Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 2000 (nrs. 89-92)

[p. 92]

Piet Meeuse
Over zitvlees en wandelgeest

‘Denken en schrijven kun je alleen als je zit,’ schreef Flaubert. Ik geloof dat ik begrijp wat hij bedoelt: zodra ik achter mijn schrijftafel weg ben, heb ik zelf ook de grootste moeite om nog enige samenhang in mijn gedachten te bewaren. Maar er zijn er die daar andere opvattingen over hebben. In Götzendämmerung citeert Nietzsche dat zinnetje, en grijpt Flaubert daarover stevig in de kraag: ‘Damit habe ich dich, Nihilist! Das Sitzfleisch ist gerade die Sünde wider den heiligen Geist. Nur die ergangenen Gedanken haben Wert.’

Een lastig woord om te vertalen, dat ergangenen. De nieuwe Nederlandse vertaling luidt: ‘gedachten die bij je opkomen tijdens het wandelen’, en de Franse vertaling maakt er ook zoiets van: ‘les pensées qu'on a en marchant’. Helemaal bevredigend vind ik dat niet: het is naar mijn gevoel te eenduidig. Nietzsche lijkt hier, zoals zo vaak, ook een metaforische dimensie aan het woord te geven. ‘Bewandelde gedachten’ misschien?

Hoe dan ook, de strekking is duidelijk: weg met het zitvlees! Denken doe je op de benenwagen, in de open lucht. Het klinkt gezond. En ongetwijfeld wordt er op de wandelpaden ook heel wat afgepeinsd en nagedacht. Maar die gedachten opschrijven - dat is een ander verhaal. Daar komt toch zitvlees aan te pas, vrees ik.

Nietzsche beroemde zich erop dat hij zijn grootste inspiratie (de gedachte van de Ewige Wiederkehr, die ten grondslag ligt aan Also sprach Zarathustra) te danken had aan een wandeling: ‘(...) zij is neergesmeten op een velletje, met eronder geschreven: “6000 voet voorbij mens en tijd”,’ schrijft hij in Ecce Homo. ‘Ik liep op die dag in de bossen bij het meer van Silvaplana: aan de voet van een machtig optorenend piramidaal rotsblok niet ver van Surlei hield ik halt. Toen viel mij deze gedachte in.’

Het komt niet vaak voor, geloof ik, dat filosofen de geboorte van hun ideeën zo precies lokaliseren. De plek is makkelijk terug te vinden. Maar toen ik dat ‘machtig optorenend’ rotsblok twee jaar geleden met eigen ogen aanschouwde, was ik niet erg onder de indruk. Ik heb die week in Sils Maria heel wat plekken ontdekt die een indrukwekkender

[p. 93]

decor hadden kunnen bieden voor ‘de meest verheven formule van de affirmatie’. Het gebied is rijk aan wandelpaden, de ene route is nog adembenemender dan de andere en vooral de hoger gelegen paden voeren langs plekken waar de blikseminslag van zijn amor fati naar mijn gevoel beter op zijn plaats was geweest.

Maar dat is allemaal niet relevant: niet de plek is het interessante, maar de bewering dat alleen ‘bewandelde’ gedachten iets waard zijn. Nietzsche heeft het hier trouwens over een gedachte die hem invalt. Dat werpt toch een ander licht op de zaak van het zitvlees en het denken. Een inval is niet het resultaat van een moeizaam denkproces dat van a via b naar c redeneert. Die krijg je in de schoot geworpen, zonder traceerbare redenering. Wie weet zijn de menselijke hersenen inderdaad te vergelijken met een boom die vol langzaam rijpende vruchten hangt, en dan is de veerkrachtige tred van de wandelaar misschien wel voldoende om er af en toe een los te schudden...

Want laten we niet vergeten dat wat filosofen doorgaans ‘denken’ noemen een neerslag is, een eindresultaat. Niet de activiteit zelf, maar wat ervan op papier achterblijft. De geschiedenis van het denken is een geschiedenis van teksten. Zonder het geschreven woord zou de filosofie zich nooit losgemaakt hebben uit het mondelinge onderricht van priesters en andere goeroe's. De logica, de grote filosofische systemen en alle ‘grote gedachten’ - het is allemaal te danken aan het zitvlees van mensen die de warboel van hun gedachten moeizaam fatsoeneerden tot tekst.

Het eigenlijke denken daarentegen - wat in het lichaam plaatsvindt, het denken in natura - is een chaos van invallen, associaties, herinneringen en plotseling opduikende vermoedens. Zo beweeglijk als water en zo veranderlijk als het weer. En dat ongekamde denken - ja, dat kan zich overal roeren. Daar hoef je geen zitvlees voor te hebben. Maar dat is ook nauwelijks grijpbaar. Dat is een wolk die voortdurend van vorm verandert. Alleen af en toe, wanneer zo'n wolkenformatie zich verdicht tot een donderwolk, kan er een bliksem uit schieten die je treft als een belangrijk inzicht. Dat moet het denken zijn dat Nietzsche bedoelde.

Welke invloed het lopen heeft op de processen die zich in je hoofd afspelen - wie zal het zeggen? Paul Valéry beweerde dat zijn wandelingen hem vaak bepaalde ritmes ingaven, ontstaan uit de cadans van het lopen, die uiteindelijk tot gedichten leidden. Ik meen me te herinneren dat La jeune parque op die manier tot stand kwam. Dat gedichten zo kunnen ontstaan lijkt me heel plausibel. Maar gedachten? Misschien kan de doelgerichte beweging van het lopen en de ritmiek van de beweging ook een ordenende invloed hebben op wat je denkt - maar ik heb

[p. 94]

daar nooit iets van gemerkt. Als ik mijn gedachten de vrije loop laat, zijn ze binnen de kortste keren vervlogen.

Omdat ik mijn tijd voor een groot deel zittend doorbreng, eindeloos twijfelend over formuleringen, is lopen voor mij in de eerste plaats een manier om te ontsnappen aan de schrijftafel. Het lichaam wil immers ook wel eens wat. Dus haal ik diep adem, en probeer zo goed mogelijk om me heen te kijken. Dat is lastiger dan het lijkt, want voor je het weet loop je toch weer op iets te broeden en dan zie je niks meer: de automatische piloot doet niets liever dan de zaak overnemen. De denkende wandelaar is een automaat, en als ik wandel probeer ik dat juist te voorkomen.

Lopen is wat mij betreft in de eerste plaats een lichamelijk genot. Je bent buiten en in beweging: na al die uren zitten komen eindelijk je zintuigen en je spieren aan bod. En het is vast niet toevallig dat Nietzsche, de wandelaar, ook de eerste filosoof was die het lichaam rehabiliteerde. Zarathustra, zijn alter ego, deed weinig anders dan lopen en prediken. Hij ging onder andere tekeer tegen de verachters van het lichaam. (Ook Rousseau was een fervent wandelaar, dat is waar, maar met dingen als de interactie tussen lichaam en geest hield hij zich niet bezig.)

Of het lopen ook interessante gedachten oplevert - dat is nog steeds de vraag. Het is in elk geval niet zo dat stevige wandelingen ook grote denkers voortbrengen, anders zou de Vierdaagse van Nijmegen de filosofie in Nederland allang naar een duizelingwekkend niveau getild hebben. Quod non. De zogenaamde peripatetische school van Aristoteles suggereert ook een verband, maar de gewoonte om al wandelend te filosoferen is in academische kringen toch nooit echt aangeslagen. En als je Aristoteles leest, krijg je ook niet bepaald de indruk met ‘ergangenen Gedanken’ te maken te hebben.

*

Alles wijst er dus op dat Nietzsche hier een beetje aan mythevorming doet: de wandeling als de vader van de gedachte - het lijkt een wens die blind is voor de geduldige bijdragen van het zitvlees.

Maar toch: misschien is de opgewekte wandelpas wel verantwoordelijk voor de montere toon en het kwieke ritme van Nietzsches schrijfstijl. Misschien bestaat er toch een verband tussen het plezier in de lichaamsbeweging en het plezier in de formulering (al zou je dat niet zeggen wanneer je interviews met sportlieden hoort.) Als het bestaat, dan zou het werk van Nietzsche daarvan een bewijs kunnen zijn: heeft hij het verkwikkende ritme van zijn wandelpas - misschien zonder het te weten - nagebootst in zijn formuleringen?

[p. 95]

Dat brengt ons terug bij de observatie van Paul Valéry. Maar dan hebben we het over literatuur, en niet over filosofie. Over formuleringen, niet over gedachten (wat overigens onmiddellijk de vraag oproept hoe groot het verschil daartussen is...)

Een feit is dat Nietzsche zelf niets liever deed dan intellectuele attitudes herleiden tot fysiologische factoren. Het paste, kortom, helemaal in zijn straatje om zichzelf voor te stellen als de flierefluitende wandelaar die, terwijl hij zijn longen vol gezonde berglucht zuigt, uit de losse pols de vloer aanveegt met het zitvlees van alle studeerkamerfilosofen. ‘De pa-ha-ha-den op, de la-ha-ha-nen in, vooruit, met flin-ke pas!’

Maar zijn ‘ergangenen Gedanken’ - dat zijn gedachten die hij vermoedelijk vooral te danken heeft aan zijn obstinate streven om het denken in beweging te brengen. Om het los te rukken uit de schoolse schema's en abstracties. Hij wilde opnieuw vanuit het lichaam - het ‘grote verstand’, volgens Zarathustra - leren denken. En als hem dat gelukt is, heeft dat misschien toch minder te maken met zijn wandelingen dan met zijn vermogen om gedachten te formuleren op een bijna muzikale manier, en met gebruikmaking van goedgekozen beelden en metaforen. Alleen zo krijg je beweging in het denken.

*

Wie goed schrijft is een bekwaam bedrieger: achteloos demonstreert hij zijn superioriteit in de ene gebeeldhouwde zin na de andere. Het leest prettig, het blijft boeien, en het wekt van begin tot einde de indruk alsof het moeiteloos is neergeschreven. Maar niemand weet hoeveel tijd en moeite het gekost heeft om die indruk te wekken.

Zo is het ook met het ambulante denken van Nietzsche: hoeveel het te danken heeft aan zijn wandelingen, en hoeveel aan het zitvlees dat onmisbaar is om de woorden in het gareel te krijgen - we zullen het nooit weten. Zeker is alleen dat de overtuigingskracht van zijn werk voor een groot deel schuilt in zijn stilistische kwaliteiten. In de soepelheid en de beeldende kracht van zijn zinnen. Wandelen, lopen en dansen maken deel uit van het beeldenarsenaal waarmee hij het belang van het lichaam, van de fysiologische fundamenten van de geest, wilde onderstrepen.

Dat hij in Ecce homo beweert dat de Zarathustra hem vrijwel helemaal in de schoot is geworpen tijdens wandelingen in Italië, Frankrijk en Zwitserland (bij Sils Maria) - dat kun je niet al te letterlijk nemen. De eenvoudige constatering dat hij het allemaal heeft opgeschreven en daarvoor toch aan zijn schrijftafel moest zitten, is voldoende om ook die ‘zonde tegen de heilige Geest’ te rechtvaardigen.

[p. 96]

*

‘6000 voet voorbij mens en tijd’ - waar slaat dat op? Het is maar beter daar niet teveel achter te zoeken. Je bent geneigd om je die zesduizend voet verticaal voor te stellen, omdat het zich in het Ober Engadin afspeelde, in de bergen, en misschien ook omdat er sprake is van een ‘piramidaal optorenend’ rotsblok (maar dat rotsblok ligt in een dal, aan de rand van het meer, en als het even verder was doorgerold, was het onder water verdwenen). Je kunt je er niets concreets bij voorstellen: het is pure euforie.

Die is hem van harte gegund, maar ik vraag me toch af of hij diezelfde gedachte (van de ‘Ewige Wiederkehr des Gleichen’) ook had gekregen als hij een wadloper was geweest. Misschien is de omgeving toch relevanter dan ik dacht... Nietzsche als wadloper - is dat denkbaar?

Het lijkt me uitgesloten. En dat heeft alweer met zijn beelden en metaforen te maken. Denk aan zijn Zarathustra: die daalt af uit de bergen, of trekt zich erin terug. Nietzsches landschappelijke verbeelding is vooral verbonden met het gebergte - met het laagland had hij niets. Dat is voor hem eerder het beeld van de middelmaat en de gemakzucht.

Toch vormen de wadden een landschap dat niet minder extreem is dan dat van het hooggebergte: hier ligt een ruimte die even verlaten, even meedogenloos en aan elke menselijke maat onttrokken is. Waar je uren achtereen kunt lopen zonder zelfs het gevoel te krijgen dat je vooruit komt... En waar, zou je kunnen denken, vindt de gedachte van de Ewige Wiederkehr een welsprekender illustratie dan in het eeuwige eb en vloed van de zee?

In 1946 signaleerde dr. F.K.H. Kossmann, in een boekje over Rodolphe Töpffer - ook zo'n euforisch wandelaar - inderdaad een overeenkomst tussen Hollanders en Zwitsers op grond van de landschappen waarmee ze vertrouwd zijn: ‘Een volk dat de Alpen ziet of de zee, hoeft zich het groote en geweldige niet te verbeelden. (...) Het kan het kleine genieten zonder het wijde te vergeten, omdat het de grootheid altijd voor ogen heeft. (...) Achter ieder zuiver hollandsch gevoel ruischt de diepe ruimte, achter elk zwitsersch talent rijzen glinsterend de onbereikbare toppen.’

Maar nee - afgezien van het feit dat Nietzsche geen ‘zwitsersch talent’ was: je voelt toch op je Nederlandse klompen aan dat de wadden niet het decor kunnen zijn voor Nietzscheaanse gedachten. Want wat ten enenmale ontbreekt aan dit landschap is het dramatische, het theatrale.

*

[p. 97]

Het is in dit verband aardig, te weten dat er van die hartekreet, neergesmeten op dat velletje dat hij in Ecce homo memoreert, ook een andere versie bestaat: ‘Zesduizend voet boven de zee, en nog veel hoger boven alle menselijke dingen.’ Zo citeerde hij het elders. Ik weet niet welke versie de oorspronkelijke is, maar deze lijkt me in elk geval preciezer. Begrijpelijker.

Hoogte, diepte - het zijn alweer metaforen waarmee hij zijn denken reliëf geeft: waarde-oordelen waarmee de romanticus Nietzsche de uitzonderlijkheid van zijn gedachten onderstreept: zesduizend voet boven de zeespiegel, in de zuivere, ijle berglucht - daar wordt Zarathustra geboren. Daar worden Grote Dingen gedacht... Dus de wadden - foei! Alleen al het idee om Nietzsches Zarathustra met wadlopen in verband te brengen is bijna heiligschennis. Maar omdat wandelen voor mij niet in het teken staat van het denken, ben ik voor één keer zo vrij om zijn geesteskind mee te nemen naar de dijk

*

De Wadden, o Zarathustra, dat is andere koek! Dat is het grote Niets waarin elke gedachte wordt weggezogen. De wadloper denkt niet. Hij laat zijn gedachten waaien. Hij loopt en hij doet niets anders dan lopen. Hij heeft longen in zijn lijf die de zilte zeelucht ademen, en ogen in zijn hoofd die zoeken naar een houvast, een punt in de verte, maar dat is er niet. Zijn blik glijdt uit in de leegte.

De wadloper heeft geen gedachten. Hij heeft alleen een lichaam dat loopt: het loopt de ruimte in. De ruimte achter de dijk, de ruimte die nergens meer ophoudt, de eindeloosheid. Het onbedijkte, het ongedachte.

Het begint met modder, o Zarathustra: vette, zuigende, zachte modder, waar je bij elke stap tot over je enkels in wegzakt. Flubb, flubb, flubb, flubb, flubb... en dat twee- driehonderd meter lang, soms nog langer. En dat is fijn, dat is goed. Zo hoort het. Het is de ouverture van het Grote Lied van de Leegte: flubb, flubb, flubb...

Tot je geleidelijk aan wat vastere grond onder de voeten krijgt. Maar wat heet ‘vaste grond’ - het is de geribbelde, zandige zeebodem, vaak nog bedekt met een laagje water, zodat het lopen meer het karakter van waden heeft: sprieuw, sprieuw, sprieuw, sprieuw, sprieuw... De muziek van het waden is een minimal music die wel een half uur kan duren, en die soms (als de wind verkeerd staat en er meer water op het wad is dan anders) helemaal niet meer ophoudt: sprieuw, sprieuw, sprieuw, sprieuw, sprieuw, sprieuw, sprieuw...

En omdat je als wadloper nooit alleen bent - want wadlopen ge-

[p. 98]

schiedt in groepen, o Zarathustra, het spijt me, maar het is niet anders - omdat er altijd een flinke groep meeloopt, omspoelt die muziek je aan alle kanten. Maar wat geeft dat? Het hoort erbij: de wadloper is nooit alleen, en dat heeft zijn goede kanten. Dat behoedt hem voor heroïsche illusies, meneer, want hier is een mens niets dan een mier, voortploeterend in de oneindige ruimte.

O Zarathustra - wat jammer dat u nooit de kans heeft gehad om het Wad te verkennen! Het Wad is de ontkenning van iedere gedachte! Het Wad is zo plat, zo plat... Het verpletterende Lied van de Leegte slaat alle denken plat - en dat is de schoonheid ervan! Niets dan leegte en lucht en waterige zanderigheid tot aan de horizon... Kilometers en kilometers ‘voorbij mens en tijd’...

De wadloper loopt. Hij doet niets anders dan lopen, en toch komt hij niet merkbaar vooruit: hij verdrinkt in de lege verten en het kan hem niet schelen. Sterker nog: daar doet hij het voor! Hij wil nergens anders zijn dan hier - en dat is: nergens. Onder een onmetelijke hemel, in een onmetelijke leegte, waar de horizon een abstractie is. Een zinledige streep, soms nauwelijks zichtbaar.

Hij loopt, en dat is alles wat hij kan en wat hij wil. Hij is bevrijd van zijn gedachten, zijn ambities, zijn illusies. Gone with the wind. Hij is alleen maar een lichaam dat ademt en loopt en kijkt en luistert: hij zet zijn ene voet voor zijn andere. Zijn hele leven is gereduceerd tot deze simpele bewegingen en hij geniet ervan. Ademloos beluistert hij het Lied van de Leegte en hij zuigt zich vol met licht en lucht en leegte...

Hij heeft geen gedachten meer nodig, o Zarathustra! Hij kan zonder. Hier op het wad kan hij zonder. Wat vindt u daarvan? Als dat nog een gedachte is, dan misschien eentje voorbij het denken? Eentje die alle eer laat aan het lichaam? Aan dat wonderbaarlijk organisme dat de bron is van alle gewaarwordingen - en alle gedachten?

O meneer Zarathustra! Neemt u mij alstublieft niet kwalijk, maar zou het kunnen zijn, is het mogelijk, dat de wadloper wat dat betreft nog Nietzscheaanser is dan Nietzsche?