Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 2001 (nrs. 93-96)

[p. 79]

Dominique Garât
Portret van Denis Diderot

Op 15 februari 1779 verscheen in Le Mercure de France het volgende portret van de inmiddels bejaarde Diderot, van de hand van de jonge schrijver Dominique Joseph Garât:

Ik kom met het krieken van de dag zijn woning binnen en mijn aanwezigheid lijkt hem niet méér te verbazen dan het daglicht. Hij bespaart me de moeite onhandig stamelend de reden voor mijn bezoek te geven. Die leest hij kennelijk af aan de bewondering die van me moet hebben afgestraald. Hij bespaart me ook de lange omwegen van een gesprek dat absoluut op poëzie en proza moest worden gebracht. Nauwelijks komen die ter sprake of hij staat op en kijkt me strak aan, maar het is overduidelijk dat hij me helemaal niet meer ziet. Hij begint te praten, maar eerst zo zacht en snel dat ik, hoewel ik vlak bij hem sta en hem zelfs aanraak, hem nauwelijks kan horen en volgen. Ik begrijp meteen dat mijn rol in deze scène beperkt moet blijven tot die van stille bewonderaar - en die rol valt me niet zwaar. Geleidelijk wordt zijn stem luider, duidelijk en helder; eerst bewoog hij bijna niet, nu gaat hij steeds meer en steeds drukker gebaren. Hij heeft me nog nooit eerder gezien, maar als we staan slaat hij zijn armen om me heen, als we zitten slaat hij op mijn dij alsof het de zijne is. Als hij met zijn vlugge, vederlichte associaties het woord wetten laat vallen, krijg ik een compleet plan voor een nieuwe wetgeving voorgeschoteld, als hij het toneel ter sprake brengt, mag ik kiezen tussen vijf mogelijke projecten van tragedies en tragikomedies. Als het gaat over het belang van taferelen voor het toneel, dat volgens hem scènes moet laten zien en geen dialogen laten horen, herinnert hij zich dat Tacitus de grootste schilder van de Oudheid is en reciteert me uit de Annalen of de Historiën... Dan wordt hij geroerd door het verlies van zovele kunstschatten, die hij betreurt en beweent alsof hij ze zelf heeft gekend; konden de manuscripten die onder de ruïnes van Herculaneum zijn opgegraven toch nog ten minste enkele boeken van de Historiën of de Annalen prijsgeven! - die hoop vervult hem van vreugde. Maar hoe vaak zijn meesterwerken die intact in de graven lagen niet vernietigd door de ondeskundige handen die ze weer

[p. 80]

aan het daglicht brachten! En daarop weidt hij als een Italiaans ingenieur uit over de manier waarop men voorzichtig en met succes opgravingen kan verrichten. Terwijl hij zijn fantasie de vrije loop laat over de ruïnes van het oude Italië, herinnert hij zich hoe de kunsten, de smaak en de beschaving van Athene de afschuwelijke gewoonten van de wereldveroveraars wat hadden verzacht. Hij verplaatst zich terug naar de tijden van de Leliussen en de Scipio's, toen zelfs de overwonnen volkeren met genoegen de triomftochten ter ere van de op hen behaalde overwinningen bijwoonden. Hij speelt me een scène uit Terentius voor; haast zingend brengt hij meerdere liederen van Horatius ten gehore. Ten slotte zingt hij echt, en wel een uiterst elegant en geestig liedje dat hij zelf spontaan tijdens een etentje heeft gecomponeerd, en draagt me een alleraardigst blijspel voor, waarvan hij één exemplaar heeft laten drukken om het niet over te hoeven schrijven. Dan komen er veel mensen zijn woning binnen. Het lawaai van stoelen die heen en weer worden geschoven haalt hem uit zijn vervoering en zijn monoloog. Hij ziet me staan te midden van het gezelschap en komt naar me toe als naar iemand die je vroeger graag zag en nu voor het eerst weer terugziet. Hij herinnert zich nog dat we samen erg interessante dingen hebben gezegd over wetten, toneel en geschiedenis; hij heeft veel baat gehad bij mijn conversatie. Hij drukt me op het hart onze vriendschap, waarvan hij de volle waarde heeft onderkend, goed te onderhouden. Bij mijn afscheid kust hij me twee keer op mijn voorhoofd en rukt zijn hand met oprecht verdriet uit de mijne los.

Reactie van Diderot in: Essai sur les règnes de Claude et de Néron, herziene versie, 1782.

Al voordat ik de door de heer Garât gepubliceerde brief had gelezen, deed het gerucht de ronde dat ik er aanstoot aan had genomen en dat de auteur zo goed was zich daarover zorgen te maken. Ik zal hem allereerst geruststellen. Het geestige verslag van onze eerste ontmoeting is zeer treffend, ik heb mezelf erin herkend, en ik heb moeten lachen om de lichte zweem van dichterlijke ironie die hij het heeft gegeven, en die het prikkelend maakt. Men zal wel geneigd zijn mij voor een of andere zonderling te houden, maar wat maakt dat uit? Is het dan zo verkeerd om in de voortdurende omgang met je tijdgenoten enkele sporen van je oorspronkelijkheid te hebben kunnen bewaren, en je door een paar hoekige kanten te onderscheiden van die eenvormige en platte kiezelstenen waarmee alle stranden vol liggen?

vertaling: clemens arts