Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 2001 (nrs. 93-96)

[p. 36]

Willem van Toorn
De andere blik
Over Walter Kempowski, Tadellöser & Wolff

's Morgens hadden we nog in de oude woning op grijze pakkisten gezeten en koffie gedronken (is dat van ons, wat hierin zit?). Lichte vormen op het nagedonkerde tapijt. En de grote kachel, hoe die toen ontplofte.
Middageten zouden we al in de nieuwe woning doen.
De kamerpalm kreeg de tuinman cadeau, die konden we nergens meer neerzetten. Fantastisch, hoe die zich in al die jaren had ontwikkeld. [...] Mooi zou het worden in de nieuwe woning, heerlijk. Dat zouden we wel zien: betoverend. Van het balkon af een uitzicht - zalig. En geen kachels te stoken, dat was ook wat waard.

Zo begint de in 1971 verschenen roman Tadellöser & Wolff van Walter Kempowski, in Duitsland vele malen herdrukt en indrukwekkend tot tv-film bewerkt, in Nederland vrijwel onbekend. Voorin het boek staat als motto ‘Alles frei erfunden!’, oftewel ‘Allemaal zelf bedacht!’, en vervolgens vertelt het werk bijna vijfhonderd pagina's lang de belevenissen van het kleinburgerlijke gezin Kempowski in Rostock, tussen het begin van de Hitlertijd en de intocht, in 1945, van de Russen. Over die intocht gaat de slotscène, waar het bovenvermelde balkon met zijn zalige uitzicht weer een rol in speelt. De stad is door het garnizoen en door de meeste inwoners verlaten. Zelfs de door moeder Kempowski zo vertrouwde Dr. Krause, die toch had gezegd ‘Wir bleiben ja alle hier, Frau Kempowski’, is hem gesmeerd. ‘De ratten verlaten het zinkende schip,’ zei mijn moeder. Buurman Quade had ook nog gezegd, dat weggaan het slechtste was wat ze konden doen. Ze hadden niets te vrezen, ze waren gewoon allemaal het slachtoffer geworden van de gruwelpropaganda over de Russen: ‘Tsjaikovsky en Gogol, dat waren toch ook Russen geweest, zeer beschaafd. Gogol, “De Revisor”, ontzettend komisch!’

Nu zit wat er van het gezin nog bijeen is, moeder, grootvader en jongste zoon, op het balkon en wacht tot de Russen zich op de uitgestorven weg zullen vertonen. En dan is het zover:

[p. 37]

‘Ik geloof dat ze er nu zijn,’ af en toe een schot in de verte. Ik ging naar de voorkamer en gluurde uit het raam, daar stond een motor met zijspan, met een Rus erop. De zijspan vol schoenen, weggehaald bij de schoenmaker naast ons.
Snel het gordijn dicht laten vallen en terug op het balkon. ‘Ja, nu zijn ze er.’
Eigenlijk hadden we natuurlijk naar beneden moeten gaan om ze te begroeten. ‘Hoera’ roepen of ‘Bravo’. Toch maar liever boven blijven, die waren vast vreselijk kwaad op ons.
Het schieten kwam dichterbij.
‘O hemel,’ zei mijn moeder, stond op en gaf de tradescantia water. En nu ook dichtbij, verspreide schoten, vreugdeschoten waarschijnlijk.
En daar ging er één: rang! door de perenboom. Bloesemblaadjes zeilden omlaag.
‘Hoe is 't nou toch mogelijk,’ zei mijn moeder. ‘Ik geloof dat we maar naar binnen moeten.’

Tussen die beginscènes van de verhuizing en de afsluitende balkonscène neemt Kempowski de hele oorlog door in duizenden mini-taferelen, soms maar enkele regels lang:

Bij de Heinemanns twee zoons gesneuveld. Eerst platgebombardeerd en dan twee zoons bij het grof vuil. Nu alleen nog het dochtertje over. Maar de werkplaats godzijdank onbeschadigd. Goeie man. Katholiek overigens.

Of:

Ik kwam langs de groene villa van fabrikant Samuel. In november 1938 lagen daar grammofoonplaten op het gazon, gordijnen waaiden uit de kapotgeslagen ramen.

Het is een techniek die de lezer op een andere manier door de oorlogsjaren voert dan die van enig ander literair werk dat ik ken. Kempowski voegt aan zijn ‘frei erfunden’ galerij van karakters en gebeurtenissen in een Duitse provincieplaats geen commentaar toe, geen wijsheden achteraf; hij toont mensen zonder heldhaftigheid, vaak in hun kleine lafheid en besluiteloosheid, die zich zo'n beetje door de oorlog heenslaan in de hoop dat hij hen zoveel mogelijk met rust zal laten. En hij typeert zijn figuren door middel van kleine aanwendsels, tics, dialect, uitdrukkingen. Ze waaien op een doodenkele na met alle winden mee, met als enige doel zo ongeschonden mogelijk te overleven. Ergens halverwege

[p. 38]

het boek vraagt de moeder zich af of ze toch ook maar niet een portret van Hitler moeten ophangen, maar aan het eind schaart ze zich vol overtuiging aan de ‘goede’ kant - als het duidelijk wordt dat het met het Duizendjarige Rijk toch wel definitief is afgelopen:

En de nazi's bij het grof vuil, dat tuig.
De oorlog hadden wij gewonnen, dat mocht wel duidelijk zijn.
‘Wat zeg je, Gretekind?’ vroeg mijn grootvader, liet zijn Rosegger zakken en legde zijn hand achter zijn oor.
‘Ik zeg: de oorlog hebben wij gewonnen! De kerk en de goede krachten!’ Dat was iets om te vieren! Proost!

Ook deze laatste scène op het balkon. In de prachtige verfilming van Tadellöser & Wolff, door Eberhard Fechner, zie je ze zitten: de moeder, die voortdurend aan het woord is, in haar zondagse japon, de grootvader en de zoon, bange kleine mensen, kletsmeiers geconfronteerd met de ondergang van alles wat veilig leek.

Walter Kempowski werd in 1929 in Rostock geboren, beleefde daar de Hitlertijd en de oorlog, werkte na de bevrijding voor het Amerikaanse leger, keerde terug naar wat de ‘Ostzone’ was geworden en werd daar prompt tot 25 jaar dwangarbeid veroordeeld wegens politieke onbetrouwbaarheid. Hij kwam na acht jaar vrij. Zijn eerste boek, Im Block (1969), werd onderscheiden met de Lessing-Prijs, en sinds die tijd werkt hij aan een soort kroniek van de Duitse geschiedenis, neergeschreven in een veelheid van vormen, maar altijd in dezelfde eigenaardige objettrouvé-techniek. Die kroniek omvat niet alleen twee vervolgdelen op Tadellöser & Wolff: Uns geht's ja noch gold en Ein Kapitel für sich, en de in 1978 verschenen ‘inleidende’ roman Aus groszer Zeit - maar ook zulke wonderlijke ondernemingen als het op een echte ‘Umfrage’ gebaseerde boek Haben Sie Hitler gesehen? - waarin honderden tijdgenoten deze simpele vraag beantwoorden, de lezer als het ware door een kier in het gordijn een blik gunnend op het toneel van het Derde Rijk - en de titanenarbeid waar de schrijver nog steeds aan werkt, Das Echolot. Dit bestaat (nu al een aardig rijtje dikke gebonden delen lang) geheel uit dagboekfragmenten, uit alle windstreken bijeengelezen, van Winston Churchill en Ernst Jünger tot volslagen onbekende frontsoldaten, huismoeders, verloofden - aangevuld met gevonden lijstjes, foto's, registers, krantenberichten. Kempowski past, heb ik eerder (Raster 75) over zijn werkwijze geschreven, de lichtheid van de Barbarber-methode toe op gevonden materiaal van een bijna ondraaglijk groot soortelijk gewicht.

[p. 39]

In Tadellöser & Wolff zit de lichtheid in de consequent volgehouden ‘naïeve’ toon van de vertelde fragmenten. Het hele boek door citeert de ik-verteller de speciale Kempowski-familie-kringtaal waarmee de gezinsleden verbazing, schrik, bewondering en emoties van allerlei aard verleuken, zelfs als het om de verschrikkelijkste gebeurtenissen gaat. Zo belandt er het hele boek door van alles en nog wat im Eimer, wat ik hierboven heb vertaald met ‘bij het grof vuil’ - niet alleen de idealen van vóór de oorlog, het simpele kleine-stadsleven en uiteindelijk zelfs de nazi's, maar ook de twee gesneuvelde zoons van een mede-middenstandgezin. Zelfs de titel, Tadellöser & Wolff, die een firmanaam suggereert, is een melige uitdrukking van de vader, die het hele gezin overneemt. Het betekent zoiets als ‘super’: Hij ging voor het weekend naar Berlijn, zei Michael. ‘Tadellöser & Wolff.’ Als gevolg daarvan worden ook andere kwalificaties in de vorm van firmanamen gegeven. Over iemand die zijn kleren altijd in de uitverkoop aanschaft en er dus niet uitziet, wordt gezegd: ‘Faulmannsdörfer & Jenssen.’ Door deze kringtaal en het regelmatig opduikende lokale dialect word je als lezer gedwongen het perspectief van de verteller te delen of af te haken. Een ander middel is het domweg naast elkaar zetten van de meest tegenstrijdige uitspraken van de optredende figuren, vooral van de moeder, die het meest geciteerd wordt en daardoor een soort spreekbuis wordt van de hele angstige kleine burgerij. Ik haalde boven al haar uitspraken over het portret van Hitler aan, maar ook een uitspraak als Maar de werkplaats godzijdank onbeschadigd als het gaat over een gezin dat twee zoons plus zijn huis heeft verloren, spreekt boekdelen als het om de gedachtenwereld van de middenstand gaat. Waarschijnlijk is het dit taalgebruik dat Kempowski vrijwel onvertaalbaar maakt (al zijn er wel pogingen ondernomen), maar het lijkt mij ook heel goed mogelijk dat zijn weinig heldhaftige perspectief en de afwezigheid van uitgesproken morele oordelen ervoor gezorgd dat Kempowski nauwelijks over de grens is gekomen (al getuigt zijn hele kronieken-onderneming natuurlijk wel degelijk van een moreel standpunt, en van een bezetenheid de lezer daarmee aan de hand van het verzamelde materiaal te confronteren). Zijn werk deelt daarmee het lot van de foto's van Otto Weber, die Hans Magnus Enzenberger uitgaf in ‘Die andere Bibliothek’, onder de titel Tausend ganz normale Jahre. Ein Photoalbum des gewöhnlichen Faschismus. Het zijn tussen 1933 en 1945 door een fotograaf in een kleine stad gemaakte opnamen, die laten zien hoe steeds meer uniformen het straatbeeld vullen, hoe het stille plein met het ruiterstandbeeld verandert in een paradeplaats voor Hitlerjugend en Wehrmacht-garnizoen, hoe de enkele hakenkruisvlag in een straat langzaam uitgroeit tot een zee van vlaggen. Die foto's en Kempowski's kronieken zeggen meer

[p. 40]

over de manier waarop het nazisme zich van Duitsland meester maakte dan menige studie. Ze laten de waarheid zien van Enzensbergers uitspraak: ‘Het fascisme was namelijk niet alleen massa-ritueel en massa-misdaad; het was ook de dagelijkse leefwereld, om niet te zeggen het vaderland, van miljoenen mensen die noch vlaggendrager noch kz-bewaker waren, maar blokhoofd, Blitzmädel, publicist, korporaal, draagster van het moederkruis, ambtenaar, welp bij de Hitlerjugend en andere ariërs, aan wie het enige waarvan je de haren te berge rijzen hun gewoonheid was.’

Walter Kempowski, Tadellöser & Wolff, Ein bürglicher Roman (Albrecht Knaus Verlag, Hamburg 1978).