Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 2000 (nrs. 89-92)

[p. 12]

J. Bernlef
Zinloos lopen

Mijn vader was een verwoed wandelaar. Iedere zondagmiddag nam hij zijn gezin op sleeptouw om in hoog tempo lange wandelingen te maken. Mijn zus en ik beschouwden ze als strafexercities. Het glas ranja, na afloop te nuttigen in altijd dezelfde uitspanning, beschouwden wij nauwelijks als een compensatie. Zinloos lopen, zo noemde mijn zus het. We moeten weer zinloos lopen, zei ze met een malicieus lachje terwijl ze haar sandalen vastgespte. Voor mijn vader waren die wandelingen, vaak voerend naar het Kinseler Meer of dorpen als Durgerdam of Schellingwoude, allerminst zinloos. Het doel van de beweging is de beweging, luidde een van zijn uitspraken.

Pas toen ik dezelfde leeftijd als hij had bereikt begreep ik wat hij bedoelde. Het leven van de volwassene bestond uit de ene doelgerichte wandeling na de andere. Naar kantoor, de bakker, de jaarvergadering van de roeivereniging; elke voetstap stond in dienst van iets dat binnen een bepaalde tijd bereikt moest worden. Alleen op zondag was het lopen bevrijd van richting en tijd, was beweging het enige doel.

Ik heb het wandelen nooit als sport beschouwd. Het was eerder een manier om de geest te ledigen, te genieten van het feit dat ik liep. Ik luisterde naar mijn voetstappen, keek zo nu en dan eens waar ik mij bevond en liet mijn gedachten dwalen.

Pas toen ik van de stad naar een dorpje in het duingebied verhuisde begon ik tijdens het wandelen acht te slaan op de omgeving. Dennebomen, zandverstuivingen, varens, een berkenbosje. Ik ervoer het landschap in algemene termen. Van de rondvliegende vogelsoorten kende ik er slechts enkele. Deren deed mij dat niet. Het mij omringende landschap was een aangename stoffering voor mijn halfgedachten. Naarmate ik het landschap waarin ik dagelijks liep beter leerde kennen nam ik het steeds minder waar. De macht der gewoonte ongetwijfeld. Soms kon ik mij na afloop van een wandeling nauwelijks meer herinneren waar ik gelopen had. Mijn lichaam leek zich uit zichzelf voort te bewegen, zoals een paard op weg naar de stal. Bij snellere manieren van verplaatsing, zoals per auto of fiets lijkt de herinnering nog verder te verzwakken. Wie herinnert zich de weg waarop hij met een snelheid van

[p. 13]

100 kilometer per uur voortraasde; de verkeersborden, de huizen, het vee in de weiden. Bij vliegen is de amnesie totaal. Daar heeft het doel de beweging geheel opgeslokt. Men hangt een tijd in de lucht en dan is men waar men wezen wil. Misschien dat heimwee naar ouderwetse traagheid mensen er daarom toe brengt steeds vaker de benenwagen te nemen.

De wandelaar heeft, al wandelend, het gevoel opgenomen te zijn in het landschap. Hij passeert het niet, zoals de fietser of de automobilist, maar loopt er doorheen, hij voelt zich onderdeel van de omgeving. Dat geeft een prettig gevoel. Ja, het duurt even voor men beseft dat het leven geen doel heeft. De vrije natuur.

Enkele weken geleden werd ik wakker met een stekende pijn in mijn rechter enkel, die rond het scheenbeen rood en gezwollen zag. Ik kon mij maar met moeite voortbewegen. Mijn huisarts bevoelde de plek, schreef antibiotica voor en beval mij algehele rust.

Stilzitten is niets voor mij. Natuurlijk, ik kon naar muziek luisteren, nu eindelijk eens dat boek lezen dat al zo lang op tafel lag, maar al die nobele voornemens werden gesmoord door het besef aan mijn stoel gekluisterd te zitten, vanuit een vast punt naar steeds dezelfde werkelijkheid buiten het raam te moeten kijken. Ik herinnerde mij een wandelstok die mijn vader hier een keer had laten staan, strompelde naar de gangkast en haalde hem tevoorschijn. Moeizaam, de pijn verbijtend, begaf ik mij naar buiten, de vrije natuur in.

De gemiddelde snelheid waarmee ik mijn dagelijkse wandeling maakte schat ik op ongeveer vier kilometer per uur. Door mijn blessure was die drastisch teruggebracht tot hooguit een kilometer. Iedere stap was er een, met pijn en moeite bevochten op mijn onwillige been. Maar door die mij afgedwongen traagheid van voortbewegen viel het woord natuur, dat mij net als het woord landschap, eerder zo vanzelfsprekend had geleken, in scherven uiteen.

Ik maakte dezelfde wandeling als voorheen. Vroeger zou ik dat zo beschreven hebben: ‘Ik liep over dat omhooglopende duinpad, langs de zandverstuiving tot het berkenbosje en het ven. Daar sloeg ik linksaf.’ Enzovoort.

Nu ik maar zo langzaam vorderde vielen de dennennaalden voor mij op het pad mij op. Het was alsof iemand ze als een reusachtig mikadospel op de zanderige bodem had uitgestrooid. Ieder bruingeworden naaldje (sommige bruiner dan andere) wees een bepaalde richting uit. Sommige lagen over elkaar heen, andere werden door een reepje korrelig zand van elkaar gescheiden. Denneappels (slordig dooreen, zou mijn

[p. 14]

blik vroeger hebben genoteerd) drongen zich in hun afzonderlijkheid aan mij op, vormden patronen, toonden mij de ongelijke houten lipjes van hun opengebarsten innerlijk. Tussen de denneappels aan weerskanten van het pad groeide gras. Nu pas zag ik dat het om verschillende grassoorten ging. Van elke soort plukte ik een stengel en nam ze mee naar huis waar ik de flora van mijn vader tevoorschijn haalde. Ik determineerde de meegebrachte grassen. Van straatgras tot beemdgras, van kropaar tot blauwgras, van ijle dravik tot witbol. Wat verderop langs het pad dat ik dagelijks ging groeide kussentjesmos (ik had mijn vaders flora nu op zak) met zijn zeeblauwe kleur, het pletmos, groeiend tegen de stam van jonge eiken, het grijze rendiermos met zijn elegant vertakte bosjes.

Bij elke wandeling splitste het woord natuur zich verder op in bijzonderheden. Soms stond ik minutenlang stil om de diversiteit van een paar vierkante centimeter bosgrond te bewonderen, te bestuderen en met behulp van de flora te benoemen. Het was alsof ik er een zintuig had bijgekregen. Ik realiseerde mij de rijkdom en diversiteit van mijn omgeving die ik vroeger maar met een half oog had bekeken.

Maar met het afnemen van de pijn in mijn enkel nam mijn snelheid tijdens de dagelijkse wandelingen ongemerkt toe. Tot het moment aanbrak dat de pijn geheel was verdwenen en ik weer op normale snelheid door het bos liep. Mijn blik paste zich aan de nieuwe snelheid aan, keek weer langs de meeste dingen heen, mijn determineerlust verflauwde, het bos sloot zich langzaam voor mijn blik.

Misschien is de menigvuldigheid van de wereld ons te veel, kunnen wij niet te lang stilstaan bij de rijkdom van het afzonderlijke. Even had ik er, door omstandigheden gedwongen, een glimp van waargenomen. Daarna had het net van de taal zich weer om mij gesloten en liep ik, net als iedereen, weer door een landschap, genoot ik als doorsnee wandelaar van de vrije natuur.