Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 2001 (nrs. 93-96)

[p. 111]

Bregje Boonstra
Kinderen en piraten
Over Richard Hughes, A high wind in Jamaica

Van de meesterwerken die wij binnen de vaderlandse jeugdliteratuur zouden missen lig ik zelden wakker. Het lijkt me niet waarschijnlijk dat ons nog onopgegraven schatten van eigen bodem wachten en de ruimte voor belangrijk werk uit het buitenland is altijd groot geweest. Tenslotte bestaat de vaste kern van wat algemeen gezien wordt als onze klassieke kinderboeken uit buitenlandse titels: Winnie de Poeh, Alleen op de wereld, Pinokkio, Alice in Wonderland, Pippi Langkous. De internationale uitwisseling tussen uitgevers is mede dank zij de kinderboekenbeurs in Bologna een vaststaand gegeven en coproductie van prentenboeken is eerder regel dan uitzondering. Zeker zijn er prachtboeken die het hier niet echt halen vanwege hun culturele geworteldheid in het land van herkomst, zoals bijvoorbeeld de historische jeugdromans van Rosemary Sutcliff of van Barbara Willard.

De jeugdbibliotheek van het smartelijk gemis is in de allereerste plaats gevuld met niet langer verkrijgbare boeken. Waarom moesten lang gekoesterden als Kees en Keetje van Jantien Buisman, O wat mooi is Panama van Janosch en Tomi Ungerers Geen kus voor moeder het veld ruimen? En waar voor de donder zijn De Pozzebokken van Bouke Jagt, Het berenhuis van Marilyn Sachs, Abels eiland van William Steig of Janni Howkers De aard van het beest gebleven? Dat uitgevers zoveel moois, fantasievols, grappigs en levensbelangrijks verloren laten gaan, is onvergeeflijk. We kunnen voortaan toch niet allemaal uitsluitend over Harry Potter lezen?!

Een categorie die gemakkelijk in de schaduw dreigt te raken is die waarover volwassenen zich de onbeantwoordbare vraag stellen: ‘Is dit wel een kinderboek?’ Om volmondig een kinderboek te heten is dat werk vaak te ongrijpbaar, te beschouwend en diepzinnig of te subtiel humoristisch. Om bij de volwassen literatuur te mogen horen zou het niet zo simpel en helder, zo onwaarschijnlijk of fantasierijk moeten zijn en zeker niet moeten gaan over dieren en dingen met denk- en spraakvermogen. Hierbij denk ik aan Russell Hobans Vader Muis en zijn zoon

[p. 112]

en Meneer Bruis bouwt zijn huis van Stefan Themerson, aan het werk van Reiner Zimnik, de sprookjes van Godfried Bomans, de prentenboeken van Harriët van Reek en in wezen ook aan de dierenverhalen van Toon Tellegen, die zich op wonderbaarlijke wijze uit de schaduw naar het licht van de populariteit hebben weten te werken.

Een uitnemend voorbeeld van dit soort niet te vangen literatuur is A high wind in Jamaica van Richard Hughes. Het verscheen in 1929, aanvankelijk onder de titel The Innocent Voyage. Het boek werd binnen korte tijd een verkoopsucces en wordt in Engeland beschouwd als klassiek. Het verscheen niet alleen als roman, maar ook als kinderboek. De laatste (pocket)uitgave dateert van 1998, maar is op dit moment niet meer leverbaar. Onder de titel Kinderen en piraten (Kosmos, 1930) kwam het boek bij ons niet verder dan een marginaal bestaan in de nu bijna onleesbaar geworden vertaling van Robert Peereboom, omstreeks 1969 heruitgegeven in de serie Prisma Boeken. In 1965 werd het verhaal verfilmd door Alexander Mac Kendrick, de regisseur van toppers als The ladykillers en Whisky galore.

A high wind in Jamaica is een ongewone en weerbarstige roman, waarin een zekere verwantschap met William Goldings Lord of the flies (1954) valt te ontdekken, maar die verder moeilijk is in te delen. Je kunt hem lezen als een adembenemend avonturenverhaal over een groepje kinderen dat op een schip vol ruige zeebonken van Jamaica naar Engeland onderweg is, maar ook als een verzameling verrassende observaties over de verschillen in levenshouding en gedrag tussen kinderen en volwassenen. Het verhaal begint omstreeks 1860 op Jamaica, waar een koloniaal gezin dakloos wordt na een orkaan. De vijf kinderen, in de leeftijd tussen twaalf en vier, worden zonder enige volwassen begeleiding op een schoener naar de node gemiste beschaving van het Engelse moederland gestuurd.

De spannende, maar ook beangstigende gebeurtenissen zijn niet van de lucht. Na een entering op volle zee komen de kinderen terecht op een piratenschip. De vrolijke scheepsaap wordt door laveloze matrozen van zijn staart ontdaan en een aandoenlijk, uiteindelijk voor het kombuis bestemd varken verdwijnt in de golven. De oudste broer breekt zijn nek wanneer hij uit een pakhuis naar beneden stort (leunde iets te ver naar buiten). Het oudste zusje Emily steekt uit zelfverdediging onbedoeld een gebonden en geknevelde zeeman dood. Men verdenkt een ander kind, dat zonder pardon over boord wordt gezet en gelukkig door een volgbootje weer opgevist.

Het uitzonderlijke is dat de auteur zijn jeugdige personages dit alles laat overkomen als dingen die nu eenmaal gebeuren, want zoals de verteller van het verhaal opmerkt: ‘Children have little faculty of distin-

[p. 113]

guishing between disaster and the ordinary course of their lives.’ De duiding en vooral het oordeel komen pas wanneer het kinderspul op een ordentelijk stoomschip is afgeleverd dat werkelijk naar Engeland koerst. Daar beginnen hysterische dames te vragen naar het gedrag van de beschavingsloze kerels. Die ondernamen toch zeker wel eens pogingen tot iets onoorbaars en hoe hebben ze die zeekapitein eigenlijk gedood? De kleinen zwijgen en aangekomen in Engeland houden ze de mond stijf dicht bij de volwassen vooronderstellingen dat uiteraard de piraten broer John hebben gedood, toen deze de eer van zijn zusjes verdedigde. En zo worden de verkeerden berecht, omdat het beeld van gruwelijk handelende kinderen in geen volwassen hoofd past.

Richard Arthur Warren Hughes leefde van 1900 tot 1976. Hij was een reislustig type en had een gezin met vijf kinderen. Hij was een tijdje hoogleraar en runde een theatergroep in Wales en overigens was hij schrijver. Zijn oeuvre is niet omvangrijk. Zelf bestempelde hij zijn literaire activiteit tegen het eind van zijn leven als ‘a race between the publisher and the undertaker.’ Hij schreef toneelstukken en poëzie, vier romans en een flink aantal kinderverhalen. Die zijn geestig en onvoorspelbaar, maar aanzienlijk minder bizar dan zijn piratenroman en duidelijk gericht op een kinderpubliek. In de na zijn dood uitgegeven bundeling The Wonderdog (1977) staat een verhelderend voorwoord, waarin de auteur uitlegt dat al zijn verhalen ontstaan zijn in kontakt met jeugdige toehoorders. Die reikten hem onderwerpen en figuren aan en vertelden later het verhaal na, zodat hij het op kon schrijven.

Blijkbaar begon hij met deze werkwijze al bij zijn debuutroman A high wind in Jamaica, waarvoor hij als jonge man de kinderen van vrienden raagpleegde. Dit zou iets verklaren van het ongewone inzicht in kinderlijke beweegredenen dat Hughes aan de dag legt. Dat blijkt met name uit de tekening van de tienjarige Emily. In alles wat haar overkomt is er maar één gebeurtenis die haar ten diepste beroert: de afslachting door een groep wilde katten van de geliefde gezinspoes Tabby. Het bestaan van de kat was voor het meisje belangrijker dan dat van haar moeder en de dood van de oude huisneger Sam maakt aanzienlijk minder indruk dan die van Tabby: ‘there is, after all, a vast difference between a negro and a favourite cat.’ (En dat staat er zonder uitroepteken). Wanneer Emily aan het eind van het verhaal totaal overstuur na de rechtszaak tegen de piraten naar buiten komt, heeft ze maar één vraag: ‘Father, what happened to Tabby in the end, that dreadful windy night in Jamaica?’

Fascinerend is de manier waarop Hughes zijn tienjarige heldin voor het eerst naar zichzelf laat kijken, als ware zij een laat twintigste eeuwse puber: ‘What agency had so ordered it that out of all the people in

[p. 114]

the world who she might have been, she was this particular one, this Emily: born in such-and-such a year out of all the years in Time, and encased in this particular rather pleasing little casket of flesh?’ Ze breekt zich het hoofd over het verschijnsel God en ziet zichzelf als buitenstaander bij de andere kinderen in hun spel, precies zoals Astrid Lingren dat ooit zo mooi verwoordde: ‘Plotseling stond ik daar en werkte het niet meer, het was niet langer spannend. Dat inzicht was onverdraaglijk.’

Hughes heeft zijn verhaal mooi en betekenisvol opgebouwd. Het begint met de beschrijving van een voor kinderen idyllische situatie, gebaseerd op de vrijheid en de schoonheid van de overdadige eilandnatuur. Bemoeizuchtige, onderwijs en beschaving nastrevende volwassenen zijn ver te zoeken, afgezien van een enkele oude neger die na de afschaffing van de slavernij de meester trouw is gebleven en vooral mooi over Anansi kan vertellen. Uit deze paradijstuin worden de kleine halve wilden verdreven na een soort zondvloed. Hun grote avontuur eindigt in Engeland op een ordentelijke school, waar Emily als een braaf meisje rondhuppelt en babbelt met de andere meisjes, alsof er nooit piraten en bebloede messen bestaan hebben. En de lezer is door de schrijver dusdanig beïnvloed, dat hij zeker weet dat dit ondanks de uiterlijke schijn nooit bedoeld kan zijn als een happy ending.

Je moet A high wind in Jamaica niet speciaal lezen vanwege de stijl. Hughes schrijft weliswaar zorgvuldig, maar nergens opvallend. Het is in de eerste plaats het verhaal zelf, dat de lezer moet leiden en verleiden. Er is een alwetende verteller die ons zijn grillig verlopende geschiedenis binnentrekt en de roman de kleuren en geuren geeft die eigen zijn aan de mondelinge traditie. Het meest uitzonderlijke aan het boek echter is toch de visie van de auteur op de kindertijd. Die moet zeker zijn opgevallen in de tijd van verschijnen: 1929 hoort tot het tijdperk dat wel ‘The Golden Age of childrens literature’ genoemd wordt. Toen had de kindertijd een warme glans en ronde hoeken en was het voor volwassen auteurs ‘bon ton’ er wanhopig naar terug te verlangen.

Hughes' roman verschijnt na The wind in the willows (1908), The secret garden (1911) en Winni-the-Pooh (1926) en in hetzelfde jaar als Peter Pan. En even is het gedaan met alle geestige gekneuter, het gemijmer in de vredige natuur en de rose gekleurde ontsnappingspogingen aan de werkelijkheid. Hughes observeert het kinderlijk gedrag met een voelbare persoonlijke fascinatie en bericht op nuchtere toon en zonder moreel oordeel over wat hij waarneemt. Hij laat zien hoe het de volwassenen wereld is die eeuwig doende is dat gedrag een plaats te geven op de schaal van goed en kwaad, waarmee in onschuld gepleegde handelingen wreed en verwerpelijk worden. Zo beschreef Hughes op

[p. 115]

zijn manier toch een zeer bijbels getint geval van ‘paradise lost’, waar een staat van onschuld en niet-weten aangetast raakt door kennis en het toekennen van betekenis. En of A high wind in Jamaica een boek voor kinderen is? Ik zou het niet weten. In elk geval is het een belangwekkend en onconventioneel boek óver kinderen, dat in een nieuwe eeuw met een nieuwe vertaling een nieuwe kans zou moeten krijgen.

Richard Hughes, A high wind in Jamaica, 1929. Een Nederlandse vertaling door Robert Peereboom verscheen onder de titel Kinderen en piraten bij uitgeverij Kosmos, 1930.