Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 2001 (nrs. 93-96)

[p. 30]

Jan Blokker
Het Zwartboek en de taboes
Over Stéphane Courbois e.a., Zwartboek van het communisme

‘Het is, van 1945 tot in onze dagen, heel gebruikelijk om van Auschwitz te spreken, van Dachau, van Treblinka, van Sobibor, van Bergen-Belsen. Een beetje spreker of schrijver weet wat zijn publiek van hem verwacht, en hij zorgt er dus voor dat hij althans een van die namen van tijd tot tijd ter sprake brengt. Maar het was en is helemaal niet reçu om al te vaak de naam van een Russisch kamp te noemen, het was en is niet erg delicaat en vooruitstrevend om al te vaak woorden als Magadan, Kolyma, Vorkoeta en zo te laten vallen. De meesten van u hebben die namen denk ik zelden of nooit gehoord. Toch zijn daar meer mensen vermoord dan in die Duitse kampen. Af en toe denk ik daaraan.’

Aldus Karel van het Reve, tijdens een discussiemiddag die op 14 januari 1990 in het Amsterdamse Paradiso was belegd onder het motto Het gelijk van rechts.

In dat motto zat meteen al een curieus element van halve linkse spijt verscholen: we zijn misschien wel blij dat de Muur is gevallen, maar jammer dat de ‘tegenpartij’ nu victorie mag kraaien.

In Nederland leidde het definitieve démasqué van het reëel bestaande socialisme o.a. tot de zelfbespiegeling van een aantal ‘kinderen van de jaren zestig’, die in de bundel Alles moest anders van dat dubbele sentiment getuigden.

‘De bevrijdende val van de Muur,’ schreven de samenstellers in hun inleiding, ‘gaf het laatste zetje om het eigen geweten nog eens grondig af te tasten.’ Maar, vervolgden ze: ‘Aan de andere kant bekroop ons een gevoel van ergernis toen het debat over het Gelijk van Rechts werd geopend in de media. Hoe naïef ons geloof in een ander maatschappijtype ook geweest mocht zijn, de oppervlakkige analyse die de “gelijkhebbers” van onze stommiteiten maakten, deed geen recht aan de oorsprong van ons linkse levensgevoel, noch aan de inzet en de diepgang van de gevoerde discussies.’

De ontboezemingen werden alom vriendelijk ontvangen. In een waarderend nawoord schreef H.J.A. Hofland: ‘Deze verzameling mé-

[p. 31]

moires van het ongelijk voert niet automatisch tot de conclusie dat de anderen dus wèl gelijk hebben gehad.’

Daarmee was de discussie in Nederland eigenlijk gesloten. Ze herleefde ook nauwelijks meer door de provocerend bedoelde uitspraken van de vvd-fractievoorzitter Frits Bolkestein, die het verschil in behandeling gispte tussen ex-communisten en ex-nazi's (waarom Marcus Bakker geëerd met een eigen zaal op het Binnenhof, en Joris Ivens postuum bewierookt, terwijl die toch eigenlijk niet anders was geweest dan een linkse Leni Riefenstahl?), noch ook via de recente ophef over Joschka Fischer, het knuppelende Duitse kind van de jaren zestig. Het ‘linkse levensgevoel’ had zich niet een, twee, drie in discrediet laten brengen.

Misschien heeft nergens dat sentiment van halve spijt en halve inkeer zich zo sterk gemanifesteerd als in Frankrijk - het enige Europese land waar de communistische partij haar naam onveranderd heeft gelaten, en afgezien van Italië ook het enige land in Europa waar communisten meeregeren. Bijna daags na de verschijning, in november 1997, van Le livre noir du communisme: crimes, terreur, répression, stelde de rechtse udf in de Assemblée vragen aan premier Jospin. Had hij het boek over de bijna honderd miljoen slachtoffers van het communisme gelezen, en zo ja, hoe dacht hij alsnog al diegenen ter verantwoording te roepen die zulke mensonterende misdaden niet alleen hadden gedoogd, maar zelfs ondersteund?

Jospin liet zich niet kennen.

‘De oktoberrevolutie van 1917,’ antwoordde hij, ‘was een van de grote historische gebeurtenissen van onze eeuw. Hoe men ook over Stalin wil denken, de Sovjet Unie was onze bondgenoot tegen het Duitse fascisme. Natuurlijk moeten de goelag en het stalinisme veroordeeld worden, en mogelijk hebben de Franse communisten dat te laat ingezien. Maar voor mij heeft het communisme te maken met het Volksfront, met de verzetsstrijd en met de kabinetten van 1945 en 1981. Ik ben er trots op dat communisten in mijn regering zijn vertegenwoordigd.’

Het linkse levensgevoel was andermaal gesauveerd. Dat een paar leden van de udf verontwaardigd wegliepen werd in de staande ovatie van socialisten, communisten en groenen nauwelijks opgemerkt. De Gaullisten bleven trouwens zitten - de generaal had na de oorlog de communisten van de Résistance tenslotte zelf beloond met drie ministersposten.

Wie had verwacht dat het volumineuze verslag van tachtig jaar communistische wreedheden in Europa, Azië, Latijns Amerika en Afrika tot veel meer zou hebben geleid dan tot dat relletje in het Franse parle-

[p. 32]

ment, is waarschijnlijk bedrogen uitgekomen. Het intellectuele discours waarvan men in Frankrijk over het algemeen toch niet vies is, raakte vroegtijdig als het ware gesmoord in ruzie-achtig rumoer over de man die als eindredacteur en inleider van de uitgave onmiddellijk het mikpunt werd van overwegend kwaadsappige kritiek en ideologisch getinte verdachtmakingen, en van wie twee van zijn negen co-auteurs zich zelfs publiekelijk en demonstratief distantieerden.

Wat de negen aan wreedheden in Rusland, Oost-Europa, China, Noord-Korea, Vietnam, Cambodja, Cuba, Nicaragua, Peru, Ethiopië, Angola en Mozambique hadden geïnventariseerd werd niet of nauwelijks in twijfel getrokken - daar waren hun rapportages ook te feitelijk voor. Alle boosaardigheid richtte zich op Stéphane Courtois, die hun bevindingen in een beginhoofdstuk had geïnterpreteerd, en er in een slothoofdstuk vragenderwijs nog een aantal conclusies aan had verbonden.

Dat Courtois het totaal-generaal van ‘communistische’ moorden - begaan met alle middelen: van conventionele executies via ophanging, verdrinking, letterlijke doodslag, vergiftiging en uithongering tot aan weloverwogen uitputting en verzieking toe - op 100 miljoen raamde, werd hem in zeker zin nog het minst kwalijk genomen.

Het aantal is overigens aanvechtbaar: de optelsom die gemaakt kan worden uit de afzonderlijke deelhoofdstukken leidt tot een getal van nog geen tachtig miljoen - maar alleen een cynicus kan zich, zou je zeggen, kwaad maken over die ‘meevaller’ van twintig, zoals ook alleen cynici een ‘wetenschappelijk’ onderscheid gemaakt hadden willen zien worden tussen de doden die vielen in de door Lenin begonnen ‘dekozakisatie’, de door Stalin ter hand genomen ‘dekoelakisatie’ en de later in de jaren dertig door dezelfde Stalin uitgevoerde Grote Zuiveringen.

Courtois muntte - methodologisch niet helemaal zuiver op de graat - het begrip ‘klassen-genocide’, en voorzover met dat woord alleen al een analogie met het fascisme (en nationaal-socialisme) werd geopperd, pleegde hij een regelrechte aanslag op het in Frankrijk nog veel meer dan in Nederland vigerende ‘linkse levensgevoel’.

De eerste reacties - in paneldiscussies op televisie, en overigens vooral in ingezonden brieven in Le Monde - waren bovenal emotioneel. Met een brok in de keel verzekerde een lid van het oude, gestaalde kader: ‘Aan het fascisme ligt de haat ten grondslag, aan het communisme de liefde’ en bij de begrafenis van Georges Marchais - de oude, stalinistische voorman van de Parti Communiste, die toevallig in diezelfde roerige novembermaand van 1997 de laatste adem had uitgeblazen - werd het in andere bewoordingen nog eens herhaald: ‘Het nazisme is ondenkbaar zonder gaskamers, het communisme is heel wel denkbaar zonder concentratiekampen.’

[p. 33]

Maar niet volgens Stéphane Courtois, die onder niet veel meer dan een miniem voorbehoud het communisme, als een ‘criminogene ideologie’, wel degelijk met Hitlers terreur, en dus de 100 miljoen doden van Lenin, Stalin, Mao, Pol Pot, Kim Il Sung en de ‘kleinere’ communistische leiders, met de 25 miljoen slachtoffers van nazi-Duitsland vergeleek. Zo opende hij de weg voor een Franse ‘Historikerstreit’ - met genuanceerder middelen dan Ernst Nolte tien jaar tevoren in Duitsland teweegbracht, want zonder diens bijgeleverde grofkorrelige theorie dat Lenin en Stalin met hun goelag Hitler bij wijze van spreken op een idee hadden gebracht, laat staan diens impliciete suggestie dat Hitler in zijn door miljoenen gedeelde doodsangst voor het bolsjewistische gevaar min of meer was verontschuldigd.

Maar zoals gezegd: de guerre des historiens bleef steken vooraleer ze goed en wel had kunnen beginnen.

Waarom?

Merkwaardig genoeg had Courtois zelf al het antwoord gegeven. Aan het eind van zijn inleiding stelde hij vast dat ‘het Westen’ tegenover de communistische propaganda altijd ‘een buitengewone verblinding’ had betoond, waarvoor hij drie ‘meer specifieke verklaringen’ aanvoerde: de aantrekkingskracht van de revolutie, de rol van de Sovjet Unie in de tweede wereldoorlog, en de ‘uniciteit’ van de holocaust die in zijn gruwelijkheid ‘andere gebeurtenissen van dezelfde orde in de communistische wereld’ naar de achtergrond zou hebben geschoven.

Drie taboes - in oplopende graad van zwaarte. Het is opmerkelijk dat ze alle drie al doorklonken in Van het Reves bijdrage aan de Amsterdamse discussiemiddag waaruit ik hierboven citeerde. Al ver vóor Jean-François Revel zijn Tentation totalitaire schreef (1976) had Van het Reve in o.a. zijn Geloof der kameraden (1969) al memorabele zinnen geschreven over onze diepgewortelde fascinatie voor revolutionaire onderdrukkingssystemen. ‘Naast een grote behoefte om vrij te zijn, met rust gelaten te worden, zijn eigen gang te gaan, anderen met rust te laten’, hadden de kinderen van de jaren zestig al vroeg in het Nederlands kunnen lezen, ‘heeft de mens ook, geloof ik, een zeer sterke neiging tot tyrannie - zowel tot het uitoefenen als tot het ondergaan ervan.’

Ook over het (glorieuze) aandeel van het Rode Leger in de oorlog tegen Hitler, maar vooral over de wijze waarop de Sovjet Unie de strijd tegen het fascisme na 1945 als louter en alleen haar strijd heeft gemonopoliseerd en misbruikt, heeft hij behartenswaardige dingen gezegd - en hij niet alleen overigens: lees de Parallel lives waarin de oude Bullock Hitler en Stalin portretteerde.

En in het citaat waarmee ik dit opstel begon werd het zwaarste van de drie taboes aangestipt: Auschwitz of Treblinka dient men zo nu en

[p. 34]

dan ter sprake te brengen - maar van Magadan, Kolyma of Vorkoeta hebben de meeste mensen buiten de voormalige Sovjet Unie inderdaad nog altijd nooit gehoord; in het zwartboek staat, vóór het imposante hoofdstuk van Nicolas Werth (Un état contre son peuple) een kaart afgedrukt waarop het reusachtige land van Smolensk tot noordoost Siberië bespikkeld is met kampplaatsen en hele kampstreken - werkelijk als een Goelag-Archipel.

Kon in Nederland, althans door Karel van het Reve, aangesneden worden wat in Frankrijk blijkbaar nog altijd verstopt moet blijven, al was het maar uit vrees dat de ‘tegenpartij’ er anders profijt van zou trekken? Dat laatste dreigde onmiddellijk: Le Pen eiste een ‘communistisch’ Neurenberg, en de advocaat van Papon wilde het zwartboek bij zijn dossier voegen.

Maar de eerlijkheid gebiedt te bekennen dat Van het Reve in alle twintig en meer jaren dat hij ‘het gelijk van rechts’ uitdroeg is doodgezwegen door de spijtoptanten van Alles moest anders, die zelfs toen ze begonnen ‘hun eigen geweten nog eens grondig af te tasten’ kennelijk geen van allen nog eens hebben teruggebladerd, want zijn naam komt in de bundel niet voor. Van het Reve heeft met zijn ‘gelijk’ evenmin een werkelijke discussie in Nederland ontketend, als Courtois met zijn essay over Les crimes du communisme. Zoals gezegd: in Frankrijk werd het debat in de kiem gesmoord vanwege een gekwetst links levensgevoel, en in Nederland is er - ondanks een snelle en iets te haastige viermansvertaling - niet eens een begin mee gemaakt.

Alleen in Duitsland heeft bij mijn weten één historicus (Heinrich August Winkler) een zekere lans gebroken voor het Franse onderzoek. Hij bepleitte op basis van wat Courtois en de zijnen als ‘een voorlopige balans’ hadden aangeboden, een hervatting van de vastgelopen Historikerstreit, al was het maar omdat men na de weerlegging van Noltes centrale stelling een aantal legitieme vragen had laten liggen, en men in het oosten van Duitsland nog altijd zit opgescheept met een onverwerkte geschiedserfenis van de oude ddr.

Maar met een vrome wens - uitgesproken in een aan de zaak gewijd katern van Die Zeit - maak je nog geen discussie.

Er is misschien nog iets anders. Hitler exporteerde zijn moordpraktijken tot ver buiten Duitslands grenzen: tot in Rusland, Polen, Joegoslavië, Noorwegen, Frankrijk en Nederland. Dat betekende een oorlog aan het eind waarvan het Duitse fascisme met wortel en tak was uitgeroeid. God mag weten wat er was gebeurd als hij z'n criminele anti-semitisme ‘binnenshuis’ had gehouden - de Engelse thrillerschrijver Robert Harris heeft er in Fatherland ooit een spannende parabel van gemaakt. Het wereldgeweten, voorzover toen al aanwezig, heeft na de Kristallnacht

[p. 35]

van 1938 ach en wee geroepen, maar ingegrepen is er niet: naar internationale rechtsnormen kon Hitler in eigen land z'n gang gaan.

Alle communistische misdaden tegen de menselijkheid daarentegen zijn van de Sovjet Unie, China en Cambodja tot in Cuba en Afrika altijd ‘binnenlandse aangelegenheden’ gebleven, en geen enkel communistisch regime is in een oorlog verslagen - het is in de meeste gevallen eenvoudig ingestort. En dat maakt des te groter verschil omdat het communisme Hitlers aartsvijand was, en alle communisten in de tweede wereldoorlog dus ‘onze’ bondgenoten waren geworden. ‘Niets bewijst de morele en emotionele oppervlakkigheid van onze tijd schrijnender,’ schreef George Orwell in juni 1941 in zijn dagboek, ‘dan het feit dat we nu allemaal ineens pro-Stalin zijn. Deze weerzinwekkende moordenaar staat vooralsnog aan onze kant, dus de zuiveringen en zo zijn plotseling vergeten.’

En zou, los van dit alles, het overdonderend materiaal in het Franse zwartboek misschien niet ook domweg te vroeg zijn aangereikt voor een wereldwijde maatschappelijke of zelfs maar wetenschappelijke discussie? Auschwitz en Treblinka waren onthuld in 1945. Niettemin heeft het zeker nog vijftien, twintig jaar geduurd voor de verschrikkelijke waarheid van de Holocaust allengs kon worden ‘ingepast’ in de geschiedschrijving van de twintigste eeuw.

Nog één opmerking tot slot.

Bijna alle auteurs van het Livre noir zijn in enigerlei fase van hun leven vanuit een virulent links levensgevoel actief geweest. De meesten - onder wie Courtois, die in 1948 werd geboren - zijn van dezelfde generatie als de Nederlandse ‘kinderen van de jaren zestig’. Maar het stadium van de licht-berouwvolle nostalgie naar de dagen dat alles anders moest, zijn ze als manmoedige waarheidszoekers ruimschoots gepasseerd.

Stéphane Courtois e.a. Zwartboek van het communisme, Uitgeverij De Arbeiderspers, Amsterdam, z.j.