Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 2000 (nrs. 89-92)

[p. 68]

K. Michel
De overspelige vrouw herlezen

Bij het bespreken van het werk van Camus wordt vaak de meeste aandacht besteed aan zijn filosofische thematiek en aan zijn morele standpunten, daarbij worden zijn literaire kwaliteiten als schrijver nog al eens onderbelicht of (misschien als vanzelfsprekend) overgeslagen. Het is wat dit betreft tekenend dat de verhalenbundel Koninkrijk en ballingschap (1957) - dat je zijn minst filosofische boek zou kunnen noemen - meestal een ondergeschoven positie krijgt toebedeeld. In de biografie van Todd wordt er hier en daar zijdelings op ingegaan en in die van Lottman wordt er slechts een korte alinea aan besteed (terwijl het alletwee vuistdikke studies zijn, aan ruimte dus geen gebrek). Weliswaar is het boek als geheel onevenwichtig en lijden sommige verhalen onder een al te nadrukkelijke symboliek (‘Jonas’ en ‘De steen’) maar de bundel bevat toch ook een paar verhalen die tot het beste behoren dat Camus schreef en dan doel ik met name op ‘De gast’ en ‘De overspelige vrouw’. Dat zijn verhalen waarin de ideeën volledig zijn opgegaan in de beelden. Dit laatste is een parafrase van wat Camus al in 1938 schreef in een krantenartikel: ‘In een goede roman is de hele filosofie in de beelden gaan zitten.’ (Todd, blz. 205.)

Ter gelegenheid van dit Rasternummer heb ik ‘De overspelige vrouw’ herlezen want dat herinnerde ik mij als een indrukwekkend verhaal. Grof samengevat gaat het verhaal als volgt. Een vrouw zit met haar man in een bus die door een zandstorm rijdt. Ze komen uit Algiers en ze zijn samen op weg om stoffen te verkopen in de dorpjes op de hoogvlakte. Het is eind jaren veertig en Algerije is nog een kolonie van Frankrijk. De vrouw voelt zich niet op haar gemak in de bus te midden van de zwijgende Arabieren. Bij aankomst in het dorp gaan ze naar een hotel. Na het middagmaal bezoeken ze enkele kooplieden, met wisselend succes. De vrouw voelt zich oud, haar huwelijk ervaart ze als onbevredigend en ze heeft het idee niet thuis te horen in dit land. Voordat ze gaan dineren besluiten ze de trappen van het fort te beklimmen. Vanaf het terras hebben ze een schitterend uitzicht op de woestijn. De vrouw voelt allerlei oude verlangens opwellen, er is iets dat haar diep beroert. 's Nachts wordt zij al na enkele uren wakker. Ze staat op en

[p. 69]

loopt in het donker terug naar het fort waar ze weer vanaf het terras over de woestijn uitkijkt en waar ze zich door de sterrenhemel laat overweldigen. Ze keert terug naar het hotel, haar man wordt wakker en staart haar niet begrijpend aan. ‘Het is niets, lieveling,’ zegt zij dan, ‘het is niets.’

Geen bijster spectaculair gegeven, maar met deze synopsis is eigenlijk maar weinig gezegd want - ontdekte ik bij herlezing - wat het verhaal zo mooi maakt dat is de wijze waarop Camus het heeft geschreven. Het is weliswaar een psychologisch verhaal maar het wordt heel zinnelijk in geuren en kleuren verteld met veel ‘sprekende’ details en met een minimum aan dialoog.

Toen ik ‘De overspelige vrouw’ begon te herlezen, herinnerde ik mij de grote lijn van het verhaal. Tot mijn verbazing leverden al meteen de eerste regels een verrassing op: ik bleek de vlieg te zijn vergeten! Het verhaal begint namelijk met de volgende passage: ‘Een miezerige vlieg cirkelde al een tijdje in de bus rond, hoewel de raampjes allemaal dicht waren. Hij vloog zonder geluid te maken zwakjes heen en weer, als een vreemd voorwerpje dat niet in de bus thuis hoorde. Janine verloor hem even uit het oog, maar een ogenblik later zag zij hem weer toen hij op de hand van haar man ging zitten. Het was koud. De vlieg trilde bij iedere windstoot van de zandstorm, die tegen de raampjes knarste.’ Mooi zoals de vlieg hier de lokatie introduceert en de twee belangrijkste personages. En mooi vind ik ook de subtiele overeenkomst (die ik nu pas zag) tussen de vlieg die rondcirkelt in de afgesloten bus en de vrouw die zich ongemakkelijk beweegt in haar benauwende leventje. Heel beheerst laat Camus de vlieg nog een bladzijde meespelen zonder de symboliek te benadrukken.

Op diezelfde eerste bladzijde wordt ook in twee zinnen de relatie tussen Janine en haar man plastisch aangegeven: ‘Bij iedere kuil in de weg voelde zij hoe hij tegen haar aanbotste. Dan liet hij zijn zware lichaam boven zijn wijd uitgespreide benen weer neerploffen en keek met een starende blik, opnieuw geheel wezenloos en afwezig, voor zich uit.’ Als lezer weet je dan meteen: die twee hebben elkaar niet veel meer te vertellen. Ze leven naast elkaar als dieren in een stal.

Er is overigens nog niets daadwerkelijk gezegd. Dat gebeurt pas op de tweede bladzijde. Erg mooi getimed na de beschrijvingen van de sfeer in de bus, van de wind en de gelige zandmist, zegt de man plompverloren: ‘Wat een land!’ Met deze goed geplaatste dooddoener prikt Camus even de stilte door en maakt meteen van de gelegenheid gebruik om de voornaam van de man te parkeren. ‘“Wat een land!” zei Marcel.’

Hoe het met hun huwelijk staat wordt de lezer duidelijk gemaakt via een enigzins onaangedane mijmering van Janine die wordt verstoord

[p. 70]

doordat zij plotseling voelt dat iemand naar haar kijkt. Een Franse soldaat met een gezicht dat doet denken een jakhals kijkt haar met zijn lichte ogen ietwat gemelijk aan. Zijn blik doet haar blozen en ze wendt zich af. Door de aandacht van de soldaat raakt ze even in de war, want ze is die aandacht niet gewend (ook niet van haar man). Dat wordt indirect duidelijk gemaakt doordat ze zich gaat afvragen of ze nog wel aantrekkelijk is. Janine vervolgt dan (enkele pagina's lang) haar mijmering over haar huwelijk die wordt onderbroken doordat de bus kortstondig panne krijgt. Terwijl Janine voelt hoe de slaap haar overmeestert, schrikt zij ineens omdat er een geel blikje vol dropjes, voor haar neus opduikt. ‘De soldaat met het jakhalzengezicht glimlachte haar toe. Ze aarzelde even, nam er toen een en bedankte hem. Daarop stopte hij het doosje weer in zijn zak en op hetzelfde ogenblik verdween de glimlach van zijn gezicht, alsof hij hem ingeslikt had. Hij staarde nu recht voor zich uit, naar de weg voor hem. Janine draaide zich om naar Marcel, maar zij zag alleen zijn vlezige nek.’ Ik schreef zoëven dat Janine schrikt van het gele blikje dropjes maar dat staat er helemaal niet. Camus presenteert het zo droog en zo onverwacht dat het de lezer is die schrikt van het blikje (en van de glimlachende tronie). Als je precies leest zie je dat er nergens expliciet staat wat Janine voelt; haar emotie wordt niet aan de lezer medegedeeld maar wordt in de lezer opgeroepen.

Dat de vrouw zich ongemakkelijk voelt in haar huwelijk wordt subtiel gespiegeld door hoe ze haar lichaam ervaart (opgeblazen, zwaar, uitgeput). Parallel hieraan weeft Camus nog een derde lijntje; de vrouw voelt zich onbehaaglijk temidden van de Arabieren. Zij en haar man voelen zich als Fransen misplaatst. Ze hebben ook nauwelijks contact met de Arabieren, die hen trots lijken te negeren. Een mooi voorbeeld daarvan is een scène die speelt op het stadsplein. Marcel, die net goede zaken heeft gedaan, wrijft zich in zijn handen en kijkt ‘bijna verliefd naar zijn handelskoffer’. Janine attendeert hem op een rijzige Arabier die van de overkant van het plein naar hen toe komt. De man is gekleed in een hemelsblauwe boernoes en draagt gele handschoenen. Zijn donkere gezicht is fier opgeheven. Het lijkt of hij dwars door hen heen kijkt. Hoewel het hele plein verder leeg en verlaten is, loopt hij recht op de koffer af terwijl hij een handschoen uittrekt. De afstand tussen de Arabier en hen wordt steeds kleiner en als hij vlak bij hen is grijpt Marcel het handvat en trekt de koffer snel opzij. De ander passeert zonder blijk te geven ook maar iets gemerkt te hebben en zonder zijn pas te veranderen. Onthutst zegt Marcel: ‘Ze denken tegenwoordig dat ze zich alles kunnen permitteren.’ En met dat machteloze gesputter is zijn vernedering compleet. Mooi vind ik hoe Camus de (hier samengevatte) scène heeft uitgesponnen die daardoor de geladenheid krijgt van een

[p. 71]

confrontatie. Mooi gecomponeerd vind ik ook dat Camus Marcel eerst ‘bijna verliefd’ naar de koffer laat kijken om hem even later voor dat ding door de knieën te laten gaan. Dat slim geplaatste bijzinnetje maakt de scène net een tikje wranger.

En zo bouwt Camus heel zorgvuldig, zin na zin, een broeierige sfeer van benauwdheid en onbehagen op tot hij die als het ware laat openbarsten in een pagina's lange beschrijving van de ruimte van de woestijn zoals Janine die ziet vanaf het terras van het fort. ‘Betrekkelijk dicht bij de oase, in de buurt van het riviertje, dat aan de westkant langs het palmenbosje liep, waren grote, zwarte tenten te zien. Een troep onbeweeglijke dromedarissen, die van deze afstand gezien piepklein leken, staken als donkere silhouetten af tegen de grijze bodem; het leek wel een vreemd handschrift, waarvan de betekenis nog ontcijferd moest worden. Boven de woestijn heerste stilte, onmetelijk en diep als het heelal. Janine, die met de volle zwaarte van haar lichaam tegen de borstwering geleund stond, kon geen woord uitbrengen en het was haar onmogelijk, zich los te scheuren van de oneindige leegte die zich voor haar uitstrekte. Marcel naast haar bewoog onrustig heen en weer. Hij begreep niet, wat voor bijzonders er hier te zien viel. Maar haar ogen bleven als het ware vastgezogen aan de horizon. Daarginds in de verte, nog verder naar het zuiden, daar waar hemel en aarde in een zuivere lijn samensmolten, daar wachtte iets op haar, dat gevoel had zij opeens zeer sterk, iets, waarvan zij het bestaan tot op dit ogenblik nooit had beseft, maar dat zij toch vaag haar leven lang als een gemis had gevoeld. Het licht stierf langzaam in de late namiddag; van kristalhelder werd het zacht en vloeiend. Tegelijkertijd werd in het hart van de vrouw, die zich daar bij toeval bevond, de knoop die de jaren, de sleur en de verveling hadden gestrikt, langzaam losgetrokken. Zij keek naar het nomadententenkamp. De mensen die daar woonden had zij zelfs nog nooit gezien, er bewoog zich niets tussen de donkere tenten, maar toch kon zij aan niets anders denken dan aan die mensen, van wie ze enkele dagen tevoren het bestaan nauwelijks had vermoed. (...) Daar begon al een eerste hond te huilen, zijn eenzaam gejank steeg op in de lucht, die nog kouder was geworden dan eerst. Janine ontdekte dat haar tanden klapperden. “Wat ben je toch een dwaas,” mopperde Marcel, “het is hier om te vergaan van de kou. Laten we alsjeblieft gaan.” Maar hij greep haar hand vast met een links gebaar van goedhartigheid.’

Ze dalen vervolgens de trappen van het fort af, gaan naar een restaurant en keren daarna terug naar het hotel. Janine voelt zich koortsig en angstig en heeft moeite om in slaap te vallen. ‘Ze bleef zwarte tenten tellen.’ Als ze na een tijdje wakker wordt jammeren er schorre honden in de nacht. Ze kruipt tegen haar man aan en probeert warmte bij hem

[p. 72]

te vinden, maar er is iets dat ze mist. Een zachte wind steekt op die ze in de kruinen van de palmbomen hoort kabbelen en het lijkt alsof een stem haar roept. Ze besluit die stem te volgen, verlaat het bed en sluipt de kamer uit. Buiten op straat slaat ze de weg in die naar het fort leidt. Er doemen slingerende lichtjes voor haar op. Het blijken drie fietsen te zijn met Arabieren waarvan de boernoesen langs haar scheren als ze bijna door haar heen fietsen. Ze beklimt de trappen van het fort en op het terras aangekomen werpt zij zich uitgeput tegen de borstwering. Ze voelt de kou van de woestijnnacht in haar longen prikken. Ze ziet de sterren in de hemel boven haar rondwervelen. Diep inademend vergeet ze alles en komt ze tot rust. Ze volgt de baan van sterren die vallen en tussen de stenen van de woestijn uitdoven. Gaandeweg stelt zij zich meer en meer open voor de nacht. Eindelijk valt ze met zichzelf samen en gelouterd keert ze terug naar het hotel. Zo zou je het slot kort kunnen samenvatten.

Omdat ik niet goed begreep waar dat ‘overspelige’ van de titel naar verwees, ging ik de vertaling vergelijken met de Franse tekst en toen ontdekte ik dat het ‘overspelige’ slaat op de slotscène. Die bleek ik helemaal niet goed begrepen te hebben. Daarin laat Janine zich niet het hoofd op hol brengen door de sterren zoals ik uit de Nederlandse vertaling had opgemaakt, maar heeft zij ontegenzeggelijk een veel intensere ervaring. Er blijkt letterlijk vertaald te staan: ‘Toen begon het water van de nacht Janine met een ondraaglijke zoetheid te vullen, overspoelde de kou en steeg langzaam in haar omhoog uit de duistere kern van haar wezen en stroomde over in ononderbroken golven tot aan haar met gekreun gevulde mond. Een moment later strekte de gehele hemel zich over haar uit terwijl zij achterovergeworpen op de koude aarde lag.’ Er lijkt me geen twijfel aan dat Camus hier een erotische ervaring beschrijft met de nachthemel in de rol van de minnaar. Dat is niet mis, je moet maar durven; het is een eigenaardige maar mooie radicale ontknoping van alle eerder in het verhaal opgeroepen spanningen. Het wordt nu ook begrijpelijk waarom Janine als zij terugkeert op de hotelkamer tegen haar slaapdronken en niet begrijpend kijkende echtgenoot zegt, terwijl de tranen over haar wangen stromen, ‘Het is niets, lieveling, het is niets.’