableness of reason.
he
I admit it, I'm not sure either.

Op de zestigste dag van Diderots verblijf in Petersburg hebben zij hun laatste gesprek, en Catharina deelt hem mee hoe ongenadig de boerenleider Pugachov, wiens opstand in december haar aandacht heeft afgeleid, en zijn aanhangers nu behandeld worden. So, zegt hij

... the truth is, I made no difference.
she looks at him.
But you made every difference, my dear Didro. You and Monsieur Voltaire can tell the world now that my ideals always reached higher that my deeds. I sometimes think we dreamed each other. I dreamt you, and you say you dreamt me.

In februari begint Diderot aan zijn terugreis, in een mooie Engelse koets, een cadeau van Catharina dat niet bestand blijkt tegen middeneuropees winterweer. Hij verdrinkt bijna in een rivier waar de wielen door het ijs zakken en komt pas met een derde koets in Hamburg aan,

[p. 132]

en vervolgens weer in Den Haag. Daar blijft hij wachten op bevestiging van de plannen waar hij het met de Tsarina over eens geworden meent te zijn: een Russische universiteit, en een begin aan een nieuwe encyclopedie. Er komt geen post, behalve een brief van Grimm die een boodschap van haar ontvangen heeft waarin zij zijn ideeën afdoet als twaddle - pure klets.

In Oktober 1774 keerde Diderot terug in Parijs, niet alleen volgens Bradbury, ook volgens de geschiedenis. Het leven was daar na de dood van Lodewijk xv iets soepeler geworden voor een encyclopedist. Hij heeft er nog tot 31 juli 1784 geleefd, schrijvend en pratend met iets minder animo dan voorheen - door de ouderdom en misschien doordat Rusland hem achteraf toch ontmoedigd bleek te hebben.

Wat Bradbury van het verblijf in Rusland en de reis vertelt is in hoofdzaken behoorlijk gedocumenteerd; al zijn er geen voetnoten, er staat een degelijke bibliografische Note aan het eind. Hetzelfde kan niet met overtuiging gezegd worden van dialogen met Catharina en ook niet voortdurend van de wandelingen en overpeinzingen in Petersburg. Die zijn er als roman-elementen in gebracht, zonder dat Bradbury dacht dat dit ongeveer hun woorden geweest moeten zijn, of dat de personen hun eigen natuur op deze manier het best vertolken: voornamelijk omdat zo hun onverenigbare opvattingen duidelijk tegenover elkaar komen te staan.

Het verhaal over 1773 is anders geaard dan dat over de anonieme Bradbury en zijn mede-academici op hun boot. De gesprekken van de groep zijn zo realistisch als het maar kan, pijnlijk geloofwaardig nogal eens, zodat ik mij afvroeg of sommige van de ware deelnemers niet verontwaardigde brieven geschreven zullen hebben. Om dat te voorkomen heeft Bradbury in zijn voorwoord verkondigd dat my pilgrims geen enkele gelijkenis vertonen met de leden van de groep in 1993. Dat zal dan wel zo zijn. Zelfbedacht zoals de dialogen van Catharina en Diderot klinken zij niet. Aan boord van de veerboot op de terugreis naar Stockholm vertellen zij elkaar van het onderzoek dat zij in het kader van het project gedaan hebben. Sven Sonnenberg, meubelmaker, is tafels gaan kijken omdat Diderot geacht werd een positieve invloed te hebben uitgeoefend op de Russische ambachten. Anders Manders, diplomaat, heeft met de burgemeester van Petersburg gepraat over culturele samenwerking: Bo Luneberg, de organisator van de expeditie, is op de universiteit geweest en heeft een eredoctoraat gekregen voor zijn werk in A.I.: artificial intelligence. Het hele gezelschap heeft een gala-voorstelling in het Maryinski-theater bijgewoond - behalve de anonieme Bradbury die er niet van gehoord had. Het lijkt allemaal net echt; als

[p. 133]

het niet waar gebeurd is, dan is het een voorbeeldige imitatie.

Wat de contrasterende delen van de roman met elkaar te maken hebben ligt in verhalende zin voor de hand. Bradbury had aan een snoepreisje naar Petersburg meegedaan en zich zo goed voorbereid dat het verhaal van de veerboot en dat van de filosoof aaneengroeiden tot een nieuw project, saamhorig van oorsprong.

Logisch is de relatie niet zo duidelijk. De helften belichten elkaar niet bepaald. Zij hebben geen invloed op elkaars betekenis. Het profijt dat de lezer van hun samengang heeft is voornamelijk dat de afwisseling verkwikkend werkt. De tegenstelling tussen de ontmoeting van idealisme en realisme in de achttiende eeuw en de ongeconcentreerde excursie van nu is sprekend zonder veelzeggend te worden.

Wie na het lezen aan de roman terugdenkt zal eerder de gedaante van Bradbury voor zich zien dan zijn personen. Tussen de bijfiguren die zichtbaar genoeg geschetst zijn om een bescheiden plaats in de herinnering te behouden staan de twee hoofdfiguren onafgewerkt in het midden. De Tsarina manifesteert zich alleen in de dialogen: Diderot is gesplitst tussen beschrijvende passages en dezelfde dialogen. Het gesprek tussen hen voert ons niet mee naar de Hermitage in de achttiende eeuw. Hun woorden zijn van Bradbury, te Engels van toon om de historische gesprekgenoten op te roepen die Frans spraken, neem ik aan, en veel minder vlot.

Als wij mee gaan leven met de roman is het niet met de hoofdpersonen, het is met de auteur die ze in zijn gedachten heeft genomen en op zijn manier over ze vertelt. Wat een documentatie, wat een gemak van verbeelden en een gemak van overslaan, wat een vermogen om een lange passage toe te spitsen op een waarneming of een ontmoeting, wat een humor, wat een kunst van filosofische twistpunten formuleren! Als wij Diderot willen leren kennen is hierna nog een hoop werk te doen, en aan de ontdekking van Catharina zijn wij nauwelijks begonnen. Dat geeft niet, het komt later misschien. Voorlopig hebben wij genoeg taferelen voor ogen, en genoeg uitspraken in de oren.

Het is épatant zoals Bradbury het volhoudt, vijfhonderd pagina's lang, telkens iets nieuws op het spoor, zo lenig als een ree door het bos. Het verdient épatant genoemd te worden, in het Frans ter ere van Diderot aan wie het doet denken. Die kon ook niet nalaten om over alles wat er bij hem opkwam een stroom van gedachten te ontwikkelen. Meer gedachten dan Bradbury, en meer inbreuken op de conventie; daartegenover toont onze tijdgenoot een betere kunst van karakteriseren. Al zijn zijn personen onvolledig, zij komen dichter bij levende wezens dan de neef van Rameau en dan Jacques de fatalist en dan de welbespraakte religieuse.

[p. 134]

Gezien de gedeeltelijke gelijkenis kan Bradbury beschouwd worden als dé man die wij nodig hadden om Diderot te appreciëren. Allebei animeerden zij hun lezer, en blijven hem animeren, om aarzelingen en luiheid te overwinnen; om door te denken in plaats van af te haken. Ontmoetingen met hen laten een energieke onrust na. Wie weet wat dat voor gevolgen kan hebben bij diegenen onder ons die ook zo zouden willen zijn.

Malcolm Bradbury, To the Hermitage - uitg. Picador, 2000