Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 2001 (nrs. 93-96)

[p. 7]

Gerrit Krol
Een neurotisch boek
over Viktor Sjklovski, Zoo, of brieven niet over liefde

Viktor Sjklovski schreef in 1923 een klein meesterwerk, Zoo of brieven niet over liefde, dat geloof ik slechts weinigen kennen, maar dat mij regelmatig inspireert. Als ik even niet weet hoe het moet, dat schrijven, dan lees ik in Zoo.

Soms lees ik alleen die leuke titel en dan weet ik het weer. Niet over liefde. Door deze ontkenning gaat het over alles, min of meer, in briefvorm verteld en dat alles is volgens de logische operator ‘of’ samen te vatten tot een dierentuin en wel de Berlijnse dierentuin, in de tijd dat de tuin het meest in het nieuws was, bij monde van een leger Russische immigranten dat daar in de buurt was neergestreken: Kurfürstendamm, Savignyplatz, Zoo...

Of je het boek een roman kunt noemen, staat nog te bezien. Het werkje, dat nauwelijks 100 bladzijden telt, omvat een briefwisseling tussen twee jonge mensen, van wie de één een geliefde is en de ander per se niet. De man houdt van de vrouw, schrijft dagelijks een of meer brieven en de vrouw, Alja heet ze, houdt niet van de man en schrijft om hem dat goed duidelijk te maken enkele malen een brief terug. Ze laat hem weten dat ze bereid is zijn brieven te lezen, zolang hij maar niet schrijft over zijn liefde voor haar. Hij zal het dus al schrijvende over iets anders moeten hebben, over het weer, over de Russische cultuur, over de Duitsers enz. Man en vrouw, schrijft Sjklovski, zijn van verschillende cultuur en dat zet hem, de man, tot schrijven: hij heeft ondanks het embargo iets te vertellen. Over zijn liefde zwijgt hij voorbeeldig, maar het bloed kruipt waar het niet gaan kan: alle beschrijvingen, zo deelt de schrijver ons in zijn voorwoord mee, ontpoppen zich als metaforen van de liefde.

Om u een idee te geven: de eerste brief is van Alja die, schrijvend aan haar zusje, een ongeneerde schildering van haar aanbidders geeft. Het is nog niet geheel duidelijk, wie van de drie de bewuste schrijver is...

Tweede brief. Daar heb je hem. Een treurige man die gauw in tranen

[p. 8]

uitbarst. ‘Dat komt door Rusland, mijn liefje, en door onze gewoonten. Wij houden er zo'n plompe manier van lopen op na. Wij eten de soep door de mond naar de lepel te brengen, vlak boven de soep in plaats dat we, zoals in het Westen, de lepel langs onze kaarsrechte gestalte verheffen tot onze verheven mond.’ (En daarmee neemt hij ons, lezers, voor zich in, want zo is de Rus nietwaar? Zwerft met zijn mond ter hoogte van soepspiegel, van zulke Russen houden wij. Russen die plomp zijn, baarden dragen, maar fijngevoelig zijn en muzikaal, en omdat in Russische romans Russen zich altijd vergelijken met het beschaafde Westen, houden wij daarvan. Dat is onze band met de Russen. Want zij doen wat wij niet meer in ons hoofd zouden halen. Zij zijn wat wij niet meer zijn, alleen in de literatuur, daar zijn we het nog een beetje. De Rus. De Rus is nog erger dan de Duitser, zeiden wij na de oorlog en we huiverden.)

Derde brief, van Alja. ‘Schrijf mij niet over de liefde. Doe dat niet. Ik ben erg moe. Ik heb je nodig: jij verstaat de kunst mij uit het slop te halen. Schrijf me alleen niet over je liefde.’ Heerlijk. Een vrouw die afstoot en aantrekt. Is dat niet om te huilen? ‘Dadelijk ga ik een bad nemen’ klaagt ze verder. ‘Misschien zien we elkaar vanmiddag nog.’

Vierde brief. ‘Ik zal niet over de liefde schrijven, ik zal het alleen maar over neutrale zaken hebben. Mooi weer vandaag in Berlijn. Algemeen treurige zaken, mag dat? Ons resten de gele, zonverlichte muren der huizen, onze boeken en heel onze beschaving die wij op weg naar de liefde hebben opgebouwd. Maar als het erg veel pijn doet? De opdracht luidt onveranderlijk: Vertaal alles in het kosmische, neem je hart tussen je tanden en schrijf je boek!’

U ziet, Sjklovki is een schrijvers' schrijver. ‘Een schrijver kan geen landbouwer zijn, hij is een nomade en trekt met zijn kudde en zijn vrouw voortdurend naar nieuwe weidegronden. Je kunt geen boek meer in de oude trant schrijven!’ Vind ik ook, lees ik graag. 1923! Om een meesterwerk te schrijven, breng je je mond naar de soep, niet andersom. ‘Al wie met zijn tong het water opslurpt als een hond, dien zult ge afzonderen...’ ‘Wij hangen in de wereld de dwaas uit om vrij te kunnen zijn.’ Zo is de vijfde brief voor de lezer die ‘schrijver’ is een broedplaats van leefregels. ‘Ik zal mijn schrijversambacht, mijn vrije gang over de daken niet opgeven voor een Europees kostuum, gepoetste laarzen of harde valuta. Zelfs niet voor Alja.’ O zo!

Zesde brief. Een kijkje in de Dierentuin. 's Winters is alles gesloten. Ga maar kijken!

Zevende brief. Een technische brief geheel zonder klacht, en zonder liefde.

Achtste brief. Een allerliefste brief. Van Alja.

[p. 9]

Negende brief. ‘De dingen hebben de mens totaal veranderd, de machines in het bijzonder. Laten we liever nutteloze, onmetelijke dingen bouwen. Als ze maar nieuw zijn.’

Tiende brief. De schrijver houdt van auto's. ‘Een man die aan een groot werk zit te schrijven lijkt op een chauffeur, wiens 300 PK auto hem als het ware uit eigen beweging tegen de muur kwakt. Van zulke auto's zeggen de chauffeurs: die zal je kapot maken.’

Elfde brief. ‘Wat een wind. Alja, wat een wind! De wind doet de wijzers van de Gedächtniskirche heen en weer schudden. Bij zo'n wind stijgt in Petersburg het water, Alja. Op zulke dagen luidt de stormklok in de Peter en Paulvesting elk kwartier, maar niemand luistert ernaar. Men telt de kanonschoten. Buiten, aan de Kaiserallee is het nog donker. Om half elf mag ik je opbellen. Vier en een half uur en daarna weer twintig lege uren met er tussenin jouw stem. Je hebt mooi verteld van die oceaanstomer. Ik ben de spaarpot van jouw woorden.’

Zeventiende brief ‘Je hebt me verteld dat je op zo'n schip de hele tijd voelt hoe het je voorttrekt. Niet de beweging als zodanig voel je, maar juist die stuwkracht, het vooruitgaan, de potentie van het vooruitgaan. Een auto heeft dat ook. Een goede auto geeft je een heel plezierige steun in de rug en lijkt je als een hand voort te duwen. Ik heb nooit een oceaanstomer gezien. Maar ik ben verliefd op zo'n schip en begrijp hem. Het moet heel plezierig zijn om op een zich voortbewegende vloer te dansen, te kussen en te denken, wanneer je gedachten bij de beweging wat achterop raken, zoals je hart dat soms doet bij het dalen van een lift.’

Dat was in 1923. Toen werden auto's, automobielen, nog beschreven. Toen pasten ze nog in de literatuur. Het meeste van een goede automobiel was nog zichtbaar en elementair. Bij Elsschot en Bordewijk lezen we van ‘oldtimers’ die toen nog geen oldtimers waren. In termen van literatuur zijn nieuwe auto's lelijk en oude auto's mooi, tenminste zo is het vandaag. Steinberg tekende auto's op hun lelijkst; eenmaal getekend waren ze mooi van lelijkheid, maar dat gold ook voor de mensen die hij tekende, de vrouwen met name, en voor Grosz, die tekende ze het lelijkste van allemaal. Denk aan Knorrende beesten; het is de stijl die de auto maakt.

De rustige, conventionele lezer, die na elke regel de volgende regel tot zich neemt, zal Zoo een ‘onrustig’ boek vinden. Het verloop is springerig, vindt hij. Springend, vind ik. Alles binnen de lijst van de correspondentie. Het boek bevat veel wit, dat maakt het springen en daarmee het lezen overzichtelijk. Maar gelukkig, de onrust blijft. In een essay, ‘De paardesprong’, schrijft Sjklovski: ‘Kies niet. Alles is waar. In Rusland is zowel het een als het ander. In Rusland is alles zo met elkaar

[p. 10]

in tegenspraak, dat we allemaal geestrijk geworden zijn.’ Zo'n zin zou ik willen inlijsten - als hij niet al ingelijst was.

De roman telt 34 brieven. Daarenboven:

•	een voorwoord van de schrijver bij de iste druk
•	een epigraaf van Chlebnikov
•	een naschrift
•	voorwoorden bij de 2de, 3de en 4de druk (1964)
•	een nawoord van de vertaalster Maya de Vries
•	aantekeningen

Als u gevoel voor humor hebt (en wie heeft dat niet) hebt u, de citaten lezend, vast wel 's moeten grinniken. Humor is een neurose die dient om ander neurotisch leed te verbergen; de schrijver kan er niets aan doen dat hij zo is.

In Zoo wordt veel leed verborgen, maar op andere plaatsen komt het in alle schittering tevoorschijn.

Viktor Sjklovski, Zoo, of brieven niet over liefde. Vertaald door Marja de Vries. Uitgeverij Van Oorschot, 1979.